عماد افروغ: انقلاب اسلامی برای مقابله با نظم غالب مدرن رخ داد/ حمایت از کالای ایرانی، ویران کننده نظم نئولیبرالی

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، مقوله حمایت از کالای ایرانی که تبدیل به جهت گیری کلی کشور در سال پیش رو شده است و فرانمایی برای سیاستهای سال جاری است می تواند در تضاد با تئوریهای اقتصادی مدرن و همچنین نظم حاکمیتی نئولیبرال باشد. نظم نئولیبرال که از قرن بیستم در جهان فراگیر شد اکنون به عنوان الگوی حکمرانی جهانی شناخته می شود که همه امور را با بازار تعریف کرده و بازار را در نسبت با مفهوم آزادی فردی می سنجد. انقلاب اسلامی  به عنوان وادی که متفاوت از پارادایم حاکم جهانی است در تقابل با این نظم حکومتی می باشد. برای تبیین بهتر نسبت این دو مفهوم گفت وگویی با عماد افروغ( جامعه شناس و نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در دورهٔ هفتم) انجام دادیم.

*امروزه نظم نئولیبرالی به عنوان نظم حاکم بر شیوه حکمرانی در جهان و سازوکارهای اقتصادی آن شناخته می‌شود و تبعا، ایران نیز از تبعات این ساختار حکمرانی بی‌تاثیر و بهره نبوده است. اخیرا از هنگامی که مقام معظم رهبری مفهوم اقتصاد مقاومتی و برخی شقوق آن که شعار امسال هم(حمایت از کالای ایرانی) جزئی از آن است را مطرح کردند، نسبت شیوه حکمرانی حاکم با این مفهوم یکی از مسائل کلیدی اندیمشندان شده است. نسبت اقتصاد مقاومتی و حمایت از کالای ایرانی با نظم حاکم نئولیبرالی چیست؟

ظرایفی در پرسش شما وجود دارد که باید در پاسخ لحاظ شود و نباید صرفِ شباهت‌های صوری مانع توجه به این ظرایف بشود. اولا باید دقت کرد که نئولیبرالیسم بی ارتباط با نظام سرمایه داری نیست و نظام سرمایه داری نیز بی ارتباط با جهانی شدن مصطلح نیست. اگر این ارتباط مورد توجه قرار نگیرد موجب گرفتار شدن در شباهت‌های ظاهری و عدم دقت نسبت به ظرافت‌های کلیدی خواهد شد.

نظام اقتصادی نوین جهانی با جهانی سازی مصطلح (که عمدا از آن تحت عنوان جهانی شدن یاد می کنند اما فی الواقع جهانی سازی است) واجد ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مرتبطی است. ابعاد اقتصادی آن، مربوط به بحث شرکتهای فراملیتی است. بُعد سیاسی اش، القاء هژمونی آمریکاست و بُعد فرهنگیش هم القاء فرهنگیِ استفاده از کالاهای سرمایه داری جهانی است.

ممکن است وقتی که بحث از اقتصاد مقاومتی و حمایت از کالای ایرانی مطرح می شود بخشی از آن به مبحث بازار و رقابت بازار هم ارتباط پیدا کند اما باید توجه داشت که میان بازار و مفهوم رقابت مورد نظر ما با آنچه که اساسا در نظام سرمایه داری مطرح نیست تفاوت فاحشی است. شاید روزی نظام سرمایه داری مبتنی بر رقابت بوده باشد اما در دوره اخیر کاملا به صورت انحصاری درآمده است و نوعی مونوپُلی کاملی در این اقتصاد قابل مشاهده است. نباید میان رقابت و نقش بازار در تلقی اسلامی با آنچه که به صورت عدم رقابت و انحصار اقتصادی در نظام سرمایه داری است خلط صورت داد البته باید در این میان، توجه ما کاملا به سمت اقتصاد مقاومتی، کالاهای داخلی و شعارهای سالهای اخیر معطوف بشود و در حین ارائه راهکارهای خودمان، راهکارهایی ارائه دهیم که ما را مستحیل در نظام سرمایه داری نسازد.

* بسیاری از اندیشمندان معتقدند که نظام نئولیبرالی و سرمایه داری به صورت یک مجموعه منسجمی است که اجزایش پراکنده و متفرق از همدیگر نیستند. یکی از اجزای اصلی نظام نئولیبرال، تکنولوژی مدرن و فرهنگ نهفته در بطن آنهاست. این تکنولوژیها در جامعه کنونی ایرانی به حدی گسترده شده است که خواستها و نیازهای انسان ایرانیِ کنونی را معطوف به ارزشهای نظم نئولیبرال کرده است. حال در این وضع، چطور می توان به دنبال فرهنگ حمایت از کالای ملی بود؟

نکته ای که در خصوص منظومه وار بودن اقتصاد نئولیبرال فرمودید صحیح است. حرف من این است که باید به این منظومه ای بودن اقتصاد نئولیرال توجه داشت و نباید به صرف اشتراک در برخی عناصر، این دو منظومه را یکی پنداشت. نگاه اندام واره ای و کلیت نگر را همواره باید مطمح نظر قرار داد. باید توجه داشت که ما تفاوت در عین ربط داریم و اصلا نمی توان در هیچ مقوله ای نگاه صفر و یکی مبتنی بر دو قطبی شدن داشت. نمی توان نگاه قیاس ناپذیر در امور مختلف داشت. اگر شما بخواهید در یک بستر قیاس ناپذیری ایده آلهای خودتان را دنبال کنید آنگاه هیچ چیزی هم از طرف شما به سمت مقابل انتقال پیدا نخواهد کرد یعنی اگر قرار باشد رویارویی میان شرق و غرب، اسلامی و غیر اسلامی و… باشد و قابل مقایسه و بهره برداری نباشند آنگاه وقتی شما آن را رد می کنید او هم شما را رد خواهد کرد و هیچ تبادلی صورت نخواهد پذیرفت.

هیچ اشکالی ندارد که شما در گفتمان خودتان از تجارب بشری هم استفاده کنید. مطلبی هم که شما درمورد تکنولوژی و… اشاره کردید همان علم زدگی و تکنولوژی زدگی است که بیماری عام بشر کنونی است و ما هم گرفتار آن هستیم، شاید بتوان گفت که چون نسبت به اقتصاد مقاومتی بی توجه بودیم بالتبع نسبت به علم بومی و درونی خودمان نیز بی توجه بودیم و این باعث شده که اسیر تکنولوژی زدگی مفرط و غالب هم بشویم.

نباید اقتصاد مقاومتی را صرفا در حد رویکرد اقتصادی لحاظ کرد و از الزامات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و… آن غافل بود. اگر ما اقتصاد مقاومتی را هم به صورت منظومه ای مورد توجه قرار می دادیم موفق تر می شدیم و متاسفانه چون اسیر جزئی نگری شدیم موفقیت چندانی کسب نکردیم. اگر ما اقتصاد مقاومتی می خواهیم باید فرهنگ مقاومتی، سیاست مقاومتی و اجتماع مقاومتی(جامعه مستقل) هم بخواهیم. ما نمی توانیم بخشهایی را بنا بر هر دلیلی رها کنیم و بخشهای دیگر را مورد توجه قرار دهیم. متاسفانه ما فاقد نگرش منظومه ای هستیم و هیچ وقت هم نخواستیم این نگرش را تعریف کنیم.اقتصاد مقاومتی را باید منظومه ای دید که ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دارد.

اقتصاد مقاومتی و گفتمان انقلاب اسلامی

ابعاد فرهنگی اقتصاد مقاومتی مربوط به گفتمان انقلاب اسلامی است. متاسفانه گفتمان انقلاب اسلامی به خوبی فهم و تئوریزه نشد و اسیر نوعی تقلیل گرایی در فهم آن شدیم و متوجه مولفه های مختلف و لایه های فلسفی، کلامی، فقهی و تاریخی آن نشدیم. نگاه به انقلاب اسلامی نگاهی حادثه گرایانه بوده است و عقبه های عمیق فلسفی آن را به درستی واکاوی نکردیم. ای کاش شبیه آنچه که امام راحل(ره) در نامه خود به گورباچف مطرح کردند ما هم عقبه فلسفی انقلاب اسلامی را به دقت بررسی و مشخص می کردیم زیرا این عقبه چیزی است که توانایی به چالش کشاندن نظام غالب سرمایه داری را دارد. متاسفانه ما از یاد بردیم که چرا انقلاب اسلامی پیروز شد و پاسخی برای عطش بشر کنونی بود.

اگر مبانی گفتمانی انقلاب اسلامی که فلسفه سیاسی و فلسفه اخلاق جدیدی است و واجد مولفه های اولیه اخلاق معیشتی مبتنی بر علم جدید، مولفه های حکمت، عفت و صدق و همچنین مولفه های مبتنی بر احسان و ایثار است را لحاظ می کردیم و به دقت بررسی می کردیم آنگاه دریچه نوینی به روی مان گشوده می شد و منتج به این می شد که دنیا را به گفت وگوی جدی با خودمان فرا بخوانیم.

اقتصاد مقاومتی و ابعاد تاریخی انقلاب اسلامی

درک اقتصاد مقاومتی منوط به درک گفتمان انقلاب اسلامی چه به لحاظ نظری و چه به لحاظ عملی است زیرا مثلا اگر انقلاب اسلامی به لحاظ عینی وجود نمی داشت آنگاه ما نیازی هم به بحث اقتصاد مقاومتی نمی داشتیم. پس از این مرحله باید به لحاظ تاریخی، چالش کشورهای توسعه نیافته با توسعه یافته را مورد توجه قرار دهیم و تئوریهای مختلفی مثل تئوری نوسازی را مرور کنیم. باید وضعیت تئوریک پیشا انقلاب را بررسی کنیم تا متوجه این بشویم که چه شد انقلاب به وقوع پیوست تا دوباره گرفتار همان وضعیت پیشین نشویم.

باید توجه داشت که وقوع انقلاب اسلامی بی ارتباط با مانور تئوریهای نوسازی سرمایه داری نبوده است. نباید ما که به لحاظ نظری گفتمان خاصی را مطرح کردیم و به لحاظ تاریخی و عینی هم به نوعی واکنشی جدی علیه سیاستهای نوسازی سرمایه داری صورت دادیم دوباره گرفتار همان وضعیت سیاستهای نوسازی می شدیم درحالیکه متاسفانه گرفتار این وضعیت شدیم و بخش قابل توجهش مربوط به روحانیت است.

* چرا مقصر اسیر شدن ما به تئوری نوسازی مدرن روحانیت است؟

مگر اولین تئوری که در این کشور بعد از جنگ در دوران سازندگی اتفاق افتاد تئوری نوسازی نبود؟! بانی و اجراکننده این تئوری چه کسی بود مگر غیر از این است که بانی آن فردی در کسوت روحانیت بود؟! تئوری نوسازی دوران سازندگی رنگ و بویی از گفتمان انقلاب اسلامی نداشت و بسیاری از افراد هم با سکوتشان، مهر تایید بر آن زدند. این تئوری شبه نوسازی، قبل از انقلاب امتحان پس داده بود اما دوباره مورد توجه دولت پس از جنگ واقع شد. روحانیت زمانی به تبع احکام اسلام می گفت که ربا حرام است اما در وضعیت کنونی کشور هیچ نمودی از حرام بودن ربا مشاهده نمی شود.

باید روحانیت و اسلام خواهان بر روی ربوی بودن بانک و سازوکار اقتصادی کشور پافشاری می کردند. اگر مراجع تقلید قبلا مقاومت جدی و لازم را بر علیه ساختار ربوی اقتصاد و بانک کشور صورت می دادند این مسئله تا این حد در ساختارهای کشور ریشه نمی دواند. نباید مدام وضیعت کنونی و علل آن را توجیه کرد زیرا توجیه مربوط به نظامهای سیاست زده هست که چون می خواهند سیاست زدگی تداوم پیدا کند و مسائل حل نشود همه امور را به سیاست تقلیل می دهند و به تبع، باب توجیه را باز می کنند و همه چیز را به نام مصلحت حل می کنند. فلذا اقتصاد مقاومتی را باید درون تحلیل مان از انقلاب اسلامی و وقایع تاریخی که منتج به انقلاب اسلامی شده است مورد بررسی قرار داد. انقلاب اسلامی رخ داد تا جلوی تئوری نوسازی و سیاستهای سرمایه داری گرفته شود و نباید این مسئله فراموش شود.

ما در سیاست خارجی موفق بودیم و استقلال خودمان را در ابعاد بین الملل به خوبی بروز ددادیم و توان این را پیدا کردیم که داعش را نابود کنیم و جزء قدرتهای برتر محسوب شدیم و همین موفقیت که نقطه قوت ماست موجب شد صدای برخی کشورهای قدرتمند جهانی در بیاید و باید توجه کرد این نقطه قوتی است که باعث نجات ما هم از بسیاری مشکلات و گرفتاریها خواهد شد اما در ابعاد اقتصادی موفق نبودیم، در بُعد فرهنگی هم باید موفق تر می بودیم.

اقتصاد مقاومتی نیازمند تحلیل همه جانبه و فرا اقتصادی است

برای تحقق اقتصاد مقاومتی نیازمند تحلیلهای گسترده ای هستیم یعنی باید ابعاد فرهنگی، اقتصادی و سیاسی-اجتماعی نظام جهانی سازی سرمایه داری را بررسی کنیم و با هر کدام به درستی مقابله کنیم البته این مقابله به معنای خط بطلان کشیدن بر تمام تجارب بشری نیست. ما سالهاست نامگذاری اقتصادی می کنیم اما متاسفانه به توفیق شایسته ای دست نیافتیم و اگر توفیق شایسته ای می داشتیم قطعا به صورت پی در پی نباید هر سال به سمت تکرار نامگذاری اقتصادی می رفتیم. در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی باید حرف زدن مدام و بدون عمل را متوقف کنیم. به حد کافی در این کشور حرف زده شده و سند نیز به تصویب رسیده است.

باید در اقتصاد مقاومتی به سه مقوله توجه کنیم: ۱-توجه به موانع: بخشی از این موانع را مقام معظم رهبری فرمودند و قابل تفصیل و بسط است. این موانع می توانند اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی باشند. متاسفانه عده ای به دلیل ساده اندیشی، ذهن افراد را صرفا به سمت وجوه مثبت سوق می دهند و از وجه منفی و مثبتِ منفی باز می دارند. باید توجه کرد که در غیاب و نفی، عظمتهایی نهفته است. برخی از این موانع ممکن است مثبت هم باشند بدین معنا که ممکن است فعلیتِ مثبتی درعرصه ای برای وضع موجود مناسب باشد اما برای وضع مطلوب خوب نباشد. ۲-ظرف تحقق: ما متاسفانه فهمی از ظرف نداریم و فکر می کنیم مطالب مورد نظر انقلاب اسلامی در عرصه های مختلف در هر ظرفی امکان تحقق دارد. امکان ندارد در ظرف اقتصاد متمرکز و ناشی از اقتصاد نفتی اقتصاد مقاومتی بریزیم. اقتصاد مقاومتی نیازمند چهار رکن اصلی است که باید ظرف متناسبش فراهم شود. این چهار رکن عبارتند از آگاهی، انگیزه، مهارت و فرصت. تحقق این مولفه های کلیدی نیازمند ظرف غیر متمرکز است. این موارد با علم و دانشگاه متمرکز قابل تحقق نیست. ۳- اقدامات عملی: ما کاری با اقدامات صوری نداریم بلکه باید ایجابهایی که در ظرف غیر متمرکز اتفاق بیفتد رخ دهند.

* پیشنهاد شما برای تحقق اقتصاد مقاومتی چیست؟

وظیفه دولت در چهار رکنی که برای اقتصاد مقاومتی برشمردم بیشتر ناظر به فرصت است و باید فرصتها را فراهم کند تا بالقوه هایی تبدیل به بالفعل شوند و وضع موجود را از لحاط ساختاری بر هم بزند بدین معنا که مثلا در برخی حیطه ها یارانه بدهد و کمک کند و در برخی حیطه ها کمکهای دولتی را قطع کند. تقویت بالقوه های داخلی اقتصادی، تسهیل در فعالیتهای اقتصادی، یارانه های تعریف شده برای بالفعل کردن بالقوه ها، بازنگری در سیاست گذاری مالیاتی و… از جمله پیشنهادهای ممکن در ارتباط با فرصت سازی دولتی است.

مسلئه بعدی در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی، رقابت و تسهیل آن بین کانونهای تولیدی اقتصادی، زمینه سازی برای افزایش کیفی کالا در وجه اقتصادی، فرهنگ سازی برای استفاده از کالاهای مرغوب و با کیفیت ایرانی و اتخاذ سیاستهای اقتصادی مرتبط با تعرفه های گمرکی و جلوگیری برای ورود کالاهای قاچاق است. برخی از امور مزیت نسبی دارند و می توان بر روی آن سرمایه گذاری کرد. استفاده از کالای ایرانی تحت هر شرایطی امر صحیحی است اما در عمل، مقداری ایده آلی می نُماید و باید سعی کنیم مرغوبیت کالاها افزایش پیدا کند تا از کالای ایرانی استفاده شود.

متاسفانه نظام بانکی ما به جای اینکه به کارهای تولیدی کمک کند تا کالاها افزایش کیفیت پیدا کنند بیشتر بر دوش فقرا قرار گرفته و علیه آنها اقدام می کند بدین معنا که از قشر مستضعف جامعه، کم کم پولهای اندک گرفته و قوام پیدا می کند تا اینکه به سرمایه گذارانی که در کارهای تولیدی نیستند وام بدهد.

اگر قرار باشد از تمام ظرفیتهای بالقوه و بالفعل کشور استفاده شود با ظرف متمرکز امکان پذیر نخواهد بود بلکه باید ظرف غیر متمرکز و رقابتی برای آن طراحی بشود. باید صنایع کوچک تقویت عملی شده و عدالت نسبی در تولید رعایت شود. نظام سرمایه داری شاید در قالب دولت رفاه مقداری به توزیع عادلانه تری اندیشده باشد اما هیچگاه عدالت در تولید، دستور کارش نبوده است و این منحصرا برای انقلاب اسلامی است. عدالت در تولید به وسیله صنایع کوچک قابل تحقق است.

به لحاظ اجتماعی و در سطح روابط و کنش متقابل اجتماعی نیز باید بین مردم فرهنگ استفاده از کالای ایرانی به یک امر بدیهی اولیه تبدیل شود و باید از نیروهای اجتماعی موثر استفاده کنیم تا این امر را در جامعه نهادینه کنند. دقیقا شبیه همان مثالی که مقام معظم رهبری درمورد طرفداران تیمهای سرخ-آبی فرمودند.

وضعیت پیش روی جامعه ایرانی

تحلیل من از وضعیت کنونی این است ما سکه ای داریم که دو طرف دارد. یک طرف این سکه برخی نقدهایی است که به کل نظام می شود و ممکن است شعارهای ساختارشکنانه ای هم درون آن باشد که مربوط به تهدیدات خارجی است. این جنس نقدها اصلا جدی نیست و معتقدم که منجر به تحکیم وضع موجود می شود زیرا نقدهای بسیار سخیفی است. طرف دیگر این سکه نقدهایی است که مربوط به ضعفهای ما در عرصه اقتصادی است. متاسفانه ما در عرصه شکوفایی اقتصادی و اقتصاد مقاومتی بهترین فرصتها را از دست دادیم. بهترین فرصت ما شرایط تحریم است که بتوانیم به خودمان و داشته های خود رجوع کنیم اما مدام این فرصت را از دست می دهیم. یکی از علل از دست دادن این فرصتها حرف زدن مدام بدون تحقق عملی آنهاست. متاسفانه حرف در این کشور کارکرد دارد درصورتی که باید جلوی این مسئله گرفته شود. اگر ما بانکداری ربوی و اقتصاد نفتی را از این کشور بگیریم آنگاه وضعیت اقتصادی اصلاح می شود.

پیش بینی من که متکی بر تحلیلی است که عرض کردم، این است که شرایط به سمتی می رود که فرصت را برای انسجام ملی و تقویت بنیه داخلی اقتصادی فراهم می کند. برای اینکه پیش بینی بنده سریع تر محقق بشود نیازمند یک ذهنیت هوشمند و عاملیت دلسوز و پاک دست، قوه قضاییه مقتدر، نهاد مدنی هوشیار و مراقب و رهبری بیدار و کلان نگر هستیم. رهبری الحمدلله بیدار و کلان نگر هستند و خیلی به امور جزئی نمی پردازند که امر خوبی است. نامگذاری امسال به رغم تمام نامهای سالهای قبل که مناسب و دقیق بودند، بهتر و کاربردی تر است.

*شما نکته ای درخصوص جامعه مقاوم فرمودید. آیا جامعه کنونی ایران با توجه به شرایطی که دارد امکان تبدیل شدن به جامعه مقاوم و مستقل را دارد؟

پرسش شما نیازمند یک بحث جداگانه و مبسوطی است. اما اجمالا، متاسفانه یکی از مشکلات کلیدی ما این است که به خوبی به مردم توجه فرهنگی نکردیم تا بتوانیم ابعاد فرهنگی مناسب را در میانشان نهادینه کنیم. باید نظم فرهنگی و رسمی ما رابطه دیالکتیکی با نظم انضمامی، عینی و علّی ما پیدا کند بدین معنا که نوعی بده بستان فرهنگی رخ دهد و اگر بخواهد تاثیر علّی بگذارد باید تاثیر علّی هم بپذیرد تا بتواند خودش را بسط دهد. متاسفانه ما در نظم رسمی، خودمان را به صورت مناسبی بسط ندادیم. امام خمینی(ره) به همین دلیل بود که به دخالت زمان و مکان در اجتهاد و… تاکید می کرد.

هیچ کس نمی تواند این را ادعا کند که پیمایشی درمورد نسبت انقلاب اسلامی و نسل جدید انجام داده و به این نتیجه رسیده است که نسل جدید، مولفه های انقلاب اسلامی را نمی خواهد. بنده یقین دارم که اگر پیمایشی انجام شود کاملا مشهود خواهد بود که نسل جدید خواسته های انقلاب اسلامی(مثل عدالت اجتماعی، عزت، شکوفایی، آزادیِ معنادار عزت مدار و…) را خواهان است و نمونه کوچکی از آن در پیمایشی که در سال ۹۵ صورت گرفت مشخص است. بنده جامعه ایران را به صورت بالقوه، جامعه انقلابی و مقاوم می دانم و آن جاهایی که این به فعلیت نرسیده است به خاطر عدم بها دادن و عدم انبساط ماست. بنده مجددا به سخن امام علی(ع) اشاره می کنم که می فرمایند:«وقتی عمل نیست رأیی نیست» یعنی اینکه باید به سمت عمل برویم و صرفا نباید حرف بزنیم. باید طراز مدیریت و گروه های سیاسی ما عمل باشد نه حرف.

در انتها درخصوص انتقادهایی که به بنده می شود باید بگویم برخی این انتقاد را به من وارد می کنند که باید هنگامی که نقدی صورت می دهی راه حل هم ارائه دهی حال آنکه اساسا دیدگاه من ثنوی و دوگانه نیست و هر جا که نقد کردم راه حل هم ارائه کرده ام. اگر تحلیل درستی درمورد بسیاری از امور فرهنگی به مردم داده می شد فرصت جایگزین مناسبی هم به آنها ارائه می شد آنگاه خودشان به سمت فرهنگ مطلوب مورد نظر کشیده می شدند.