ویژگی‌های دعای محبوب چیست؟/برای استجابت دعا بایداهل ترس و عشق بود

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرگزاری مهر، محمود ویسی، عضو هیئت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی، در نشست «نیایش از دیدگاه اهل سنت؛ از فرش تا عرش»، از سلسله نشست‌های «آتش آه» که به صورت مجازی در شب‌های ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود، سخنرانی کرد.

وی گفت: در مورد مسئله نیایش و دعا باید گفت نقش نیایش در جلب نوازش خداوند به نسبت بندگان، نقشی مؤثر و کارآمد است. خداوند می‌فرماید: «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» و شاید وجوه اشتراک دیدگاه و رویکردهای مذاهب مختلف در خصوص دعا، بیشتر از وجوه افتراق و جدایی آنها است؛ چون دعا، خواندن، خواستن و حرکت‌کردن به سوی کسب معنویت‌ها و کمالات است. دعا مایه گذاشتن از جسم برای پرورش روح است و اینجا است که اگر نیایش به درستی صورت گیرد، به دنبال آن، نوازش خداوند رحمان، رحیم، کریم و غفار خواهد آمد. نیایش نردبانی است که ما را از فرش به عرش می‌رساند و با توجه به این آیه و احادیث صحیح، می‌خواهیم نگاهی متفاوت به مقوله دعا داشته باشیم.

ویسی افزود: در مورد آیاتی با این ساختار، خداوند به پیامبرش نیابت می‌دهد که از سوی او پاسخ بدهد. در آیاتی که با «یسئلونک» شروع می‌شود، عبارت «قُل» نیز آمده است و پیامبر(ص) در غیر مقوله دعا این مأموریت را دارد که از خدا نیابت کند. از ۱۳ مورد آیات این‌چنینی، ۱۲ مورد به صورت صیغه خبری و یک مورد نیز به صورت صیغه شرطی است و آن هم این آیه از سوره بقره است که بلافاصله پس از صیام و روزه، قضیه مهم دعا که مُخ عبادت است مطرح می‌شود. رابطه تنگاتنگی نیز میان صیام برای کسب تقوا و دعا وجود دارد که انسان با صیام و تحمل تشنگی‌ها و گرسنگی‌ها، دارای شفافیت و لطافت روحی می‌شود و از جسم می‌کاهد و به روح می‌افزاید. در حقیقت، خوردن از مأکول نور است و به قول مولوی: «گر خوری یک لقمه از مأکول نور، خاک ریزی بر سر نان و تنور». اینجا است که از رهگذر این تشنگی‌ها و گرسنگی‌ها که با انگیزه عشق به خدا اتفاق می‌افتد، انسان به لطافت روحی می‌رسد و از رهگذر این لطافت، اهل اخلاص می‌شود و به درگاه خدا می‌نالد و عزت پیدا می‌کند. به تعبیر مولوی: «ناله مؤمن همی داریم دوست، گو تضرع کن که این اعزاز اوست».نالیدن به درگاه خدا عزت‌آفرین و نالیدن به درگاه غیرخدا، لذت است. پس تمرین کنیم تا تنها او را بخوانیم و از او بخواهیم، آن‌هم نه نیازهای کوچک و حقیر، بلکه رسیدن به آرام جان و جان جانان را مسئلت کنیم. همچنین باید به اینجا برسیم که طلبی از خدا نداشته باشیم.

این استاد دانشگاه ادامه داد: اما آیه شریفه‌ای که به آن اشاره شد، با صیغه شرط است و فرمود ای پیامبر(ص)، وقتی بندگان من در خصوص من از تو پرسیدند، مأموریت تو تمام شده و در این آیه عبارت «قُل» را هم نداریم و خداوند متولی امر می‌شود و اولین ضمیر متکلم به کار می‌رود که در آن، ایجاد انس، الفت و مواجهه همدلانه خدا با بندگان است. خداوند از موضع انعطاف‌پذیری و مهرورزی با بنده سخن می‌گوید و نه اقتدارگویی و خداوند به دنبال بنده می‌گردد و به آنها می‌گوید: «باز آ باز آ هر آنچه هستی باز آ، گر کافر و گبر و بت‌پرستی باز آ / این درگه ما درگه نومیدی نیست، صدبار اگر توبه شکستی باز آ». یکی از نکات مهم، تعدد ضمائر متکلم در آیه است که همه به خدا برمی‌گردند و هفت بار خداوند پاسخگوی بنده است. در نهایت نیز رسیدن به مقام رشد است که ضد غَی و فساد محسوب می‌شود. در سوره مریم فرمود: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاهَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا»،؛ یعنی کسانی آمدند که نماز را اضاعه کردند و پیرو شهوات شدند و نهایتاً راه غی که ضد رشد است را پیش گرفتند. بنابراین، همچنان که خروجی ضایع کردن نماز و پیروی از شهوات غَی خواهد بود، در نتیجه، خروجی اقامه نماز هم رشد خواهد بود و چنین انسانی اهل پیروی از هدایت می‌شود و راشد می‌گردد.

عضو هیئت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی ادامه داد: خداوند انسان را تکریم می‌کند و دلیلش دعا و نیایش او است و ذات توفیق دعا، استجابت دعا را به دنبال دارد. به تعبیر مولوی: «گفت آن الله تو لبیک ما است». یک وقت کسی دعا می‌خواند و استجابتی نمی‌دید. کسی به او گفت این همه دعا می‌کنی، اما استجابتی به دنبال ندارد، پس دست بردار. این فرد نیز دلش می‌شکند و آنجا است که مولوی می‌گوید: «چون خدا خواهد که یاری‌مان کند، میل ما را جانب زاری کند». ذات این خواندن خدا عین استجابت است و به تعبیر دیگر، «گفت آن الله تو لبیک ما است.»شاید بیشتر دیدگاه اهل سنت در خصوص دعا در کلام بزرگانی چون مولوی، سعدی، حافظ و عطار منعکس شده است که ابیات این شاعران تصویری زیبا از آیات دعا است. از رهگذر تکرار ضمایر متکلم در آیات سوره بقره، متوجه می‌شویم که در برابر یک درخواست انسان مؤمن، خداوند هفت بار به او پاسخ می‌دهد و او را استجابت می‌کند. به تعبیر مولوی: «ترس و عشق تو کمند لطف ماست، زیر هر یا رب تو لبیک‌هاست» در احادیث اهل سنت گفته شده است که کسی که توفیق دعا کردن به او عطا شد، هرگز از اجابت دعا محروم نخواهد گشت.

ویسی گفت: در دو آیه از سوره اعراف نیز به مسئله دعا اشاره شده است؛ ابتدا فرمود: «ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْیَهً إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»؛ یعنی دعای شما باید از روی تضرع و مخفیانه باشد؛ چون کسی را که می‌خوانید می‌شنود و آنچه را در دل دارید می‌داند و در بخش دیگری دارد که: «وَادْعُوهُ خَوْفًا وَ طَمَعًا»»؛ یعنی او را خائفانه و مشتاقانه بخوانید. ترس و عشق تعبیر مولوی است که «ترس و عشق تو کمند لطف ما است» و برای استجابت دعا باید اهل ترس و عشق بود.با توجه به این آیات می‌فهمیم که مکانیزم دعا پیچیده است و از شئونات خاص خدا است و کیفیت استجابت دعا نیز موضوع بیشتر آیات نیست، اما در انتهای آیه ۱۸۶ سوره بقره، آمده است که: «فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ»؛ یعنی من را استجابت کنند و به من مؤمن باشند تا اهل رشد شوند؛ لذا در این باب باید متوجه باشیم که دعا تلاش و مجاهدت و مسئولیت‌پذیری است و با تلاش و مجاهدت است که ما از رهگذر این دعا و نیایش فرش را ترک کرده و به عرش می‌رسیم و تا ما خدا را نیایش نکنیم، به نوازش خدا دست نمی‌یابیم.

مدیر گروه فقه و حقوق شافعی دانشگاه مذاهب اسلامی اضافه کرد: اگر دعایی مملو از این سه کلمه باشد که به آنها اشاره می‌کنم، از دعاهای محبوب و مطلوب خواهد بود؛ اولین مورد، اضطرار است که دعا باید از روی اضطرار باشد، چراکه فرمود: «أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ». نکته ظریف آیه این است که قیدی نزده و مضطر را به صورت مطلق آورده است. بنابراین، هرکسی با درماندگی خدا را بخواند، خدا به سراغش می‌رود و دستش را می‌گیرد و او را از خاک ذلت بلند می‌کند و به عرش عزت می‌رساند. نکته دیگر، اشتیاق است و باید خدا را مشتاقانه بخوانیم و سومین نکته نیز، احتیاج است که فرمود: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَی اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ».بنابراین، ما یاد می‌گیریم که تنها نباید در حال اضطرار دعا کنیم، بلکه زندگی ما باید رنگ و بوی دعایی داشته باشد؛ چون در عصری که تکنولوژی هر لحظه رشد می‌کند، اما باز هم همراه با تنوعی که تکنولوژی به حیات بشر داده، میزان آنچه را که بشر می‌داند، با آنچه نمی‌داند به مانند قطره‌ای در برابر دریا است.

وی تصریح کرد: آنچه با عقل و علم به دست نمی‌آید، با عشق و پیوستگی روح به مقصود و اخلاص درون حاصل می‌شود. انسان با نیازش، انسان است و اگر می‌خواهیم اهل استجابت دعا شویم، باید با نیاز او را بخواهیم. اهل ناز در دعا با جایی نمی‌رسند و دعا از روی سرشان بالاتر نمی‌شود. آن کسی که فاصله هست و باید را می‌داند اهل نیایش است، اما کسی که اهل تکاثر باشد، نمی‌تواند انسانی متعالی شود. برای اینکه استجابت دعاهایمان را به تحقق برسانیم، باید بدهکارانه با خداوند سخن بگوییم و نه طلبکارانه؛ یعنی اینکه ما نیازمند او هستیم و اگر او نباشد ما نیستیم و او است که به ما وجود، عظمت، شرافت و شخصیت بخشیده است.بنابراین، بخشی از دعا خطاب به خدا است و بخشی از دعا نیز طلب و خواستن است و البته خواندن خدا به تعبیر دکتر سروش، ابزار زندگی نیست، بلکه دعا وسیله‌ای برای ابراز بندگی است. در حدیث صحیحی در کتب اهل سنت داریم که رسول خدا(ص) فرمودند: دعا اسلحه مؤمن است و نکات زیبایی را می‌شود در تشبیه دعا به اسلحه یافت، چنانکه برای اینکه تیر اسلحه به هدف بخورد باید سالم باشد و در عین حال دستی که اسلحه را می‌گیرد و می‌خواهد هدف را بزند، نباید بلرزد؛ لذا هر دستی نمی‌تواند اسلحه دعا را دست بگیرد. وقتی دعا می‌کنید، باید به اجابت آن نیز یقین داشته باشید. روایتی از خلیفه دوم عمر بن خطاب داریم که گفت: دغدغه من دعا است و اجابت، شأن و کار من نیست و به خدا مربوط است.اینجاست که می‌آموزیم که چگونه بخواهیم و چطور با خدا سخن بگوییم؛ خداوندی که به ذات صدور علیم است. گفته شده زمانی که ابراهیم(ع) را در منجنیق قرار دادند، جبرئیل نازل شد و گفت درخواستی نداری که پاسخ بدهم؟ ابراهیم(ع) گفت: درخواستی ندارم و خداوند نیز به آنچه در درون من است علم دارد و اینکه خدا به احوال من عالم است، من را بی‌نیاز کرده که از او بخواهم؛ لذا از این جا است که باید توجه ما بیشتر به مسئله چگونه خواستن و چه چیزی را خواستن جلب شود.

سلسله نشست‌های «آتش آه»، به همت خانه اندیشمندان علوم انسانی، موسسه فرهنگی سروش مولانا و انجمن سرو سایه فکن و با حضور جمعی از صاحب‌نظران و اساتید حوزه و دانشگاه و نیز متفکران ادیان و مذاهب منتخب اعم از شیعه، سنی، زرتشتی، کلیمی و مسیحی در طول ماه مبارک رمضان، هر روز ساعت ۱۸، با دبیری الهام روستایی‌راد و به صورت مجازی، از طریق صفحه اینستاگرام خانه اندیشمندان و سروش مولانا برگزار می‌شود.