آزادی و آموزش زنان در آثار پروین اعتصامی

در میان ملل جهان، تعاملات ادبی، علمی و فرهنگی وجود داشته است و به‌نظر می‌رسد که بحث آزادی و آموزش زنان، قبل از طرح در ایران، در مصر مطرح شد و به‌تدریج در سایر کشورهای عربی گسترش یافت. به دلیل شباهت شرایط سیاسی و اجتماعی کشورهای عربی و ایران مسائل جامعه، ادبیات، و نگرانی‌های شاعران و چهره‌های ادبی آنان تا حد زیادی شبیه به هم هستند.

جنبش آموزش زنان در جهان

با گذشت یک دوره از سرکوب شدید زنان و مرد سالاری، طرفداران حقوق زنان در  اروپا به‌تدریج تلاش کردند تا این تمایز بزرگ را از بین ببرند. در قرن هفدهم، شعار زنان طرفداران آزادی این بود که زنان باید آموزش ببینند تا تعداد دانشمندان و متخصصان زن افزایش یابد. آنان گفتند: خداوند زن و مرد را به طور مساوی آفرید، بنابراین هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند.

آزادی و آموزش زنان در ایران و عصر قاجار

تحصیل و آزادی زنان یکی از موضوعاتی است که همیشه موضوع نگرانی روشنفکران و آزادی‌خواهان به نظر می‌رسد، اولین نشانه‌های آموزش جامع زنان در دوره قاجار دیدگاه‌های ارائه شده توسط بی‌بی خانم استرآبادی، نویسنده کتاب «معائب الرجال» (شکست‌های مردان) است. بااین‌حال، با توجه به شواهد فراوان، می‌توان دریافت که تحصیلات زنان در دوران قاجار بسیار زیاد نبوده است و فقط دختران خانواده‌های اشرافی، از ملای مکتب که اغلب اوقات زن بود، قرآن را یاد می‌گرفتند و تاحدودی خواندن و نوشتن می‌آموختند. بااین‌حال، در همان زمان، زمزمه‌های قانون اساسی و آزادی به‌تدریج راه را برای طرح مسائل جدید هموار کرد و زمزمه‌ها با جریان ترجمه آثار مختلف زبان‌های دیگر به شکل عملی در آمد.

گروهی از محققان معتقد بودند که زنان در جامعه، مانند مردان، باید آموزش ببینند، اما آموزش‌وپرورش نباید به قیمت فدا کردن باورهای دینی و آداب و رسوم اجتماعی مورد توجه قرار گیرد. آنان معتقد بودند که آموزش زنان باید با حفظ اصالت اجتماعی بر اساس سنت‌ها، بایدها و نبایدهای جامعه که ریشه در اعتقادات مذهبی دارد، صورت پذیرد. جنبش زنان در دوران مشروطیت با تلاش‌ها و چالش‌های فرهنگ مدرنیسم غربی متناسب و تحول در تفکر و نگاه به زنان و همچنین تغییر انتظارات جامعه و زنان نسبت به یکدیگر متناسب با فرهنگ غربی بود.

در آن روزها، شاعران و نویسندگان مشهور ایران تعدادی از آثار خود را به موضوع آموزش، آزادی و تساوی حقوق زنان در خانواده و جامعه اختصاص دادند. می‌توان گفت که هیچ شاعر یا نویسنده‌ای وجود ندارد که در آن زمان کم‌وبیش به این موضوع توجه نکرده باشد. لاهوتی، ایرج، عشقی، پروین، بهار، شهریار و دیگران، اشعار بسیار زیبایی را به مسئله زنان اختصاص داده‌اند و همه با افسانه‌ها، خرافات و تعصبات که به‌شدت زنان را تحت فشار قرار داده است، جنگیدند.

رخشنده اعتصامی معروف به پروین اعتصامی، تنها دختر یوسف اعتصامی در تبریز در تاریخ ۱۷ مارس ۱۹۰۷  متولد شد. او در کودکی، به همراه پدرش به تهران آمد  و تحت نظارت پدر دانشمندش، ادبیات فارسی و عربی را آموخت و از استادانی که در خانه پدر گردهم جمع می‌شدند، بهره‌مند شد. توانایی‌های فراوان و استعدادهای خارق‌العاده وی همیشه آنان را متحیر می‌کرد. او از هشت سالگی شعر می‌سرود به‌خصوص در ساخت قطعات زیبا و ظریفی که پدرش از کتاب‌های خارجی (یونانی-رومی، ترکی، عربی) ترجمه کرده بود  از استعداد بالایی برخوردار بود.

شعر پروین در واقع شعری مشتق شده از دو منبع کامل بود ادبیات و استعدادی غنی و پدرش کمک کرد تا پروین در راهی که آرزو داشت قدم بگذارد. پس از آن، به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین عامل موثر در روح پروین و اندیشه‌های وی روزنامه‌ها و مجلات ادبی زمان خود بود که در آن وطن‌پرستی، تحصیلات زنان، توجه به افراد درمانده و … ترویج و مورد توجه قرار می‌گرفت.

پروین، به قول خودش، راه خود را پیدا کرد. شعر او حال و هوای پروین و سبک وی، سخنرانی را به سبک پروین تبدیل  و خالصانه سعی کرد از کلمات دیگران در کارهایش استفاده نکند و از ایده‌های خودش کمک بگیرد. حتی وقتی به‌نظر می‌رسد شعر او ترجمه یا نقل قول از مطالب یک شاعر خارجی است، حرف‌های او آن‌قدر شخصی است که نمی‌توان اقتباسی را در آن مشاهده کرد.

شعرهای او از نظر لغوی و فنی نیز در اوج هستند. استاد محمد قزوینی می‌نویسد: «موضوع جالب توجه، جنبه‌های کلامی و فنی اشعار خانم پروین اعتصامی است. همه می‌دانند که شعر او ذاتی و طبیعی نیست، بلکه اکتسابی است و حاصل سال‌ها مطالعه، آموزش و تعامل با دانشمندان و باسوادان است. همان‌طور که برای زنان گفته شد، زمینه چنین عملکردی در ایران کمتر امکان‌پذیر بود.»

مهارت عالی او این است که توانسته ایده‌ها و افکار جدید را با وقار، سازگاری و لطف بیان در اشکال معمول عروض فارسی بکار ببرد. مضامین مختلف در اشعار وی مانند باغی پر از گیاه است که روح را نوازش می‌دهد. شعر او شعر زمان، خلق‌وخو و افراد نیست، بلکه شعر تعلیم و تربیت است شعر او اصلاح اخلاق خوب و آواز شورانگیز عشق، احساسات، تدبیر، تلاش و عمل است.

پروین تنها شاعری است که باید از وی به‌عنوان سعدی شاعران زن نام برد. دلیل موفقیت این بانوی ارزنده فرهنگ و ادب فارسی، علاوه بر ذاتی بودن استعداد، معجزه تعلیم و تربیت و توجه پدر مشهور وی است که علی‌رغم محرومیت زنان ایرانی از فرصت‌های تحصیل و عدم دسترسی به مدارس دخترانه، وی را در امر تحصیلات یاری کرد و دختر بااستعداد و روشنفکر خود را به جایگاهی که شایسته او بود، رساند.

آموزش زنان در اندیشه و شعر پروین

توجه پروین اعتصامی به مسئله زنان و تحصیلات آنان یکی از موارد مهمی است که وی به‌طور قابل‌توجهی در چندین شعر خود ازجمله ای نهال آرزو، گنج عفت (زن در ایران) و فرشته انس و چندین دوبیتی دیگر در مجموعه اشعارش بیان کرده است. گرچه پروین دختری خجالتی بود، اما  از صمیم قلب و روح  به آزادی زنان اعتقاد داشت و سال‌ها قبل از فرمان کشف حجاب توسط رضاخان، در مورد بی‌عدالتی اعمال شده بر زنان در شرق و غرب در ژوئن ۱۹۲۴ نوشت و در سخنرانی خود با عنوان «زن و تاریخ» در روز جشن فارغ‌التحصیلی‌اش در مدرسه آمریکایی برای دختران در تهران گفت: «سرانجام، زنان به حقوق عقلی و ادبی خود رسیدند و به ماهیت اساسی خود پس از سال‌ها درماندگی نزدیک‌تر شدند؛ در عصری که مفهوم اصیل «زن» و «مادر» آشکار شد و معنای نشاط‌آور این دو کلمه یعنی بنیانگذار بقا و ارتقاء انسان، ظهور کرد. آنچه ما بیان کردیم در مورد اروپا بود، جایی که تمدن و صنعت پرچم پیروزی و اصلاحات واقعی وابسته به درک واقعی را بالا برد.  جایی که پسران و دختران، بی‌تفاوت در مورد جنسیت خود، از تحصیلات، ورزش و آموزش ادبیات لذت می‌برند. دنیای زنان در نتیجه تلاش و عمل بهبود می‌یابد. بااین‌حال، در شرق، مکان ظهور سنت‌ها و منبع تمدن، این‌طور نبود.»

«در این مدت، روزهای زنان شرقی همه تاریک و غمگین، پر از رنج، بردگی و سیه‌رویی بود. برای مدتی، زنان از خواب سنگین ناامیدی و محرومیت بیدار شدند و آرزو داشتند روزهای عزاداری خود را جبران کنند. اگرچه بسیار صحبت‌ها شده و برای آنان کتاب نوشته‌اند لیکن ریشه‌کن کردن این شرایط اجتماعی و درمان آن صرفا به آموزش‌وپرورش اختصاص دارد. آموزش واقعی باید به زنان و مردان و همه طبقات ارائه شود. جامعه باید از یک منبع بزرگ دانش بهره‌مند شود.»

پروین، در جلسه مراسم فارغ‌التحصیلی، شعر «نهال آرزو» خود را خواند. سرودن این شعر در آن سال‌ها خیلی با جو جامعه سازگار نبود. به این دلیل اعتصام الملک، در سال ۱۹۳۵، قبل از فرمان کشف حجاب، حاضر به چاپ این شعر در چاپ اول مجموعه شعر پروین نشد.

با این روش وی مانع آشفتگی و تحریک مردم عادی علیه خود و دخترش شد اما وقتی پروین بار دیگر خبر کشف حجاب و آزادی زنان را شنید، قصیده‌ای ۲۶ بیتی با عنوان «گنج عفت» (زنان در ایران) سرود و از بدبختی و گرفتاری و نادانی زنان در شعر خود شکایت داشت. همچنین آرزو داشت دستی از غیب بیرون بیاید و به همان اندازه آموزش واقعی را به ارمغان آورد؛ آموزش بین زنان و مردان.

یکی از نکات قابل توجه در افکار و شعرهای پروین توجه به آموزش زنان است که در برخی از اشعار وی بسیار برجسته است. به‌طور خاص، پروین وضعیت بد زنان ایرانی را در شعر «زن در ایران» توصیف می‌کند.

وی وضعیت زنان ایرانی را چنین بیان می‌کندکه در آن جامعه سرکوبگر فدا شدند و هیچ حقی نداشتند و همه این بدبختی‌ها از جانب نادانی زنان است. از دیدگاه پروین، زن و مرد هر دو برابر هستند و اهداف مدنظر به دست نمی‌آیند، مگر با همنشینی و همدلی. او زن را معلم جهان و پرورش‌دهنده جوهر عشق می‌داند که جوانمردی را با دستان توانمند خود و آموزش مناسب به بزرگان می‌آموزد. این زنان با یک دست گهواره را حرکت می‌دهند و با دست دیگر جهان را می‌چرخانند.

نکات مهم در این اشعار پروین توجه زنان به کسب دانش و آگاهی، سادگی و عدم توجه به مسائل ظاهری، توجه به نقش مادر و تاثیر مهم مادر در آموزش کودکان، برابری بین زن و مرد از نظر ذات انسانیت، در نظر گرفتن زن به‌عنوان منبع عشق و شفقت و محافظ و نگهبان اصلی خانواده، توجه به عفت و پاکدامنی زنان، تاکید بر کرامت توسط شایستگی‌ها، تاکید بر پرهیز از تقلید زنان، در نظر گرفتن حیاء و ادب به‌عنوان پر و بال برای رسیدن به سطوح عالی است.

در زمانی که بسیاری از روشنفکران شرقی و عربی، غرب را الگوی کاملی می‌دانستند که همه زنان باید در همه جنبه‌ها از آن تقلید کنند، پروین زنان را از تقلید صرف از زنان غربی منع می‌کند و تاکید زیادی بر تربیت اسلامی و حفظ ملیت، عفاف و فضیلت آنان دارد.

منبع

Moradi, F., Shokrpour, N. (۲۰۲۰). Freedom and Education of Women in the Works and Ideas of Qasim Amin Mesri and Parvin Etesami. International Journal of Multicultural and Multireligious Understanding. ۷(۵), pp: ۱۷۶-۱۸۸

انتهای پیام