افزایش مشارکت مردم با رویکرد دینی/ مسئولان عدالت و شفقت؛ مردم انصاف و حسن سیرت

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار قرآن و فعالیت‌های دینی بی‌تردید مقبولیت و کارآمدی حکومت دینی در کنار مشروعیت برآمده از شرع مقدس دو بال نیرومند نظام اسلامی را در راستای تحقق آرمان‌های متعالی آن شکل می‌دهد. بازاندیشی و ارزیابی این مسئله به ویژه در فضای سیاسی و اجتماعی کنونی با نظر داشت پدیده‌هایی چون پاره‌ای اعتراضات مردمی در سال‌های گذشته و مشارکت نه چندان گسترده مردمی در انتخابات مجلس ضرورتی اجتناب ناپذیر است. به ویژه اینکه مسأله مشارکت آحاد مردم در انتخابات ۱۴۰۰ به مثابه یکی از منویات مورد تأکید رهبر معظم انقلاب به دغدغه شخصیت‌های سیاسی و دلسوزان انقلاب اسلامی بدل شده است. در این نوشتار نگارنده بر آن است در راستای آسیب‌شناسی این مسئله و چاره‌اندیشی در حل آن با رویکردی درون دینی نکاتی را یادآور شود.

عدالت

۱. آن چنان که از سیره مبارکه معصومین علیهم‌السلام به ویژه امام المتقین حضرت علی علیه‌السلام بر می‌آید نقطه انطلاق و عزیمت اصلاح جامعه از اصلاح کارگزاران و مردم می‌گذرد، بر این اساس رویکرد آسیب‌شناسانه به مسئله مشارکت مردمی در انتخابات ۱۴۰۰ متوجه هر دو قشر مسئولین و مردم است.

از منظر نگارنده عبارت پر معنای زیر می‌تواند جامع تکالیف کارگزاران و مردم در اصلاح و بهبود وضعیت کنونی باشد، عبارتی که در دعای منتسب به امام زمان (عج) در کتاب شریف مفاتیح الجنان ذکر شده و از این قرار است: و عَلَى الْأُمَرَاءِ بِالْعَدْلِ وَ الشَّفَقَهِ وَ عَلَى الرَّعِیَّهِ بِالْإِنْصَافِ وَ حُسْنِ السِّیرَهِ: پروردگارا بر حاکمان دادگسترى و دلسوزى، و بر زیردستان انصاف و خوش رفتارى تفضّل فرما.(برگرفته از دعایی با این مطلع شریف اللهم ارزقنا توفیق الطاعه و بعد المعصیه)

مبتنی بر این عبارت شریف کارگزاران در راستای اصلاح و کارآمدی نظام حکومتی دو وظیفه مهم برعهده دارند. نخست عدالت‌ورزی و دادگستری؛ چنان که امام علی علیه‌السلام برپایی حق را عامل عزت‌مندی، پایداری دین، اصلاح روزگار و دوام حکومت می‌داند(۱)؛ به علاوه امام یکی از علل عدم اجرای حق را، روی گردانی حاکمان از آن معرفی نموده و می‌فرمایند: برقراری مساوات، زمانی پدید می‌آید که حاکمان خواهش‌های نفسانی خود را کنترل کرده و از دگرگونی رأی و اندیشه خود جلوگیری کنند.(۲)

توجه یکسان به مردم از دیگر نمودهای عدالت‌ورزی کارگزارن است. فراموش شدن برخی اقشار جامعه و ناامیدی آنها از اجرای عدالت به وسیله حاکمان از آفات یکسان‌انگاری آحاد مردم است. امام علی علیه‌السلام به محمد بن ابی‌بکر توصیه می‌کند: «در نگاهت، به طور مساوی رفتار کن تا بزرگان در ستم کاری تو طمع نکنند و ناتوانان از عدالت تو نسبت به خودشان، مأیوس نشوند.»(۳)

بازگرداندن حقوق غصب شده مردم از دیگر پایه‌های عدالت‌ورزی کارگزاران حکومت است: امام علی (ع) در این خصوص می‌فرماید: «به خدا قسم! (بیت المال غارت شده را) اگر بیابم که به وسیله آن زنان به ازدواج در آمده (مهریه زنان شده) و کنیزکان خریداری شده، آن را به صاحبانش باز می‌گردانم. برای اینکه در عدالت، گشایش و رفاه برای عموم است.»(۴) و حتی وقتی که یکی از یاران و پیروان امام، عبدالله بن زمعه، از وی درخواست کمک مالی داشت، امام می‌فرماید: «این مال، نه مال من و نه مال توست؛ بلکه جزء انفال و فی ء است.»(۵)

امام علی علیه‌السلام در ارتباط با رفتار خائنانه یکی از عمال خود نیز می‌فرماید: «از خدا بترس و اموال عمومی را به آنان بازگردان که اگر چنین نکنی و خدا به من فرصت دهد و به درگاه خدا نسبت به تو عذر آورم، با شمشیر ضربه ای به تو خواهم زد که به هرکس ضربه زدم، وارد جهنم شد.»(۶)

یکی از برنامه‌های امام علی علیه‌السلام نظارت بر فعالیت‌های اقتصادی جامعه بود چنان که در سرکشی‌های مداوم از بازار می‌فرمود: «ای گروه بازرگان! از خدا بترسید، پیشاپیش از خدا طلب خیر کنید و با آسان گرفتن بر مشتریان از خداوند برکت بخواهید… از ستم دست بکشید و با مظلومان به انصاف برخورد کنید و به ربا نزدیک نشوید و کم‌فروشی نکنید و حقوق مردم را کم ندهید و در زمین به فساد سر بر ندارید.»(۷)

مبارزه با فساد اقتصادی،گران‌فروشی و احتکار از دیگر راهبردهای عدالت گسترانه حضرت به عنوان حاکم در راستای جلب حمایت از طبقات فرودست بود؛ امام در این باره می‌فرماید: «بدان که در میان بازرگانان کسانی هستند که تنگ نظر و بد معامله و بخیل هستند و به دنبال احتکار به خاطر سود هستند و کالا را به هر قیمتی که بخواهند، می فروشند و این سودجویی گران فروشانه، زیانی برای همگان است و عیب بر حاکمان. پس، از احتکار جلوگیری کن.»(۸) آن حضرت «شرایط تحقق عدالت اقتصادی را در قوانین عادلانه، مجریان عادل و عدالت گستر و ضمانت اجرایی می دانست.»(۹)

مبارزه خستگی ناپذیر حضرت با تبعیض ریشه دار شده در جامعه آن روز که نمود آن در دست رد زدن به درخواست های طلحه و زبیر و پسر عمویشان عقیل برای بهره‌مندی ویژه از بیت‌المال بود نیز از جنبه‌های عدالت‌ورزی بی‌مانند آن اسوه الهی است. امام علیه‌السلام عدالت را مایه حیات (۱۰) و آن را زمینه ساز امنیت و عافیت می‌داند: (۱۱) نگهداری حکومت، آبادانی کشور (۱۲) و نزول برکات برمردم (۱۳) از دیگر مزایای عدالت‌گستری حکام در نگاه امام علی (ع) است.

در مورد تأثیرات عدالت بر تداوم قدرت و حکومت، امام علی علیه‌‏السلام معتقدند عدالت‌ورزی، موجب تداوم قدرت و اقتدار نظام سیاسی شده (۱۴) و به انتظام امور مردم و جامعه منجر می‌گردد (۱۵) حضرت برآنند که «هیچ چیز به اندازه عدالت نمی‏‌تواند مردم را اصلاح نماید.»(۱۶) حضرت می‌فرماید: اجرای عدالت «مخالفت‌ها را از بین می‏‌برد و دوستی و محبّت ایجاد می‏‌نماید»(۱۷)

اگر بخواهیم آنچه حضرت در خصوص عدالت‌ورزی فرموده‌اند را به فضای کنونی جامعه امروز تطبیق داده و مصادیقی برای صحت و استواری بیانات آن حضرت آن بیان کنیم می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود: نگاه مثبت مردم نسبت به اقدامات فساد ستیزانه قوه قضاییه، نارضایتی از تورم و گرانی لجام گسیخته، مطالبات گسترده برای برچیدن تبعیض در حوزه‌های گوناگونی چون اشتغال، خدمات اجتماعی و درآمدها، پالس‌های مثبت نسبت به وضع و افزایش مالیات گروه‌های خاص، رویکرد امید آفرین نسبت به تثبیت قیمت اقلام اساسی، کاهش هزینه خدمات ارتباطی و هزینه‌های برق آب و گاز.

به بیان دیگر با استناد به کلام امام علیه‌السلام اجرای گسترده عدالت در تمامی مصادیق مذکور می‌تواند زمینه ساز آبادانی کشور، تحکیم پایه‌های حکومت دینی، افزایش محبت و انسجام میان مردم و در نتیجه افزایش مقبولیت و مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خود باشد. از این رو اگر مردم احساس کنند عدالت آن گونه که شایسته حکومت دینی است به اجرا در نمی‌آید مأیوس شده و ممکن است این ناامیدی را با عدم مشارکت در فرایندهای سیاسی همچون انتخابات به منصه ظهور برسانند. با این بیان اولین قدم در راستای افزایش مشارکت مردم در انتخابات چشاندن طعم عدالت به آنها با کارکرد عدالت گسترانه کارگزاران نظام و دولتمردان می‌باشد.

شفقت

شفقت کلید واژه دیگری است که در عبارت مورد اشاره از کارگزاران شایسته خواسته شده است؛ به این معنا که حاکمان در حکومت دینی باید نسبت به مردم همدلانه تعامل نموده و این احساس را در مردم ایجاد کنند که مشکلات آنها را با عمق جان دریافته و مهرورزانه و مجدانه نسبت به رفع آنها اقدام می‌کنند؛ به تعبیر امروزی مسئولان باید با اقدامات خود دل مردم را به دست آورند؛ با عنایت به برخی اعتراضات اجتماعی در سال‌های اخیر و همچنین تصدیق عموم جناح‌ها و احزاب مبنی بر اهمیت بسزای انتخابات ۱۴۰۰ باید تصریح نمود مشارکت سیاسی مردم نیازمند اقداماتی به معنای واقعی تحول آفرین و به گونه‌ای ضربتی است؛ اگر بخواهیم برای لزوم این جنس اقدامات و تأثیر مثبت آن در میان عموم مردم و به ویژه جوانان مصداقی ذکر کنیم می‌توان به افزایش بی‌سابقه حقوق سربازان و تلاش قانون‌گذاران در جهت سوق دادن خدمت مقدس سربازی به سربازی حرفه‌ای اشاره نمود که موج مثبت و امیدبخش کم سابقه‌ای را در میان جوانان و خانواده‌های ایشان ایجاد کرد؛ توجه ویژه مسئولان به متناسب‌سازی حقوق بازنشستگان و تعدیل حقوق‌های نجومی نیز می‌تواند مصادیقی از اقدامات تحول آفرین و ملموس مسئولان نظام باشد؛ گو اینکه استمرار چنین اقداماتی در راستای تألیف قلوب آحاد مردم نسبت به نظام اسلامی و تحکیم اعتماد به کارآمدی آن باید مد نظر عموم کارگزاران نظام اسلامی قرار گیرد.

در نهایت باید گفت عدالت‌ورزی و رویکرد همدلانه مسئولان نسبت به مردم از مهمترین ابزار در اختیار ایشان در جهت جلب اعتماد و مشارکت عمومی خواهد بود؛ به کارگیری هوشمندانه این دو بازوی قدرتمند دلبستگی بیش از پیش مردم به  نظام را در پی خواهد داشت چنان که پیامدهای کوتاه مدت چنین اقداماتی در مصادیق فوق الذکر مشهود است.

نقش مهم مردم در اصلاح و بهبود وضع جامعه

اما نباید نقش مهم مردم در اصلاح و بهبود وضع موجود را از ذهن دور بداریم؛ هرچند وظیفه و مسئولیت کارگزاران در این راستا سنگین تر می باشد چه این که کارآمدی، عدالت‌گستری و رفع تبعیضات اجتماعی عمدتاً به عملکرد و تدبیر دولت‌مردان و کارگزاران نظام اسلامی باز می‌گردد اما این همه نافی نقش موثر مردم در این عرصه نیست.

ادامه عبارت مورد تبیین، تکلیف مردم را در اصلاح جامعه بیان می کند: وَ عَلَى الرَّعِیَّهِ بِالْإِنْصَافِ وَ حُسْنِ السِّیرَهِ ؛خداوندا به مردم انصاف و خوش رفتارى تفضّل فرما.

انصاف‌ورزی

اولین وظیفه مردم انصاف ورزیست؛ خداوند متعال در آیه ۶ سوره مائده تعبیری شگفت‌انگیز از عدالت و انصاف را بیان می‌دارد که مضمون آن چنین است: حتی اگر از افراد یا اقشاری دلخوشی ندارید نسبت به عملکرد آنها با انصاف قضاوت نمایید.(۱۸)امام علی (ع) نیز در بیانی مبارک به ضرورت انصاف ورزی نسبت به دوست و دشمن تأکید نموده (۱۹) و انصاف را نوعی قضاوت عادلانه به دور از ظلم معرفی می‌کنند (۲۰).امام در موضعی دیگر می‌فرمایند: از خویشتن انصاف دادن همچون دادگرى بهنگام فرماندهى است‏.(۲۱)در این عبارت شریف امام علیه‌السلام انصاف را همسنگ عدالت‌ورزی حاکم می‌دانند؛ از اینجا می‌توان فهمید همان‌گونه که مسئولان وظیفه عدالت‌ورزی را دارند مردم نیز با انصاف‌دادن و قضاوت عادلانه می‌توانند سهم خود را در اصلاح جامعه ایفا نمایند.

لذا باید فرهنگ قضاوت منصفانه مردم نسبت به عملکرد مسئولان را در جامعه جاری و ساری نمود؛ اما گاه گروهی از مردم خواسته یا ناخواسته، بعضاً به سبب فشارهای اقتصادی سنگین، از حوزه انصاف خارج شده و عملکردهای مثبت مسئولان را نادیده می‌گیرند اما باید بدانیم قضاوت منصفانه ما نسبت به کارکردهای مثبت و منفی مسئولان می‌تواند انگیزه و توان آنها را در خدمت‌رسانی به مردم تقویت نماید؛ مسئله انصاف مردم گاه در کیفیت مطالبه‌گری آنها از مسئولان نیز آشکار می‌گردد؛ چنان که می‌بینیم بعضاً مطالبات غیرمنصفانه برخی اقشار جامعه مسئولان را در پرداختن به مطالبات فوری و واقعی، رفع تبعیض و توسعه عدالت کم رمق و ملول می‌گرداند؛ بی‌تردید پاره‌ای مطالبات پر دامنه و تمام نشدنی اقشاری از به ویژه حقوق بگیران در جهت افزایش درآمد و مزایا، حتی با وجود افزایش‌های گاه بی سابقه، در شرایطی که بسیاری از مردم در تنگناهای شدید روزگار می‌گذرانند نمی‌تواند کمک چندانی به اصلاح معیشت آحاد مردم نماید. قیاس‌های نابجا و بی وجه میان نظام جمهوری اسلامی و حکومت پهلوی نیز می‌تواند از نمونه‌های کم رنگ شدن انصاف در میان بخش‌هایی مردم باشد؛ هر چند فشارهای اقتصادی و تنگناهای معیشتی در خروج معدودی از مردم از دایره انصاف و عدالت بی‌تأثیر نیست اما باید دانست مردم هم در عین مطالبه‌گری باید به ضرورت قضاوت منصفانه به مثابه یک تکلیف شرعی و تعهد اخلاقی و میهنی نسبت به حکومت، مسئولان و هموطنان خود وقوف یابند. امام علی علیه‌السلام در چندین بیان مبارک انصاف‌ورزی را موجب استمرار دوستی(۲۲ )مودت(۲۳)و برادری(۲۴)بیان می‌کند؛ این مساله نشان می‌دهد هر چه انصاف مسئولان نسبت به مردم و مردم نسبت به مسئولین و هموطنان خود پر رنگ‌تر شود برادری و همدلی میان آحاد مردم بروز یافته و همین انسجام و دوستی پیشرانه نیرومندی در حرکت جامعه به سمت پیشرفت مادی و معنوی خواهد بود.

حسن سیرت و خوش رفتاری

تکلیف دیگری که بر اساس عبارت مورد تبیین، در راستای اصلاح جامعه و در نتیجه امید پراکنی و افزایش مشارکت سیاسی بر دوش مردم نهاده شده حسن سیرت و خوش رفتاری است؛ از مصادیق بارز نقش این مقوله در انسجام و حرکت جامعه به سمت پیشرفت، کمک‌های مؤمنانه مردم و گروه‌های جهادگر در بحران کروناست؛ همین قدم‌های خودجوش و آتش به اختیار بودن گروه‌های جهادی و مردمی سهم به سزایی در اصلاح بهبود وضع معیشتی و انسجام بیش از پیش لایه‌های اجتماعی داشته است لذا لازم است مردم بدون توجه به عملکرد مثبت، منفی و قوی و ضعیف مسئولان خود در جهت اصلاح وضع موجود پیش قدم شده و زمینه را برای انسجام اجتماعی و بهبود وضع اقتصادی جامعه فراهم آورند؛ به عبارت دیگر مطالبه‌گری به حق مردم نباید آنها را از انصاف‌ورزی نسبت به عملکردهای مثبت مسئولان و همچنین تلاش‌های خودجوش در جهت کمک‌های مؤمنانه به هم وطنان خود غافل نماید.

از آنچه در سطور پیشین بیان شد می‌توان به مولفه‌های اساسی در فائق آمدن بر مساله اعتماد مردمی به طور عام و مشارکت سیاسی‌شان در انتخابات ۱۴۰۰ به طور خاص دست یافت؛ به این صورت که مسئولان باید با اقدامات تحول آفرین، ملموس و ضربتی، در عین منظور داشتن بعد کارشناسانه این اقدامات، اعتماد و اطمینان مردم را به کارآمدی، دلسوزی و تعهد خود جلب نمایند؛ اقدامات فسادستیزانه قوه قضاییه و افزایش حقوق بی‌سابقه سربازان می‌تواند از جمله مصادیق بارز این امر به شمار آید؛ همچنین لازم است اقداماتی جدی در جهت کاهش هزینه‌های جاری مردم در حوزه خدمات اجتماعی، توجه به آزادی‌های مشروع، بهبود شرایط کسب و کار و تولید در قالب برنامه‌های کوتاه مدت و میان مدت صورت پذیرد؛ چه اینکه همه اینها منجر به ایجاد حس همدلی و شفقت میان کارگزاران و مردم شده و درنتیجه انسجام و مشارکت اجتماعی سیاسی را در پی خواهد داشت.

مردم نیز با انصاف ورزی نسبت به عملکرد نظام و مسئولان در حوزه‌های مختلف می‌توانند زمینه لازم برای تقویت توان و انگیزه کارگزاران خود در جهت اصلاح امور را فراهم نمایند؛ همچنین با سرلوحه قرار دادن حسن سیرت و اخلاق نیکو از دستگیری‌های مؤمنانه و خیرخواهانه در جهت اصلاح معیشت طبقات فرو دست غافل نشوند.

این چنین است که عدالت‌گستری و همدلی مسئولان در کنار انصاف‌ورزی و حسن سیرت مردم خواهد توانست اعتماد، اطمینان، انسجام و همدلی فزاینده‌ای را به جامعه تزریق نموده و با افزایش مقبولیت و کارآمدی نظام اسلامی زمینه را برای مشارکت گسترده در فرایندهای سیاسی همچون انتخابات ۱۴۰۰ فراهم نماید. بی تردید سستی و عدم تعهد مسئولان و مردم نسبت به تکالیفی که شرعاً و اخلاقاً در راستای اصلاح وضع کنونی بر عهده آنها نهاده شده ؛به افزایش انشقاق اجتماعی، فاصله گرفتن مردم از مسئولان و در نتیجه کاستن از مقبولیت نظام و مشارکت سیاسی مردم منجر خواهد شد.

حمید ایماندار عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز

منابع

۱. نهج البلاغه، خطبه ۲۱۶.
۲. همان، نامه ۵۳.
۳. همان، نامه ۲۷.
۴. همان، خطبه ۱۵.
۵. همان، خطبه ۲۳۲.
۶. همان، نامه ۴۱.
۷. همان، خطبه ۳۲
۸. همان ، نامه ۵۳.
۹. دانش نامه امام علی(ع)، ج ۷، ص ۸۰.
۱۰. غررالحکم و درر الکلم،تمیمی آمدی،ترجمه محمد علی انصاری،تهران،چاپ هشتم،ج ۱، ص۱۳
۱۱. نهج البلاغه، خطبه ۸۷.
۱۲. غررالحکم،ج ۲، ص ۷۴۱
۱۳. همان، ج ۲، ص ۹۱
۱۴ همان، ج۲ ،ص ۹۰
۱۵. همان، ج۲ ،ص۸۹
۱۶. همان ، ج۱ ،ص ۲۳۱
۱۷.مستدرک نهج البلاغه،هادی کاشف الغطاء،بیروت،ص۱۷۹
۱۸.یا ایها الذین امنوا کونوا قوامین لله شهداء بالقسط و لا یجرمنکم شنئان قوم علی الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی واتقوا الله ان الله خبیر بماتعملون ؛ای کسانیکه ایمان آورده اید، بخاطر خدا قسط را بر پا دارید و شهادت به عدل بدهید و دشمنی با گروهی شما را به انحراف از حق نکشاند،عدالت کنیدکه آن به تقوی نزدیکتر است و از خدا بترسید که خدا از آنچه می کنید باخبراست (سوره مائده آیه ۸)
۱۹.غررالحکم،ج۱،ص ۱۲۰
۲۰.همان، ج ۱،ص ۲۱۹
۲۱.همان،ج۱،ص ۸۹
۲۲.‏همان،ج۱،ص ۲۸۷
۲۳‏همان،ج۱،‏ص ۳۵۲
۲۴.‏همان،ج۲،ص۵۰۴