سهم کم ایران در ثبت اختراعات جهانی/ اختراعات چگونه به کالایی قابل معامله تبدیل می‌شود؟

گروه علم و پیشرفت خبرگزاری فارس؛ جوان نخبه‌ای را تصور کنید که با صرف هزینه و انرژی زیاد، ایده نوآورانه و خلاقانه خود را با انگیزه کسب درآمد و بازکردن گره‌ای از مشکلات موجود در صنعت به عنوان یک اختراع به ثبت می‌رساند. ولی پس از ثبت اختراعش در اداره‌ی مالکیت صنعتی، این ایده نه تنها وارد بازار معاملات نمی‌شود بلکه منفعتی هم از این راه کسب نمی‌کند. این مشکل به این دلیل به وجود می‌آید که مخترعان ایرانی صرفا به چاپ مقاله در ژورنال های معتبر جهانی و ثبت داخلی اختراعات خود بسنده می‌کنند و اقدامی برای ارائه پتنت و ثبت بین المللی اختراعات خود انجام نمی‌دهند. در این گزارش به بررسی این موضوع و راه‌حل آن پرداخته‌ایم.

پتنت به زبان ساده؛ تبدیل ایده های نوآورانه به کالایی قابل معامله

با توسعه اقتصاد مبتنی بر دانش در سال‌های اخیر در بسیاری از کشورهای جهان، فناوران و صاحبان ایده در کشورهای مختلف به دنبال تجاری سازی ایده‌های خلاقانه و نوآورانه خود هستند؛ ولی این نگرانی همواره وجود دارد که افرادی از این ایده‌ها کپی برداری کنند و در نهایت صاحبان اصلی ایده حتی نتوانند زمان، انرژی و هزینه‌هایی که صرف پژوهش  بر روی ایده‌ی خود کرده‌اند جبران کنند چه رسد به این‌که بخواهند از آن کسب منفعت داشته باشند. لذا در صورتی که نتوان از عواید حاصل از ایده و اختراع به نفع صاحب آن محافظت کرد، انگیزه کافی برای نوآوری وجود نخواهد داشت.

تعداد کمی از پژوهشگران و فناوران ایرانی با ادبیات بین‌المللی ثبت پتنت و چگونگی درآمدزایی از آن آشنایی دارند. 

برای رفع این مشکل دفاتر ثبت اختراع در ازای افشا کامل ایده برای جامعه، یک حق انحصاری برای مالکیت آن ایده به مدت حداکثر ۲۰سال و در مرزهای کشور ثبت کننده، اعطا می‌کنند. با استفاده از این حق تمام حقوق مربوط به نوآوری‌های یک ایده و اختراع به صاحب آن تعلق خواهد گرفت و وی می‌تواند به شکل انحصاری به بهره برداری از آن بپردازد. همچنین دارنده گواهی مالکیت می‌تواند حق مالکیت خود ‌را  بفروشد یا در ازای دریافت مبلغی، اجازه‌نامه ‌(لایسنس) استفاده از ایده را به مشتری اعطا کند. در واقع حق‌ ثبت اختراع یا پتنت می‌تواند ایده‌های نوآورانه را به کالایی تجاری برای معامله تبدیل کند. بسیاری از کشورهای پیشرفته توانسته‌اند با بهره‌گیری از این ساختار علاوه بر سرعت بخشیدن به تولید فناوری‌های جدید، بازار پویایی برای تبادل اختراعات ایجاد کنند.

بزرگترین ثبت‌کنندگان در جهان

امروزه  بسیاری از بنگاه‌های تجاری با داشتن سیاست‌های مشخص در مالکیت فکری (IP Policy) می‌کوشند تا با ثبت اختراع یا خرید اختراعات حوزه‌ی فعالیت خود سهم مناسبی از اختراعات ثبت شده آن حوزه را به خود اختصاص دهند. این مالکیت حقوقی به آن‌ها کمک می‌کند جایگاه خود را در بازارهای هدف مستحکم کنند. هم اکنون شرکت‌های بزرگ فناوری، بزرگترین ثبت کنندگان اختراع در دنیا هستند و از طریق سازوکارهای حقوقی پتنت توانسته‌اند استیلای خود بر بازارهای تکنولوژی را محقق سازند.

در تصویر زیر، ۱۵ ثبت کننده برتر پتنت در سیستم بین‌المللی PCT نشان داده شده است. همان‌طور که مشخص است شرکت‌های بزرگ و شناخته‌شده‌ای نظیر سامسونگ، میتسوبیشی، اینتل، ال‌جی، اچ‌پی، مایکروسافت و… از برترین ثبت‌کنندگان پتنت به شمار می‌آیند.

شرکت‌های فناور چینی با پیشگامی ابرشرکت مخابراتی هوآوی توانسته‌اند با ثبت اختراعات پر تعداد در حوزه‌ تکنولوژی‌های جدید، به خصوص نسل پنجم شبکه اینترنت همراه(۵G) در نبرد تکنولوژی میان بزرگترین شرکت‌های فناوری، پیش افتاده و به نوعی آینده این صنعت را رهبری کنند. این جنگ سرد تکنولوژی در معادلات سیاسی هم نمود پیدا کرده به طوری که دولت آمریکا هرگونه فعالیت شرکت هوآوی در آمریکا و همکاری شرکت‌های آمریکایی با آن‌را ممنوع کرده است.

در این تصویر میانگین سهم کسب‌وکارها  از کل درخواست‌های ثبت اختراع را طی ۱۵سال گذشته در سیستم PCT نشان می‌دهد؛ همانطور که مشخص شده این سهم همواره بیش از ۸۰ درصد از کل درخواست‌های ثبت اختراع بوده است که بیانگر سرمایه گذاری کلان بنگاه‌ها در ثبت پتنت است.

سهم کم ایران در ثبت اختراعات جهانی

مطابق آمار ارائه شده در سایت سازمان جهانی مالکیت فکری( وایپو) کشور ما سهم اندکی از پتنت‌های بین‌المللی را در اختیار دارد. ایران به رغم رشد شتابان علمی در سال‌های اخیر و سهم ۲ درصدی از انتشارات مقالات علمی جهان، کمتر از ۱/۰ درصد از درخواست‌های بین‌المللی ثبت اختراع دنیا را به خود اختصاص داده است.

این تصویر مقایسه‌ای بین ایران و چهار کشور ایران، ترکیه، عربستان و رژیم صهیونیستی را در میزان پتنت‌های ثبت شده در دفاتر خارجی طی سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۸ نشان می‌دهد.

همانطور که در این نمودار مشخص شده، آمار ‌پتنت های ایرانی ثبت شده در دفاتر ثبت اختراع خارج از کشور کمتر از ۱۰ درصد آمار مشابه کشور ترکیه است. همچنین این تعداد فاصله‌ی بسیار زیادی با آمار دو دولت عربستان و رژیم صهیونیستی دارد. این درحالی است که مطابق آمار بانک جهانی ایران با در اختیار داشتن رتبه‌ی ۲۵ام فهرست جهانی تولید علم، ظرفیت‌های بیشتری نسبت به کشورهای ترکیه(رتبه‌ی ۴۰) و عربستان(رتبه‌ی ۶۴) دارا است.

ثبت اختراع در ایران با چالش‌هایی روبه‌رو است. ازجمله این‌که نگاه دانشگاه‌های کشور متمرکز بر تولید مقالات علمی است و تبدیل دستاوردهای علمی به پتنت موضوعیت چندانی ندارد.

در ایران بیشترین سهم درخواست اختراعات بین‌المللی از سوی اشخاص حقیقی بوده و شرکت‌ّهای ایرانی سهم ناچیزی از درخواست‌های ثبت اختراعات بین‌المللی دارند. در شکل ۳ که سهم بخش‌های مختلف در درخواست بین‌المللی اختراع در سال ۲۰۱۹ را نشان ‌می‌دهد، سهم کسب‌وکارهای ایران کمتر از ۵ درصد از کل پتنت‌های درخواست شده است؛ در حالی که در کشوری مانند ترکیه قریب ۷۰ درصد پرونده‌های پتنت مربوط به کسب‌وکارها بوده است.

این تصویر مقایسه سهم بخش‌های مختلف در درخواست پتنت بین المللی(سیستم PCT )در برخی کشورها در سال ۲۰۱۹ نشان می دهد.

مشکل کجاست؟

ثبت اختراع در ایران با چالش‌هایی روبه‌رو است. ازجمله این‌که نگاه دانشگاه‌های کشور متمرکز بر تولید مقالات علمی است و تبدیل دستاوردهای علمی به پتنت موضوعیت چندانی ندارد. از طرفی دیگر آموزش‌ها و دوره‌های مشاوره به‌منظور تبیین ماهیت اختراع و چگونگی ثبت آن بسیار محدود بوده و تعداد کمی از پژوهشگران و فناوران ایرانی با ادبیات بین‌المللی ثبت پتنت و چگونگی درآمدزایی از آن آشنایی دارند. در حال حاضر این انتظار از مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری کشور وجود دارد که نگاه ویژه‌ای به ثبت پتنت داشته باشند. سیاست‌های فعلی این مجموعه‌ها معطوف بر حمایت از تولید محصولات دانش‌بنیان است؛ این در حالی است که با تبدیل ایده‌های نوآورانه به پتنت می‌توان آن‌ها را به کالاهای قابل معامله تبدیل کرد و با ثبت آن در کشورهای دارای بازار فناوری، زمینه‌ی شکل‌گیری اقتصاد پتنت و ارزآوری دانش‌بنیان را برای کشور فراهم آورد.