پاسخ به شبهات در «برده‌داری از دیدگاه قرآن و سنت»

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، «برده‌داری از دیدگاه قرآن و سنت با تاکید بر پاسخ به شبهات جدید در مسئله کنیز» عنوان پایان‌نامه مرضیه رئیسی، دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد در رشته علوم قرآن و حدیث از دانشکده الهیات دانشگاه تهران است، پایان‌نامه وی به عنوان برگزیده شانزدهمین جشنواره پایان نامه‌های برتر قرآنی از سوی معاونت فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، انتخاب و معرفی شد. پیش از این با وی درباره علت تغییر رشته‌اش در مقطع ارشد، از مهندسی برق دانشگاه شیراز به رشته علوم قرآن و حدیث گفت‌وگو کردیم، این مصاحبه را می‌توانید اینجا بخوانید.

رئیسی درباره عنوان پایان‌نامه خود، در گفت‌وگو با ایکنا، اظهار کرد: پایان‌نامه بنده به راهنمایی شادی نفیسی و مشاوره ابوالفضل خوش‌منش تالیف شده و حاصل بخشی از سلسله پژوهش‌های یک دهه اخیر من در رسیدن به پاسخ این پرسش است که «یک زن ایده‌آل چگونه باید باشد؟». اواخر دوره لیسانس به واسطه استاد شهیدی که این پایان‌نامه به او تقدیم شده است، مصادف شد با رهنمون شدن من به مکتب اسلام به عنوان مکتبی که نه تنها سیستمی جامع برای زن ایده‌آل بلکه برای انسان ارائه می‌کند.

جایگاه زن در مکتب اسلام
وی ادامه داد: بنابراین پرسش من از «زن ایده‌آل چگونه باید باشد» به «جایگاه زن در مکتب اسلام» تغییر پیدا کرد. جایگاه زن به عنوان یک انسان در این مکتب در مقایسه با سایر مکاتب، تفاوت‌های حقوقی او با مردان و احکام مرتبط با آن، حجاب، ازدواج و خانواده اسلامی و … از جمله مواردی است که طی سال‌های اخیر درباره آن‌ها تحقیق کردم. احکام کنیز بالاخص حوزه عفاف او، از مواردی بود که با فهم من از سیستم اسلام هم‌خوانی نداشت.

چالش‌های ذهنی درباره حقوق کنیز
رئیسی یادآور شد: علاوه بر محل اشکال بودن اصل رقیت و تملک شیءپندار یک انسان بر دیگری، مواردی چون تمتع جنسی مالک از کنیز بدون حصن نکاح زوجیت و امکان هبه، مطرح نبودن کراهت یا رضایت کنیز در نزدیکی با او، پوشش کنیز و وجود روایاتی دال بر ضرب کنیز در صورت داشتن مقنعه، ولو در هنگام نماز، حکم تحلیل کنیز از طرف مالک برای فرد ثالث بدون واگذاری مالکیت و امکان واگذاری انتفاع از (کنیز) مال به غیر، اختیارات جنسی مالک نسبت به کنیز شوهردار در ایجاد جدایی میان آن دو، طی استبراء توسط کنیز، تمتع از او و بازگردانی به همسر، چالش‌های اساسی در ذهنم ایجاد نمود و مرا بر آن داشت تا بخشی از سیر مطالعاتی خود پیرامون زن اسلامی را به بحث استرقاق و عفاف جنسی کنیز در اسلام اختصاص دهم.

دستیابی به ۵۰۰ منبع مورد مطالعه؛ ورود به منابع شیعه و اهل سنت
برگزیده شانزدهمین جشنواره پایان نامه‌های برتر قرآنی درباره منابع مورد استفاده در پژوهش خود، اظهار کرد: اگرچه در زمینه اصل بردگی چند جلد کتاب با رویکرد «فلسفه حکم» به نگارش درآمده بود، اما در حوزه عفاف جنسی کنیز، منبع قابل ذکری با این رویکرد یافت نشد. علاوه بر آن، برای داشتن یک تحلیل جامع و صحیح، ورود به عرصه‌های فقه، اصول فقه، تفسیر، روایت، تاریخ در هر دو مذهب شیعه و اهل سنت ضروری می‌آمد و این امر منابع مورد استفاده را به حدود ۵۰۰ منبع رساند.

شیوه متفاوت برده‌داری در اسلام؛ بازپروری برای آشنایی با اسلام
وی با اشاره به نتایج پایان‌نامه خود یادآور شد: از جمله نتایج این پژوهش می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ برده‌داری در اسلام که متفاوت از برده‌داری پیشین است، شیوه‌ای تربیتی معادل مراکز بازپروری موقت برای آشنایی کفار با اسلام است. دیگری انگاره امضای منفعلانه برده‌داری کهن توسط دین، باطل است؛ بلکه اسلام در مبانی برده‌داری و روش‌های استرقاق به مقابله کامل با نظام‌های پیش از خود پرداخته است و معارف خویش در حوزه بینش و گرایش را از طریق قرآن و روایات منتقل کرده است.

رویکرد حکیمانه دین در برخورد با نظام برده‌داری
رئیسی ادامه داد: نتیجه دیگر این پژوهش؛ پذیرش موقت برخی تبعات و آثار نظام برده‌داری پیشین، به دلیل زیر ساخت‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه و افراد از جمله مالک و حتی خود برده بوده است که دین با رویکردی حکیمانه ضمن امضای موقت، راهکارهایی در جهت تقلیل، حذف و تحول زیرساخت‌ها به سمت جامعه مدنظر خویش، ارائه کرده است.

رقیت اسلامی؛ پاسخی به مسئله اسیر جنگی
وی تصریح کرد: حیات طیبه بشری ترسیم شده در قرآن و حدیث، تقدم آزادی معنوی بر آزادی اجتماعی ایشان است و استرقاق اسلامی در راستای این بینش معنا می‌یابد. رقیت اسلامی، یکی از پاسخ‌های ممکن به مسئله اسیر جنگی حاصل از جهاد مشروع است که با توجه به سنت معصومین(ع) و مصلحت‌اندیشی آنان، اولویت سوم را در مواجهه با اسیر داشته است. رقیت اسلامی نه تنها از حیث مبنا، روش رقیت، مواجهه با اسیر و هدف استرقاق با بردگی‌های دیگر کاملا متفاوت است، بلکه راهی ایده‌آل برای تادیب و تربیت مجرمان بوده است.

نهی از حجاب کنیز؛ آری یا خیر؟
این دانش آموخته رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران ادامه داد: اسلام حق عفاف جنسی را برای تمامی زنان، ولو کنیزان به رسمیت شناخته است و او را ملزم به رعایت حجاب و داشتن روابط جنسی محدود و مشروع کرده است. همچنین روایت نهی از حجاب کنیز در جامعه، به دلیل تعارض با آیات قرآن، تناقض با روح احکام اسلامی، تعارض با سنت معصوم(ع) مردود است. مضاف بر این موارد، به دلیل هم‌خوانی با عامه می‌توان آن را حمل بر تقیه کرد. این در حالی است که فقیهان رای بر وجوب حجاب کنیز همانند حجاب زن حر داده‌اند.

وی عنوان کرد: روایات دال بر نهی از حجاب در هنگام نماز نیز، بنا بر وجود معارض و هم‌خوانی با عامه، قابل حمل بر تقیه هستند؛ اگر چه احتمالی در فهم معنای روبنده از واژه قناع در این روایات نیز قابل طرح است.

رئیسی خاطرنشان کرد: به رسمیت شناختن نیازهای طبیعی و فطری اشخاص از جمله مبانی انسان شناسی اسلامی است که زنان اسیر از آن مستثنی نیستند. نکاح زوجیت و نکاح ملک یمین، راهکاری برای پاسخگویی به این نیاز کنیزان در جامعه اسلامی است. به همین سبب رضایت و کراهت آنان نیز مورد توجه قرار گرفته است.

وی ادامه داد: از جمله شروط لازم در محرمیت مالک و کنیز، عدم انعقاد قرارداد مکاتبه است. بنابراین در صورتی که کنیز، مایل به رابطه با مولا نباشد می‌تواند با او مکاتبه ببندد.

دانش آموخته دانشگاه تهران در پایان خاطرنشان کرد: ریشه مطالبی مانند تصرف جنسی مالک پس از نکاح کنیز و همچنین تحلیل او در بینش مطلق ملکی به کنیز و غلام است. حال آنکه شیء پنداری مطلق آنان با آیات قرآن و سیره معصومین(ع) مغایر است و این احکام با مستندات قرآنی، روایی و اصولی مورد نقد واقع شده است.

چکیده پایان‌نامه
در ادامه چکیده پایان‌نامه مرضیه رئیسی، برگزیده شانزدهمین جشنواره پایان نامه‌های برتر قرآنی را با عنوان «برده‌داری از دیدگاه قرآن و سنت با تاکید بر پاسخ به شبهات جدید در مسئله کنیز» می‌خوانید:
انگاره امضای برده‌داری و تمتع بی‌حصر از کنیز در غیر ضوابط خانوادگی سوالات بسیاری را برای مسلمانان و غیر آنان از حیث تضاد این قوانین با اصول انسانی و حتی اسلامی ایجاد کرده است. مشهور این است که اسلام، به دلیل شرایط زمانه، ناچار به امضای برده‌داری شد و از تبعات پذیرش این نظام، قبول رابطه ملکی میان برده و مالک و حق تصرف تام مالک در او از جمله خرید، فروش، ارث، استمتاع، هبه، تحلیل و موارد دیگر است. بینش فوق، حاصل تقطیع آیات از بستر خویش، عدم آگاهی از شرایط عصر معصومین(ع) و نبود تحلیلی صحیح نسبت به روایات صادره در آن شرایط است. دین ضمن پایه‌ریزی روشی نوین در چگونگی مواجهه با اسیر جنگی تحت عنوان رقیّت اسلامی با ضوابط مشخص، با تمام اجزای نظام برده‌داری پیشین از جمله اصول و روش‌ها، مبارزه دفعی و صریح نمود، حیات ایده‌آلی از زندگی اجتماعی برابر انسان‌ها در جامعه ایمانی ترسیم، به آن امر فرموده و راهکارهایی برای نیل به آن ارائه نمود. ضمن آنکه معصومین(ع) به عنوان الگویی‌هایی عملی، اولین عاملان آن شدند؛ به‌ گونه‌ای که تغییرات مورد نظر پس از مدتی در جامعه به وقوع پیوست. در همین راستا باید توجه داشت که انفعال در مقابل چالش‌ها و معضلات جامعه با مدیریت حکیمانه در راستای گذار از وضع موجود به حیات طیبه دینی، متفاوت است و مواجهه اسلام از سنخ دوم است که مصداق بارز آن در نظر داشتن وضعیت اقتصادی و فرهنگی جامعه در عدم الغای یک‌باره بردگی است. زندگی خانوادگی کنیز در حصن مشخص خانوادگی از ایده‌ آل‌های شریعت بود که در جامعه صدر اسلام از آن بی‌بهره بودند و شرع اسلام، آن را از طریق نکاح زوجیّت یا نکاح ملک یمینی به وجود آورد. اگر چه در بادی امر نسبت به تزویج کنیز کراهت عمومی در جامعه وجود داشت و چه بسا فلسفه امضای نکاح ملک یمینی به این مطلب بازگشت کند، اما با دستورات اسلام، ارزش‌گذاری بر مبنای حریّت جای خویش را به معیار ایمان داد. البته باید توجه داشت که تمامی حصن‌های عفاف کنیز دارای نکاح زوجیت، برای کنیزی که در قالب ملک یمین در حصن خانواده قرار گرفته نیز وجود دارد. همه کنیزان مجرد و متأهل، موظف به حجاب و عفاف جنسی در جامعه هستند. در همین راستا مطالبی مانند تحلیل و طلاق بالاجبار او از همسرش، قابل نقد هستند. پژوهش پیش رو، با بررسی سیاق محور آیات قرآن و رویکردی تحلیلی به روایات در کنار استدلالات عقلی، این مسائل را مورد واکاوی قرار داده است.