چرا پای ادبیات در ترجمه معکوس می‌لنگد؟/ منفعت‌طلبی دولتمردان در بازار جهانی

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار حوزه ادبیات گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛ نشر و جهانی کردن فرهنگ از اهداف سیاسی کشورهای بزرگ دنیاست که باعث شده مرزهای جغرافیایی از بین برود، وسعت برخی از کشورها گسترده، و برخی را محدودتر از اندازه جغرافیاییش کند. برای مثال شهروندی در یکی از کشور های خاورمیانه، ممکن است فرهنگی غربی داشته باشد و فرسنگ ها آن طرف تر و در آن سوی رشته کوه های آلپ، اعتقاداتی شبیه به خاورمیانه میان مردم، رواج داشته باشد. یا فراوان بودند مسلمانانی که در مناطق یهودی نشین زندگی می‌کردند و یهودیانی که بعضا در کشورهای مسلمان سر درآوردند. این اتفاقات نشان می‌دهد که فرهنگ یک کشور می‌تواند فراتر از مرز جغرافیایی یا کمتر از آن باشد.

از آن جایی که همیشه استعمارگری در خون غربی ها بوده، کشور های توسعه یافته ای مانند انگلیس از موقعیت های مختلف برای چیره شدن بر کشورهای توسعه نیافته استفاده می کردند. همیشه تسخیر فکر و فرآیند های فکری شهروندان کشور های توسعه نیافته، مورد توجه سیاستمداران کشور های استعماری بوده است. به همین دلیل نفوذ فرهنگی از طریق ابزارهای مختلفی در دستور کار کشورهای قدرتمند دنیاست. کتاب هم از آن دسته ابزارهایی است که ظرفیت خوبی برای انتقال فرهنگ و نفوذ در ذهن مخاطب دارد. در قالب‌هایی مانند رمان‌های پر طرفدار به خوبی می‌توان سبک زندگی‌ها را بیان کرد و با رفتار قهرمانان داستان ها، مخاطب مشتاق را با خود همراه و شبیه آن قهرمان کرد.

علاوه بر ابعاد مهم فرهنگی، موضوع اقتصاد و بهره وری های اقتصادی نیز برای ارزیابی این موضوع مطرح است. همان گونه که فروش کالای ایرانی در خارج از کشور برای اقتصاد ایران مفید است، ترجمه یک کتاب فارسی به زبان زنده دنیا و نشر در خارج از کشور، سبب شکوفایی صنعت نشر، فرهنگ کشور و اشاعه آن در خارج از کشور می‌شود. بازگرداندن یک کتاب فارسی به زبان خارجی یا همان ترجمه معکوس یکی از موضوعاتی است که کشور‌های توسعه یافته دنیا به آن توجه دارند و برای جهانی شدن فرهنگشان از این طریق تلاش می‌کنند.

کتاب هم مانند کالای ایرانی خریدار ندارد

اما همانگونه که بازار فروش کالای ایرانی در خارج از کشور در حد انتظار نیست، ترجمه معکوس و فروش کتاب‌های ایرانی به زبان دیگر، تعریفی ندارد. هر چند کتاب های حوزه دفاع مقدس و ادبیات انقلاب اسلامی جور نقایص های موجود را کشیده است. طبق آخرین آمار در خارج از کشور، کتاب های این حوزه نسبت به دیگر کتاب ها با مضامین گوناگون، فروش بهتری داشته است و کمی به ترجمه معکوس و صنعت نشر کشور کمک کرده است.

ضعف در فروش کتاب ها؛ مشکل از کجاست؟

فرآیند نشر کتاب در خارج از کشور، مسیر استاندارد و ساختار بین المللی دارد. طبق آنچه که در دنیا اتفاق می‌افتد، باید ابتدا یک ناشر خارجی به یک اثری که متعلق به کشور دیگری است، علاقه پیدا کرده، مایل باشد آن را خریداری و منتشر کند. سپس آن ناشر حق کپی رایت را از ناشر داخلی می‌خرد و فرایند چاپ و نشر را انجام می‌دهد. کشور ما در بیشتر موارد، ترجمه معکوس و حتی نشر به دست ناشر داخلی انجام می‌شود و پس از آن کتاب در خارج از کشور به ناشران داده می‌شود. این در حالی است که کتاب ها از طریق تبلیغات بین المللی باید آثار را در معرض دید ناشران خارجی قرار دهند، تا خود نیز متحمل سختی ها و هزینه های فراوان چاپ و نشر نشوند.

درباره وضعیت ترجمه معکوس و فروش کتاب‌های داخلی در خارج از کشور، با مجید جعفری رئیس آژانس ادبی و ترجمه پل گفتگو کردیم. جعفری سال هاست در صنعت ترجمه و ترجمه معکوس فعالیت کرده و حتی در سال ۸۵، پژوهشی در خصوص ترجمه معکوس برای سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی انجام داده است. او که دکترای زبان دارد و در جریان صفر تا صد اتفاقات مهم حوزه کتاب و کتاب های بین المللی در دنیا است، ۲۵ سال است که در حوزه ترجمه فعالیت می‌کند و سال گذشته هم عنوان بهترین مدیر بخش ترجمه را به خود اختصاص داد.

دولتمردان برای تبلیغ خود کتاب ها را ترجمه معکوس می‌کنند

این فعال عرصه ترجمه به تشریح موضوع نشر آثار ایرانی در خارج از کشور پرداخت و به خبرنگارحوزه ادبیات گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛ گفت: ابتدا باید به این موضوع توجه کنیم که ترجمه معکوس با چه نیتی در کشور ما اتفاق می‌افتد. برخی از مسئولان دولتی با این نیت که تبلیغ فعالیت‌های خودشان را بکنند، این کار را انجام می‌دهند. این افراد آثار داخلی را ترجمه می‌کنند؛ سپس آن‌ها را از طریق برخی از انتشارات داخلی، چاپ می‌کنند و در خارج از کشور به عده‌ای خاص هدیه می‌دهند. این اهدای کتاب برای آن است که در آینده تبلیغ آن شخص دولتی شود و بگوید من فلان مقدار کتاب ایرانی وارد خارج از کشور کردم. این فرآیند باعث می‌شود کتاب داخلی، عملا وارد دایره‌ی توزیع اقتصادِ نشر جهان نشود و صرفا جنبه تبلیغاتی داشته باشد.

مسئولان صورت مسئله را پاک می کنند

وی افزود: برخی از دولتمردان، در داخل کشور ترجمه و چاپ را با همکاری مترجمان خارجی انجام می‌دهند و برخی هم تمامی کار‌ها را در خارج انجام می‌دهند؛ دولت هزینه ترجمه و چاپ را متقبل می‌شود. این دو فرایند نادرست است و به ناشران داخلی ضربه می‌زند. برخی از مسئولان به جای حل مسئله، صورت مسئله را پاک می‌کنند. در روال بین المللی ترجمه معکوس و انتشار در خارج از کشور اینگونه است که ناشر داخلی باید کتابش را در دنیا معرفی و تبلیغ کند؛ پس از آن که کتاب را ناشران خارجی دیدند، یکی از آن ناشران، حق امتیاز و کپی رایت را از ناشر داخلی خریداری کند؛ سپس ناشر خارجی فرآیند ترجمه، چاپ و تولید را انجام می‌دهد.

جعفری با اشاره به فعالیت‌ آژانس‌های ادبی و وظایف دولت در قبال ترجمه معکوس اظهار کرد: آژانس ادبی کارش این است که کتاب را در دنیا معرفی کند. آژانس ادبی پل امسال ۵۴۷ اثر را به زبان‌های دیگر ترجمه کرد. کاری که دولت باید انجام دهد، حمایت از ناشران خارجی است. ما در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طرحی با نام «گرنت» داریم که من جزو شورای گرنت هستم. در طرح گرنت به ناشران خارجی که از ما کتاب می‌خرند تا سقف سه هزار دلار کمک می‌کند. چراکه هر کتابی که بخواهد در خارج از کشور ترجمه و چاپ شود، ناشر خارجی هزینه‌های فراوانی می‌کند. ابتدا باید به ناشر ایرانی پول کپی رایت دهد و سپس سراغ ترجمه، چاپ و توزیع اثر برود. به همین دلیل دولت در بخشی از هزینه‌ها به ناشر خارجی کمک می‌کند؛ فعالیتی که مثلا در ابوظبی با عنوان «الکلمه» شناخته شده است.

دولت کار غیر اخلاقی در عرصه ترجمه معکوس انجام می دهد

وی ادامه داد: بنابراین اگر بخواهیم ترجمه معکوس را در کشور به صورت استاندارد اجرا کنیم، باید طبق قوانین رایج بین الملل در حوزه اقتصاد نشر آن را جلو ببریم. البته در دو یا سه سال اخیر این اتفاق روند بهتر پیدا کرده است. وضعیت نسبت به گذشته بهتر شده است، اما هنوز کارکرد‌های ناکارآمد گذشته در ساختار نشر دیده می‌شود. روال این است که این فرآیند ترجمه معکوس و ارسال کتاب به خارج از کشور در بخش خصوصی اتفاق بیفتد. مگر دولت صاحب کتاب است که هم ترجمه هم نشر را انجام دهد، این کار غیر اخلاقی و غیر قانونی است. چنین کاری هم به ضرر دولت و هم به ضرر ناشر است.

بیشترین فروش کتاب های ایرانی در خارج از کشور مربوط به ادبیات مقاومت است

رئیس آژانس ادبی و ترجمه پل در ادامه به کتاب‌های موفق در عرصه بین المللی اشاره کرد و گفت: بیشتر کتاب‌های منتشر شده در خارج از کشور، که موفقیت پیدا کرده اند در حوزه، کتاب‌های معارف اسلامی و علوم انسانی است. البته این کتاب‌ها از طریق راه‌های غلط در خارج از کشور منتشر می‌شود. در روش صحیح که در بالا به آن اشاره شد و شامل خرید حق مولف است در حوزه کودک و نوجوان، ادبیات داستانی به ویژه ادبیات دفاع مقدس و انقلاب اسلامی، رمان و کتاب‌های مطالعات ایرانی و اسلامی است. علت اقبال کتاب کودک و نوجوان این است که آثار حوزه کودک، به صورت مجموعه ایست و آثار هم تالیفات و هم تصاویر را به شکل جداگانه به فروش می‌رسد.

جعفری در پایان اضافه کرد: علاوه بر این ما در موضوعاتی مانند ادبیات کودک و نوجوان در دنیا حرفی برای گفتن داریم. کتاب‌های دفاع مقدس هم، چون موضوعیتش مختص ماست فروش خوب بین المللی دارد. کتاب‌های دا، پایی که جا ماند، نارنجی، من زنده ام، داستان‌های شهر جنگی، غصه‌های رومی، استخوان خوک، لالایی برای دخترک مرده، دروازه مردگان، سرگذشت موسیقی ایران و … از جمله کتاب‌های موفق در عرصه بین المللی است.

بارسقیان: مشکل ترجمه معکوس در داخل کشور است

آراز بارسقیان مترجم نیز معتقد است که باید علاوه بر تدارک مناسب برای ترجمه آثار داخلی به خارجی به موضوعات و محتوای کتاب‌ها توجه کرد. او به خبرنگار حوزه ادبیات گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛ گفت: ما نمی‌توانیم به زور آثارمان را به خورد خارجی‌ها بدهیم. باید سراغ موضوعاتی برویم که در خارج از کشور به آن نیاز داشته باشند و ادبیات خودشان در آن حوزه ضعیف عمل کرده باشد.

وی در خصوص اثر گذاری کتاب‌های فروخته شده در خارج از کشور اضافه کرد: اینکه تصور کنیم، با فروش کتاب های داخلی در خارج از کشور به درستی عمل کرده ایم، تفکر غلطی است. اگر کتاب‌های ما در آنجا مثلا به فیلم تبدیل شد و آنقدر ذهن خارجی‌ها را درگیر خودش کرد که همه به سمت محتوای کتاب سوق پیدا کردند، می‌توانیم عملکردمان را خوب ارزیابی کنیم.

این مترجم بیان کرد: من نشنیده‌ام کتابی مثلا در حوزه کودک و نوجوان تبدیل به سناریو و فیلم سینمایی شده باشد. این نشان می‌دهد که ما باید روی محتوا و فرم کتاب هایمان کار کنیم و هنوز در داخل تاثیرگذار نیستیم. ما از آثار خوب، فیلم نساختیم و به تاثیرگذاریش کمک نکردیم؛ پس چگونه توقع داریم که آثار در خارج از کشور تاثیر بگذارد. باید مشکلات داخلی را ابتدا حل کرده که در عرصه بین الملل موفق باشیم.