چندی با برترین‌های بیستمین نمایشگاه کتاب مشهد

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از صبح توس؛ در بیستمین نمایشگاه بین المللی کتاب مشهد از سه اثر برگزیده و سه اثر شایسته تقدیر کتاب تجلیل شد. در این دوره دوهزار و ۸۳۱ اثر مورد ارزیابی قرار گرفت که ۶ اثر برگزیده و شایسته تقدیر انتخاب شدند که در بیستمین نمایشگاه بین المللی کتاب مشهد با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از صاحبان اثر تجلیل شد.

کتاب های «سخن عشق» اثر راشد محصل، «اساتید ایران در شعر نوی فارسی» اثر حمیدرضا نویدی مهر، «عیار نقدها» اثر حجت الاسلام شفیعیان به عنوان آثار برگزیده انتخاب شدند و کتاب های «اسناد زیارت اربعین» اثر حجت الاسلام مجمد رضا جواهری، «استعمار، امپریالیسم و عقب ماندگی» اثر مرنضی منشادی، «فقه امر به معروف و نهی از منکر» اثر حیدر حب الله شایسته تقدیر شدند.

به مناسبت انتخاب کتاب «فقه امر به معروف و نهی از منکر» در ادامه به معرفی این اثر شایسته می پردازیم.

این کتاب به قلم حیدر حب الله، توسط انتشارات بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی در ۷۷۰ صفحه منتشر شده است.

می توان گفت تفصیلی ترین اثر فارسی با روش استدلالی و اجتهادی است. کتاب مذکور به منابع اهل سنت و نیز آراء ایشان توجه داشته است که توسط علی الهی خراسانی، محمد رضا ملایی و حسنعلی شیروی ترجمه شده است.

نویسنده با بیان اینکه یکی از موضوع های فقهی، امر به معروف و نهی از منکر است که در روایت ها از آن به عنوان « اسمی الفرائض» یاد شده است، می گوید: فریضه بزرگی است که در پرتو انجام آن در جامعه، دیگر فریضه ها و واجبات نیز اقامه می شود.

این موضوع که در بسیاری از آیات قران آمده و در روایت ها نیز به طور گسترده و با شرایط و مراحل و آثار و برکاتش تبیین گردیده است، در سیره عملی اولیای دین هم به طور برجسته جلوه گر است، چنانکه حضرت سید الشهدا هدف مهم و اصلی خود را در قیام کربلا؛ امر به معروف و نهی از منکر دانسته اند.

بی گمان احیای این فریضه بزرگ در رسد و بالندگی جامعه و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی و بشری نقش بسزایی دارد؛ از این رو شایسته است این موضوع هم از بعد نظری بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد و هم در عمل، در حوزه های مختلف فردی و اجتماعی به طور جدی به آن پرداخته شود.

نویسنده در مقدمه این کتاب می نویسد؛ امر به معروف و نهی از منکر فریضه دینی و انسانی والایی است که مبین مسئولیت اجتماعی فرد در قبال دیگران است و حضور اجتماعی فرد و فعالیت و تکاپوی او را در زمینه اصلاح و تغییر و پیشرفت نشان می دهد.

این فریضه بزرگ نماد اصلاح و تغییر در جامعه و سنبل انتقاد و فریاد در برابر فساد اجتماعی، دینی، اخلاقی، اداری، مالی، طبقاتی، سیاسی و … و نشانگر بیداری و خیزش در مقابل رکود و فرو مردگی و گوشه گیری و انزواست.

هر گاه حرکت اجتماعی کارامد مورد نظر قرار بدهیم با امر به معروف و نهی از منکر رو به رو خواهیم شد. اگر چه این یک نامگذاری دینی است و بار خاص خود را در زمان حاضر که انجام این فریضه با دشواری های زیادی مواجه است، به همراه دارد. اما هر تلاشی را در جهت پیشرفت و انتقاد و حرکت رو به جلو در جامعه های عربی و اسلامی در بر می گیرد.

فقه امر به معروف و نهی از منکر، در واقع فقه اصلاح اجتماعی، دینی، اخلاقی و رفتاری در همه مردم، رییس و مرئوس، سید و مولی، مرد و زن و کوچک و بزرگ است.

اصلاحات دینی و اجتماعی و اخلاقی مقوله ای است که نیاز به نظریه پردازی فقهی دقیق و حساب شده دارد که بتواند زوایا و اجزای آن را مطابق با اصول عقل و نص و ارزش ها و اخلاق تنظیم کند؛ به جای اینکه طرح های اصلاحی، قربانی مصالح و معادلات قوا و بازی های سیاسی و امنیتی شود.

این امر مرا برآن داشت تا به موضوع امر به معروف و نهی از منکر بپردازم و اصول اخلاق و شریعت در اجرای فرایند اصلاح، اعم از شکل فردی و اجتماعی آن را مدنظر قرار دهم تا باز گشتی باشد به منطق دین و ارزش ها و اخلاق که نزد بسیاری از جمله کسانی که متاسفانه به اسلام با دید شعار و هدف و نماد می نگرند به دست فراموشی سپرده شده است.

این کتاب ناقابل مجموعه درس ها و بحث های خارج(سطوح عالی/ بخش فقه اسلامی) است که برای طلاب درس خارج در حوزه علمیه قم در سال تحصیلی ۸۷-۸۸ ارائه کردم و بار دیگر به بازنگری و کنکاش و مستند سازی بیشتر آن ها پرداختم که امیدوارم به رضایت خوانند گرامی بینجامد.

این کتاب در ۵ فصل تنظیم شده است:

فصل اول؛ امر به معروف و نهی از منکر، جستاری در فقه قرانی

فصل دوم، حکم امر به معروف و نهی از منکر، مولفه ها و اقسام آن

فصل سوم، شرایط امر به معروف و نهی از منکر

فصل چهارم، امر به معروف و نهی از منکر، مراتب، وسائل و ابزارها

فصل پنجم، امر به معروف و نهی از منکر؛ شغلی از مشاغل و آثار ضمان

فصل اول؛ امر به معروف و نهی از منکر، جستاری در فقه قرانی

فصل اول، به محورهای قرآنی در امر به معروف و نهی از منکر می پردازد و عوامل، شاخصه ها و مولفه های فریضه امر به معروف و نهی از منکر را بررسی می کند.

نویسنده در ابتدای فصل اشاره می کند که هر کس بخواهد فریضه امر به معروف و نهی از منکر را از منظر بحث قرانی مورد مطالعه قرار دهد، به اشکالی از ادبیات و خطاب برخواهد خورد. گاهی قران از این فریضه به عنوان امر به معروف و نهی از منکر سخن گفته است که ادبیات صریح به شمار می رود. گاهی نیز تحت عناوین دیگری مانند سفارش به حق و توصیه به صبر و موعظه و دعوت به خیر. در حالی که برخی ایات خطاب مستقیم که انجام فریضه امر و نهی را واجب می کند، دارند.

برخی دیگر از آیات، دارای ادبیات غیر مستقیم به عنوان ویژگی مؤمنین یا شخصیت های الهی یا … هستند. در برخی از ایات امر و نهی با هم آمده است؛ در حالی که در برخی دیگر تنها نهی از منکر و در بعضی دیگر تنها امر به معروف آمده است. پس چندین خطاب و بیان قرآنی وجود دارد، علاوه بر این ها قران کریم، دعوت ها و تبلیغ های پیامبر را به عنوان نمونه های داستانی امر به معروف و نهی از منکر بیان کرده است.

برای این که محور پژوهش قرآنی مانند چارچوب کلی، موضوعی باشد و بررسی تفکیکی آیات را هم در بر بگیرد، در ترسیم چشم انداز قرآنی، نظریه «محورها» را مد نظر قرار خواهیم داد.

در این فصل به مباحثی چون امر به معروف و نهی از منکر، ملاک تشخیص دو قضیه‌ی ایمان و کفر، ویژگی ها و آثار مثبت و منفی امر به معروف و نهی از منکر، فریضه امر به معروف وظیفه اجتماعی عمومی یا مسئولیت صنفی خصوصی، اصل میانه روی در دغدغه دینی و تبلیغی داشتن، آیا نص قران امر و نهی را جز وظایف حکومت در اسلام پایه گذاری کرده است؟ ویژگی آمران به معروف و ناهیان از منکر در قران کریم، نهی از منکر در داستان اصحاب سبت پرداخته می شود.
فصل دوم، حکم امر به معروف و نهی از منکر، مولفه ها و اقسام آن

در فصل دوم هر آنچه به حکم امر به معروف و نهی از منکر و انواع ان مربوط می شود را در چهار محور بررسی می شود. محور نخست: اصل وجوب و الزام شرعی قانونی به این فریضه در برابر کنار گذاشتن آن از وادی فقه و تشریع اسلامی، محور دوم؛ خصوصیت و ماهیت این حکم واجب و متعلق این فریضه و چهارم موضوع امر و نهی یعنی معروف و منکر.

خصوصیت و ماهیت این حکم واجب از این حیث که کفایی است یا عینی، همگان را مورد خطاب قرار می دهد یا گروه خاصی را به روش خاصی، تعبدی است یا توصلی، فردی است یا حکومتی یا اجتماعی است یا هر سه با هم؛ چرا که در دوره های مختلف آن تنوع بوده است. اعتقادی است چنان که مشهور معتزله قائل به ان شده اند، اگر نگوییم اجماع آن ها – یا فقهی عقلی منطقی است یا شرعی تعبدی نقلی است، دامنه ان در طول زمان و مکان گسترش یافته یا مقید و متخصص در شرایط زمانی خاصی است…

متعلق این فریضه، به معنی محوری که وجوب شرعی متوجه آن است و به جهت تحلیل و دستیابی به مولفه های مربوط، به ان می پردازد و عبارت است از مفهوم امر و نهی.

چهارم، موضوع امر و نهی یعنی معروف و منکر؛ که این دو مفهوم را بررسی کرده و به طور مفصل توضیح داده می شود؛ و به فخر فروشی این دو مفهوم در ناحیه اعتقادی یا روی آورد نشان به عرصه فقهی شرعی عملی می پردازد. پس از این موضوع به مساله تبلیغ دینی و مذهبی و انگیزه های قبول و پذیرش آن می پردازد. و دیگر موضوع هایی که ماهیت این فریضه و حقیقت و مولفه ها و ساختارهای اساسی و متعلقات آن را روشن می سازد.

به چند نتیجه مهم فصل دوم می توان اشاره کرد که امر به معروف و نهی از منکر فریضه ای دینی، انسانی و عقلانی است، این فریضه مربوط به دایره تشریعات است، این فریضه هم رنگ و بوی فردی دارد و هم اجتماعی و حکومتی. امر به معروف و نهی از منکر محدود به زمانی خاص نیست؛ پس در تمام زمان ها جاری است، مگر به دلیل عارض شدن عنوانی خاص آن هم در زمانی محدود.

خداوند با واجب کردن امر به معروف و نهی از منکر، خواسته تا فرد و مجتمع به صفت آمر و ناهی بودن منصف شوند نه اینکه با هر پدیده منکری به صورت فردی برخورد شود.

معروف و منکر فقط در حوزه احکام فرعی تطبیق نمی شود؛ بلکه جوانب اصلاح فکری، فرهنگی و حتی اعتقادی را نیز شامل می شود. به همین دلیل هر گروهی حق دارد دیگران را به افکارش دعوت کند؛ البته این دعوت باید با توجه به شرایط اجتماع و مراعات قانون «تقدیم اهم بر مهم» و نیز فهم مصالح و اولویت های جامعه صورت گیرد، به گونه ای که اثری منفی بر مجتمع نگذارد. همچنین دیگران نیز خق دارند در مقابل این گروه با استدلال و منطق اقامه دلیل کنند.

فصل سوم، شرایط امر به معروف و نهی از منکر

در فصل سوم به شرایط امر به معروف و نهی از منکر اشاره دارد و شرایط آمر و ناهی و مامور و منهی و مامور به منهی عنه بررسی می شود.

در این فصل، مولف به بررسی مباحثی چون شرط احتمال تاثیر یا مفید بودن دعوت، تاثیر دعوت در صورت تکرار و عدم تکرار، تاثیر دعوت به لحاظ امر و نهی فردی یا جمعی، تاثیر دعوت به لحاظ شرایط مناسب، مفهوم تاثیر فوری و تاثیر اینده و نقش دعوت مستقیم و غیر مستقیم در امر و نهی و … می پردازد.

نویسنده بین شرایط مامور و منهی، فقط سه شرط را معتبر می داند؛ بلوغ و عقل و اختیار که از شرایط تکلیف هستند، منجز بودن تکلیف در حق مامور و منهی با تفصیلی که در کتاب ارائه می دهند و شرط سوم این است که مکلف در شرف انجام معصیت باشد و یا علم به وقوع معصیت در اینده از سوی وی داشته باشیم.

فصل چهارم، امر به معروف و نهی از منکر، مراتب، وسائل و ابزارها

فصل چهارم به بررسی مراتب، وسائل و ابزارهای امر به معروف و نهی از منکر می پردازد.

در این فصل، نویسنده به بررسی مراتب امر و نهی، مستندات و گستردگی آن می پردازد. مرتبه قلب و افکار باطنی، مرتبه لسانی و انکار زبانی، مرتبه «ید» و انکار قهری و استفاده از زور را مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد.

حیدر حب الله به این نتیجه می رسد که در امر و و نهی، مراتب فراوانی نداریم؛ بلکه هر وسیله ای که بر اساس شرع و عقل جایز باشد و استفاده از آن ها، نقض غرض فریضه امر به معروف و نهی از منکر نباشد، برای تحقق امر و نهی قابل استفاده است؛ در نتیجه ما بیش از یک مرتبه نداریم؛ زیرا همه مصادیق این وسائل و ابزارها، در یک مرتبه قرار خواهند گرفت.

البته باید توجه داشت که در مجال امر و نهی، مرتبه ای به اسم خشونت و اجبار بدنی نداریم. لازم به ذکر است بنا بر قبول قانون « لزوم استفاده از مراتب اسان تر در شروع امر و نهی» باید برای اجرای این فریضه از مصادیق سهل تر که مئونه ی کمتری دارد شروع کرد و در صورت نتیجه ندادن به سراغ مصادیق دیگر امر و نهی رفت.

فصل پنجم، امر به معروف و نهی از منکر؛ شغلی از مشاغل و آثار ضمان

در این فصل، نویسنده به دو مساله اخذ مزد در مقابل امر به معروف و نهی از منکر که آیا به عنوان شغل می توان به آن نگاه کرد و مساله ضمان در امر به معروف و نهی از منکر می پردازد.

نویسنده فصل پنجم را این گونه آغاز می کند که به دفعات سوالی پرسیده می شود. این سوال در رابطه با تبدیل شدن این فریضه به شغلی از مشاغل در ساختار دولت و یا نهادهای اجتماعی است که زیر مجموعه دولت می تواند باشد. در فقه اهل سنت این فریضه چنین حالتی پیدا کرده است و در ضمن ولایت حسبه مورد بررسی قرار می گیرد.

سوال این است آیا انسانی که قصد امر به معروف و نهی از منکر دارد می تواند در مقابل انجام این فریضه، اجرت بگیرد؟

این سوال فتح بابی است برای طرح این مساله که آیا می توان امر و نهی را به عنوان یکی از وظایف دولت و یا حتی نهادهای مردم نهاد که توسط دولت پشتیبانی می شوند معرفی کرد به گونه ای که بین شخص «آمر و ناهی» از یک طرف و دولت یا همان نهادها از سوی دیگر، عقد اجاره ای بسته شود که بر اساس آن، شخص آمر و یا ناهی در مقابل اخذ اجرت مالی، این فریضه را انجام دهد؟

اما چون امر به معروف و نهی از منکر از واجبات الهی است، پاسخ به سوال فوق مرتبط با مباحث فقهی اجاره و نیز مکاسب محرمه، تحت عنوان اخذ اجرت بر واجبات_ خواهد بود.

بحث اخذ اجرت بر واجبات از مباحث مهم و مشکل در فقه است و به تعبیر محمد حسین ال کاشف الغطا از معضلات فن درنزد فقیهان است.

به همین دلیل خوب است این بحث را با همه جوانب آن مورد بررسی قرار دهیم تا حکم اخذ اجرت بر اجرای فریضه امر و نهی مشخص شود.

نویسنده این نکته را مطرح می کند که گرفتن اجرت برای انجام فریضه جایز است. این مسئله اختصاصی به امربه معروف و نهی ازمنکر ندارد؛ بلکه برای انجام همه واجبات البته غیر از واجبات عبادی می توان اجرت گرفت. احتیاط واجب در واجبات عبادی این است که برای انجام این واجبات اجرتی اخذ نشود.

حیدر حب الله در انتها به نتایج فقهی امر به معروف و نهی از منکر اشاره می کند که مهم ترین آن ها را بیان می کنیم.

امر به معروف و نهی از منکر بک واجب شرعی و اخلاقی بر هر کسی است که شرایط عامه تکلیف مانند بلوغ و عقل و … را داشته باشد.

این فریضه در صورت وجود همه شرایط بر هر مکلفی واجب عینی و البته توصلی است و بنابراین قصد قربت در آن شرط نیست، هر چند با وجود این قصد، فضیلت و ثواب بیشتری کسب می شود.

معروف و منکر در واجبات و محرمات خلاصه نمی شوند. بلکه شامل هر کار خوب و امر نیکویی می شود، حتی اگرمنشا این حسن و نیکویی شرع نباشد.

همچنین معروف و منکر محدود به عرصه فعالیت های فردی نمی شود. بلکه شامل عرصه های اجتماعی و سیاسی و… نیز خواهد شد. همانطور که علاوه بر اعمال و افعال افکار و عقاید را نیز در می گیرد.

امر به معروف و نهی ازمنکر فقط مشروط به وجود احتمال تاثیر است. این احتمال تاثیر لازم نیست زیاد باشد. بلکه کمترین احتمال نیز این شرط را محقق می کند؛ حتی این احتمال می تواند ناظر به تحقق تاثیر در اینده و با تاثیر اجتماعی باشد، هر چند در عرصه فردی این تاثیر محقق نشود. همچنین ازشرایط امر و نهی، نبودن ضرر و مفسده در انجام این فریضه است.

_ در امر به معروف ونهی از من فکر نمی توان ازقانون(هدف وسیله را توجیه میکند) استفاده کرد، مگر به استناد به قوانین باب تزاحم با همان شرایطی که یاداور شدیم.

حیدر حب الله در انتهای کتاب فقه امر به معروف و نهی از منکر یادآور می شود: آرزو داریم این کتاب در میزان اعمال ما امر به معروف و نهی ازمنکر محسوب شود و به این وسیله از زمره داعیان به سوی خداوند و مبلغانش رسالتش و خادمان انسانیت انسان باشیم و ارزش های والای حق و عدالت و ازادی و اخلاق را نشر داده باشیم.