تاثیر شایعات نگران‎کننده شبکه‎‌های اجتماعی بر انباشت و احتکار خانگی

 به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان، این روزها از درودیوار خانه هم می‌شنوید که فلان چیز دیگر در بازار موجود نباشد؛ بخرید و انبار کنید که پس‎فردا اگر گرانی و قحطی آمد، کمی بیشتر دوام بیاورید و…حالا هر چند آن تب و تاب شدید اولیه تا حدی فروکش کرده است اما هنوز با گشتی در فروشگاه‌های زنجیره‌ای شهر می‌توانید شاهد خالی شدن برخی از قفسه‌ها مانند قفسه برنج، روغن، رب و… باشید. 

بیشتربخوانید :«صادرات قاچاق» نتیجه اختصاص یارانه به کالاها

عطش خرید چگونه به وجود می‌آید؟

میوه و تره‌بار، مواد غذایی، طلا و سکه، خودرو، ارز و مسکن در روزهای اخیر گران شده‎است. بخش عمده‌ای از این جو اقتصادی مربوط به شایعات ضدونقیضی است که از منابع غیررسمی در فضای مجازی منتشر شده‎است. مردم کمتر کتاب و روزنامه می‌خوانند، رسانه ملی هم به‎خاطر نوع ادبیاتش، کمابیش مقبولیت خود را از دست داده است و مردم همه‌‌چیز را در تلفن همراهشان جست‌وجو می‌کنند. در یک تحقیق میدانی که به تازگی با عنوان «بررسی تاثیر اخبار نگران‏کننده شبکه‏های اجتماعی در فضای مجازی بر دپوی کالا در بین مشتریان برخی فروشگاه‌های زنجیره‎ای مشهد» انجام شده است، وضعیت تاثیرپذیری مردم از شبکه‎های اجتماعی در جهت تغییر کنش خرید و اقدام به انباشت و احتکار خانگی کالاهای غیرضروری بررسی شده‎است.

نتایج این پژوهش نشان می‌دهد: «موضوعاتی که عواطف را برمی‎انگیزند، بیشتر و سریع‏تر در شبکه‎های اجتماعی منتشر می‎شوند. در شرایط بحران اقتصادی، جمعی به این نیت که بتوانند یک کالا را بعدها گران‎تر بفروشند، با احتکار ارزاق و اجناس ضروری، سعی در به وجود آوردن توهم قحطی می‌کنند و در این راه از تاثیر شبکه‏های اجتماعی غافل نمی‏مانند. قشر متوسط و افراد کم‎بضاعت هم که نگران آینده خود هستند، در حد توانشان ناچار دست به احتکار خانگی می‌زنند تا درصورت قحطی بتوانند تا حدودی کمبودهای احتمالی را جبران کنند. بدیهی است اگر چنین روندی گسترش و ادامه یابد، کم‌کم بی‏اعتمادی ملت به دولت و به هم‌وطنان‎شان بیشتر می‌شود. در چنین شرایطی جو روانی جامعه دوپاره می‌شود؛ عده کمی دارا می‌شوند و خوشحال اما درمقابل عده بیشتری نادار می‌شوند و خشمگین». در این بررسی مشاهده شد: «شبکه ‏های اجتماعی بر کنش خرید موثرند، به این معنی که مردم اعتماد زیادی به شبکه‏های اجتماعی دارند و این شبکه‏ها را به عنوان منابع قابل اطمینانی می‏پندارند که در مواردی این اعتماد باید اصلاح شود». 41درصد پاسخ گویان، زن و ۵۹درصد مرد بودند هم‎چنین ۴۰.۸ درصد مجرد و ۵۹.۲ درصدشان متاهل بودند.

یادداشت یک جامعه‎‌شناس درباره تاثیرگذاری شایعات بر رفتار مصرفی جامعه
جدال یک‎تنه مردم با نابه سامانی‌های اقتصادی
سمیه ورشوی / دانش آموخته دکترای جامعه‎شناسی بازار

«شایعه» گزارش یا خبر تاییدنشده بعضی از حوادث است و برای ایجاد آن دو عامل «ابهام» و «اهمیت» ضروری است و با نبود یکی از آن‎ها شایعه ایجاد نمی‌شود. به عبارتی، هنگامی که حادثه مهمی اتفاق بیفتد اما اخباری که مردم دریافت می‌ کنند ناقص باشد یا از نظر موضوع در هاله ‌ای از ابهام قرار گیرد، شایعه رواج پیدا می‌کند. امروزه با توجه به گستردگی شبکه ‌های اطلاع رسانی، مردم اخبار و اطلاعات را از طریق شبکه ‌های اجتماعی در فضای مجازی دریافت می‌ کنند. پس اگر در اخبار و اطلاع رسانی رسمی نقصی وجود داشته ‎باشد و مردم احساس کنند که اطلاعات مورد نیازشان را از این طریق دریافت نمی‎کنند، به دیگر شبکه ‌های اطلاع رسانی از جمله شبکه ‌های اجتماعی (غیررسمی) متمایل می‌شوند. با کاهش اعتماد به رسانه ‌های رسمی، تردید بر جامعه حاکم می‌ شود و شکل گیری شایعات با سرعت بیشتری تحقق می‌یابد. در به وجود آمدن شایعات به خصوص در شرایط بحرانی، شبکه ‌های داخلی و خارجی نقش به سزایی دارند.

علل تاثیرپذیری از شایعات فضای مجازی

شایعه از دیدگاه روان شناسان، اضطراب اجتماعی را تسهیل می‌ کند و طوری بر ذهن مردم می‎نشیند که توضیحات منابع رسمی هم نمی‌تواند به سادگی جایگزین آن‎ شود. براین اساس می‌ توان گفت در بروز و ظهور یک شایعه هم مردم و هم مسئولان مقصرند. در یک طرف دولت قرار می‌گیرد که با وجود داشتن شبکه ‌های رسمی اطلاع رسانی، اخبار مورد نیاز مردم را در اختیار آن‎ها قرار نداده‎ یا این اخبار آن‎قدر ناچیز بوده ‌اند که کنجکاوی مردم را برطرف نکرده‎است بنابراین در شرایط بحرانی، ضعف و سستی در ساختارهای مدیریتی از یک سو و نبود اطلاع رسانی مناسب از سوی دیگر، میدان را برای فعالیت سایر کنشگران به منظور بهره مندی و حداکثرسازی سود فراهم می‌ کند. برای همین، شبکه ‌های اجتماعی به‎عنوان یکی از بسترهای جدید در زمینه نشر سریع اطلاعات و اخبار مطرح شوند. این شبکه ‌ها در کنار مزایای غیرقابل انکارشان، فضای مناسبی برای نشر اخبار غیرمعتبر و شایعه‎پراکنی ‌ها هستند. از سوی دیگر، براساس رواج شایعه ‌ها از طریق این شبکه ها، سودجویانی از قبیل محتکران اقتصادی در بازار بر این شایعات دامن می‎زنند و مسیر را برای کسب منفعت شخصی هموار می‌کنند. در این چرخه نابه سامان، در نهایت مردم عادی قرار می‌ گیرند که می‌ توانند با رفتارشان، منفعت شخصی یا جمعی را رقم بزنند اما درنهایت عواملی همچون تغییرات مداوم در قیمت کالاها، پیش بینی‎ناپذیری آینده، نبود اطلاعات صحیح از شبکه‌های رسمی و کاهش اعتماد به دولت که طی سالیان متمادی و به خصوص در مواقع بحرانی شکل گرفته‎است، سبب بروزِ رفتارهایی مثل اعتماد به شایعات فضای مجازی و احتکار خانگی می‌شود و درنتیجه به تشدید وضعیت نابه سامان اقتصادی و پیچیدگی بازار دامن می‌زند.

احتکار؛ راهی برای کسب نتیجه «برد-برد»

خلاصه آن‎که در مواقع بحرانی، نبود مرجعیت رسمی در تعریف اهداف مشترک و تنظیم شرایط بازار، باعث می‌ شود افراد به تنهایی سعی در بقا و حفظ منافع شخصی و سیاست ‌هایی داشته‎باشند که رفاه‎شان را در آینده تامین کند. این رفتار محتکرانه حاصل محاسبات عقلانی برای کسب نتیجه «برد- برد» است. اگرچه مردم می‌توانند در این شرایط، رفتار دیگری هم بروز دهند اما این رفتار وابسته به ثبات و پیش بینی پذیری آینده اقتصادی‎شان است. براین اساس، در مواقعی که شایعات در بین مردم رواج شگفت انگیزی پیدا می‌ کند و محتکران اقتصادی هم در پی کسب سود شخصی هستند و سیاست مداران و دولت مردان راهکاری برای حل این مشکلات ندارند، مردم تمایل به رفتارهای غیرعقلانی و ارزشی ندارند و برای‏‎شان تنها محاسبه‌ گری‌های عقلانی و کسب امتیازات بیشتر در میدان اقتصادی مهم می‏شود. اگرچه در این میان نباید افزایش مصرف گرایی در میان بعضی افراد جامعه در خرید برخی کالاها را هم از نظر دور داشت. این افراد که به زعم خود بالاترین درجه عقلانیت را برای حفظ ارزش ‌های مادی خود به کار برده ‌اند، به این مهم دست یافته ‌اند که هیچ کس نمی‌ تواند مسئول حفظ دارایی هایشان باشد لذا شخصا وارد میدان اقتصادی می‎شوند و برای کسب منفعت خود و ضرر دیگران اقدام به خرید کالا می‌ کنند.

گفت‌وگو با دکتر «محمدتقی ایمان پور»، استاد تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

ریشه تاریخی احتکار خانگی

وقتی‌ اوضاع اقتصادی کشور رو به هرج‎ومرج می‌گذارد، رفتار مردم از قاعده منطق دور می‌شود. آیا ممکن است چنین رفتاری ریشه در سرگذشت ایرانیان داشته‎‏باشد؟ در ادامه دکتر «محمدتقی ایمان‎پور» به این سوال پاسخ می‌دهد:

نمونه‎های احتکار در تاریخ

تاریخ، تکرار رفتارهای انسانی است. رفتار انسان در طول تاریخ منفعت‌طلبانه بوده و براساس جایگاه، توانایی و اقتدارش هیچ‌گاه قانع و راضی دیده نشده‎است. برای همین نمونه‌های زیادی از احتکار خانگی در دوره‏های مختلف تاریخ دیده می‎شود. مثلا در دوره «ساسانیان»، کشور دچار قحطی شد و مردم قدرت ادامه زندگی را از دست دادند ولی کسانی که دستشان به دهانشان می‏رسید مثل اربابان و ملاکان انبارهای شان را پر از غله ‎کردند. روایت است «پیروز ساسانی» دستور داد درِ انبارها را بشکنند و غلات را میان مردم تقسیم کنند. مشابه این وضعیت در دوره «قاجار» هم رخ داده‎است. این که عده‎ای به‎خاطر جنگ، قحطی یا حتی شایعه دست به احتکار خانگی می‌زنند و باعث گرانی و صدمه به اقتصاد کشور می‎‏شوند، یک کنش تکراری در طول تاریخ است.

تفاوت فرهنگی در شرایط بحرانی

با پیشرفت فناوری می‎شنویم که گاهی از مردم کشورهای دیگر به‎عنوان الگو یاد می‌شود؛ مثلا ژاپنی‎ها هنگام قحطی چنین رفتاری داشتند یا مردم فلان کشور این‎گونه عمل کردند. این‎ها دروغ نیست ولی باید به این‎که فرهنگ آن کشور در آن شرایط چگونه بوده، وحدت ملی چقدر پررنگ بوده و اعتماد مردم به دولت و نبود نگرانی از آینده تا چه حد وجود داشته‎است، توجه کرد. مثلا شما نمی‌توانید مردم «ژاپن» بعد از جنگ جهانی دوم را با ژاپنی‎های قبل از جنگ مقایسه کنید. در کشور خودمان هم مردم در ابتدای انقلاب و زمان دفاع مقدس کمتر رفتاری مثل انباشت کالا در خانه نشان می‎دادند چون در آن دوره امید به آینده و وحدت ملی زیاد بود و مردم سختی‌ها را تحمل می‎کردند.

بی‌اعتمادی به دولت، تکراری در تاریخ

فرهنگ مردم، دوره‌ای و تابع شرایط کشور است. مثلا بعضی مواقع مصایبی مثل سیل یا زلزله اتفاق می‏افتد که چون می‌دانیم زودگذر است رفتار نابه‏هنجاری بروز نمی‏دهیم. در شرایط فعلی کشور گرچه دولت تلاش می‎‏کند تا اعتماد ملی را جلب کند اما متاسفانه هنوز بی‏اعتمادی وجود دارد. رابطه بین مردم و دولت طی سال‌ها خدشه‎دار شده‎است. در چنین شرایطی منِ نوعی حق ندارم چون دولت مقصر است با انباشت کردن کالا، به وضعیت اقتصادی صدمه بزنم اما موجودیت زیاده‏‎خواه انسان، بی‏اعتمادی و نگرانی، نبود امید و وحدت و درنهایت عناصر بیرونی مثل شایعات، تحریم و. .. بر رفتار افراد تاثیر می‎گذارند.
تاریخ تکرار نمی‌شود!
بسیار شنیده‌ایم که زمان فعلی را با دوره‏ای از گذشته مقایسه می‏کنند درحالی‎که هیچ‏گاه تاریخ عینا تکرار نمی‎شود. براساس روش‎شناسی‎های تاریخی، می‎توان گفت در تاریخ هیچ حادثه‏ای تکرار نمی‏‎شود. ممکن چیزی شبیه به اتفاقی در گذشته رخ دهد اما عینا نخواهدبود. در تاریخ نه می‏توانیم پیش‏بینی کنیم و نه قاعده‏ای مشخص مطرح کنیم بنابراین مقایسه دوره‏های خاصی از تاریخ اشتباه است؛ آن هم مقایسه یک دوره مدرن با دوره‌ای تاریخی!

منبع: روزنامه خراسان