برجام تولید داخل را به حاشیه راند/ امضاهای طلایی مسیری برای دور زدن ساخت داخل

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، یکی از طرح‌های بیژن زنگنه وزیر نفت که در دولت یازدهم مطرح شد، طرحی با عنوان بومی‌سازی ۱۰ قلم کالای استراتژیک در صنعت نفت بود که این طرح در سال ۹۳ با هدف حمایت از ساخت داخل و پوشش خلاءهای تکنولوژیک در حوزه تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت مطرح شد. این ۱۰ قلم کالای اساسی شامل تجهیزات سرچاهی و درون چاهی، پمپ‌های مربوط به چاه، مته‌های حفاری، شیرهای کنترلی، انواع لوله‌ها، الکتروموتورها، ماشین‌های دوار، فولادهای آلیاژی، ابزارهای اندازه‌گیری و ساخت پیگ هوشمند بودند.

در این بین هر چند تصمیم وزارت نفت مبنی بر بومی‌سازی ۱۰ قلم کالای اساسی نفت تصمیم درستی بوده است، اما عملا در فضای اجرایی کمتر اقدام تاثیرگذاری برای همراه کردن دستگاه‌های دولتی برای حمایت از تولیدکنندگان داخلی صنعت نفت انجام شده است.

خبرگزاری فارس در پرونده «۱۰ قلم کالای اساسی نفت» به بررسی وضعیت هر یک از تجهیزات اشاره شده و موانع موجود در مسیر تولید داخل آنها پرداخته است.

یکی از انجمن‌های فعال در حوزه ساخت ۱۰ قلم کالای اساسی صنعت نفت انجمن سازندگان تجهیزات نفت است. در این راستا برای بررسی چالش‌های موجود در مسیر ساخت داخل این محصولات استراتژیک با احسان ثقفی عضو هیئت مدیره انجمن سازندگان تجهیزات نفت (استصنا) به گفتگو نشستیم.

مشروح این مصاحبه به شرح زیر است:

*برای حمایت ساخت داخل به یک اراده قوی و باور به “ما می‌توانیم” نیاز داریم

فارس: در حوزه ساخت داخل قوانین خوبی در چند سال گذشته توسط مجلس تصویب شد که یکی از آنها قانون حداکثر استفاده از توان داخلی بود، اما با سازندگان صنعت نفت که صحبت می‌کنیم، از اجرا نشدن آن گلایه دارند. چرا این قانون اجرا نمی‌شود؟ آیا مشکلی در مسیر اجرا وجود دارد؟

ثقفی: برای حمایت از ساخت داخل در صنعت نفت شاید قبل از اینکه ما نیاز به یک قانون مثل قانون حداکثر استفاده از توان تولیدی داشته باشیم، به یک اراده قوی و باور به “ما می‌توانیم” نیاز داریم. البته قانون‌گذاری درست نیز یکی از مراحل حمایت از ساخت داخل است، اما آنچه در این بین اهمیت بالاتری دارد، همان اراده قوی است که اگر وجود داشته باشد هم قانون خوبی تدوین می‌شود و هم به درستی اجرا می‌شود.

در سال‌های گذشته قوانین خوبی برای حمایت از ساخت داخل تصویب شده است، اما سوال اساسی این است که چرا این قوانین اجرا نمی‌شود یا ناقص اجرا شده است؟ دو دلیل برای این موضوع وجود دارد. اول اینکه آیین‌نامه‌های مناسبی برای آنها نوشته نشده است و اگر هم نوشته شده، تبصره‌هایی در ذیل این آیین‌نامه آورده شده است که راه فرار را برای تفکری که به تولید داخل معتقد نیست باز گذاشته است.

دلیل دوم ناظر به عملکرد مجریان این قوانین است. به نظر بنده یا مجریانِ قانون درک کاملی از قانون نداشتند و یا اینکه خدای نکرده رویکرد ذهنی و اعتقاد آنها چیز دیگری غیر از “ما می‌توانیم” بوده است. مراجعه به کالای ساخت داخل و استفاده از توان داخلی نیازمند فرهنگ‌سازی عمومی است. این موضوعی که بنده اشاره کردم، صرفاً محدود به صنعت نفت نمی‌شود، بلکه به همه بخش‌ها تسری پیدا کرده است.

از سوی دیگر در کنار فرهنگ‌سازی، تولیدکنندگان نیز باید به موضوع ارتقاء کیفیت تجهیزات و کالاها توجه داشته باشند و نقش دولت هم دقیقا حمایت از تولیدکنندگان برای ارتقای کیفیت است، ما نمی‌توانیم مصرف‌کننده داخلی را به سمت تولید ایرانی هدایت کنیم، اما محصولات‌مان کیفیت لازم را نداشته باشد. در این صورت با خرید یک محصول، برند ایرانی بر علیه خودش تبلیغ می‌شود و مصرف‌کننده برای بار دوم رغبتی برای خرید ساخت داخلی ندارد. در نتیجه مهمترین رکن توسعه بازار و هدایت مردم به استفاده از تولید داخل همین بحث ارتقاء کیفیت است.

*چگونه امضاهای طلایی به مسیری برای دور زدن ساخت داخل تبدیل شدند؟

فارس: اشاره کردید آیین‌نامه‌های مناسبی برای قوانین حمایت از ساخت داخل نوشته نشده است. چرا؟

ثقفی: وقتی قانونی درباره حمایت از ساخت داخل ابلاغ می‌شود، در مرحله بعدی مجری قانون باید برای آن آیین‌نامه بنویسد. مجری هم آیین‌نامه را بر اساس تلقی خودش از قانون می‌نویسد و طبیعتاً می‌خواهد دست مجموعه‌اش برای واردات همچنان باز بماند. لذا ناخودآگاه در آیین‌نامه‌ها اعمال سلیقه می‌شود و مفرهایی باز می‌شود که نمی‌گویم راه را برای تخطی اما راه را برای انحراف قانون از هدف اصلی‌اش باز می‌کند.

در حوزه ساخت داخل آیین‌نامه‌هایی تدوین شده است که در حالی که قانون تاکید کرده است چنین محصولاتی باید از تولیدکننده داخلی خریداری شود، اما در آیین‌نامه یک کلمه «مگر» به آن اضافه می‌کنند، مثلا “مگر اینکه طبق نظر بالاترین مقام آن سازمان به مصلحت نباشد”. یعنی با یک کلمه، راه را برای دور زدن قانون باز می‌کنند.

منِ تولیدکننده که با بالاترین مقام آن سازمان و وزارتخانه ارتباط ندارم که به او مراجعه کنم و کار را به دست بگیرم. در نتیجه این بالاترین مقام خدای نکرده رانتی را برای افرادی که دسترسی به مقامات دارند، ایجاد می‌کند و این گونه ما با پدیده‌هایی مثل امضای طلایی مواجه می‌شویم که تا امروز، کم بابت این امضاهای طلایی ضربه نخورده‌ایم.

ماه گذشته بنده با موردی مواجه بودم که یکی از شرکت‌های بزرگ و مشهور داخلی برای تامین تجهیزات خود قراردادی را با شرکت چینی بسته است، در صورتی که قبل از انعقاد قرارداد برای واردات تجهیزات، این موضوع باید در هیئت نظارت وزارت صمت مورد بررسی قرار گرفته و تاییدیه می‌گرفت، تا اگر توان داخلی وجود نداشت، برای واردات آن اقدام می‌شد، اما آنها قصد داشتند با این کار هیئت نظارت را با یک عمل انجام شده مواجه کنند.

این دست اتفاقات محدود به یکی دو مورد نمی‌شود، ما موارد زیادی از این دست داریم و در این موضوع خاص در نهایت هیئت نظارت در مقابل آنها ایستاد، اما آنها به عنوان آخرین راه تصمیم گرفتند، به مقامات وزارت صمت مراجعه کنند و حالا اینکه چه دستوری داده شده است، بنده در جریان نیستم. در نتیجه وقتی ما این مفرهای قانونی را در آیین‌نامه ایجاد می‌کنیم، دست اندازهایی برای تولیدکننده ایرانی و اجرای صحیح قانون ایجاد می‌شود.

بحث حمایت از ساخت داخل یک بحث وسیعی است و بنده جزء افرادی هستم که با بحث ساخت داخل، به صورت صفر و یکی برخورد نمی‌کنم. به بیان دیگر همان مقدار که بحث حمایت از تولید و تولیدکننده ایرانی باید در دستور کار قرار گیرد، همان مقدار هم باید از مصرف‌کننده حمایت شده و جنس با کیفیت در اختیار آنها گذاشته شود.

 *حمایت از ارتقای کیفیت محصولات ایرانی با اعطای تخفیفات مالیاتی

فارس: در حوزه ارتقای کیفیت محصولات چه سیاست‌هایی توسط دولت برای حمایت از تولیدکنندگان می‌تواند اتخاذ شود؟ پیشنهاد شما چیست؟

ثقفی: دو نوع معیار کیفیت تعریف شده است، یکی بحث شرکت‌های استاندارد است که در بعضی موارد بسیار سخت‌گیرانه عمل می‌کنند و گاهی هم ساده‌تر از روال معمول، محصولی مهر استاندارد دریافت می‌کند. این خیلی بد است که محصولی مهر استاندارد دارد، اما کیفیت ندارد. گاهی اوقات روی کاغذ استانداردهای ایران از استانداردهای جهانی بالاتر است، اما در عمل محصول ما با کیفیت نیست. مثلا در حوزه خودرو چندی قبل خودروهایی وارد گمرک بندرعباس شد. مسئول گمرک به بنده گفت چرا پرایدهای ما مهر استاندارد دارد، اما این خودروهای خارجی که کیفیت‌شان برای دنیا اثبات شده است، استانداردشان تایید نمی‌شود.

علاوه بر شرکت‌های استاندارد، یک سری بحث‌های کیفی دیگری نیز وجود دارد که خود شرکت‌های متقاضیِ تجهیزات تعریف کرده‌اند که این موضوع به پاشنه آشیل ما تبدیل شده است. این شاخص‌های کیفی گاهی اوقات در حداقلی‌ترین شرایط تعریف می‌شوند و گاهی اوقات نیز سازنده بر حداکثر کیفیت تاکید می‌کند. در نتیجه تولیدکننده تجهیزات همیشه با یک ابهام مواجه است که آیا محصولش به مذاق مصرف‌کننده خوش می‌آید یا نه.

همانطور که اشاره کردید دولت می‌تواند با سیاست‌گذاری درست به تولیدکنندگان برای ارتقای کیفیت محصول کمک کند. منظور از حمایت قطعا این نیست که مثلا هر پنج سال یک بار یک همایش برگزار کنیم و به برخی شرکت‌ها جایزه بدهیم، بلکه منظور بنده اجرای سیاست حمایت مشروط از تولیدکننده بسته به ارتقای کیفیت است.

مثلا اگر یک شرکت ایرانی با انجام کارهای فناورانه محصولش را از گرید(رتبه) C به گرید B تبدیل کرد، این شرکت باید موردحمایت بیشتری قرار گیرد. در این راستا می‌توان یک بخشنامه یا قانون تدوین کرد که اگر شرکتی مطابق با استانداردهای تعریف شده، محصول خود را ارتقای کیفیت داد، فروش این محصول خاص مثلاً به مدت ۲ سال از درصدی از مالیات معاف باشد تا تولیدکننده برای ارتقای کیفیت تشویق شود.

*خرید تضمینی تجهیزات نفتی فعلا در حد صحبت و بخشنامه است

فارس: یکی از سیاست‌های وزارت نفت برای حمایت از تولیدکنندگان ایرانی صنعت نفت “خرید تضمینی” محصولات آنها بود. خرید تضمینی الان اجرا می‌شود؟

ثقفی: بحث خرید تضمینی تجهیزات نفت فعلا در حد صحبت و بخشنامه و تشکیل یک ستاد و کمیته و تاسیس شرکتی با پشتیبانی شرکت کالای نفت باقی مانده است و تا این لحظه حداقل بنده موردی را ندیدم یا نشنیدم که بحث خرید تضمینی برای خرید تجهیزات آن شرکت عملیاتی شود.

مبنای خرید تضمینی این بود که وقتی شما کالای جدیدی را وارد بازار می‌کنید، بازار فروش آن تضمین شده باشد، نه اینکه محصول جدیدی را تولید کنید و به دلیل تداوم واردات آن، محصول شما در انبار بماند. در این حالت شما هم هزینه نوآوری در تولید را داده‌اید و هم باید هزینه انبارداری را هم متقبل شوید.

متولیان و مجریان پروژه‌های ملی در کشور دو مسئولیت دارند. مسئولیت اول آنها انجام پروژه و درآمدزایی و به طور خاص در صنعت نفت، استخراج نفت و صادرات آن یا تبدیل آن به محصول با ارزش افزوده بالاتر است، اما مسئولیت دومی هم بر عهده آنهاست که آن مسئولیت، کارآفرینی و حمایت از ساخت داخل و ارتقای آن است. سوال بنده این است کشوری مثل ایران که بخش عمده اقتصاد آن به صنعت نفت وابستگی دارد، چرا نباید بر بومی‌سازی تجهیزات نفت متمرکز شود؟

همچنین یکی دیگر از مشکلات تولیدکنندگان ایرانی این است که با آنها رفتار تبعیض‌آمیزی می‌شود، بدین صورت که به شرکت‌های خارجی اول پول را می‌دهند و سپس جنس را تحویل می‌گیرند، اما برای تولیدکننده داخلی این موضوع کاملا برعکس است. آیا اسم این کار حمایت از تولید داخل است؟

* برجام، پای اجناس خارجی را به ایران باز کرد و تولید داخل را به حاشیه راند

فارس: تاکید شما در این مصاحبه بر اعتقاد به “ما می‌توانیم” استوار بود. از طرفی برخی تولیدکنندگان نگرانی‌هایی دارند که با ایجاد گشایش احتمالی که البته الان در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است دوباره پای اجناس خارجی به کشور باز شود. نظر شما در این باره چیست؟

ثقفی: برجام یک توافقی بود که در بازه زمانی اجرای آن ابعاد مثبت و منفی مختلفی داشت، اما نکته‌ای که بنده می‌خواهم به آن اشاره کنم این است که از زمان اجرای برجام، شرکت‌های خارجی پایشان به ایران باز شد و تولیدکنندگان داخلی مورد بی‌توجهی قرار گرفتند و به حاشیه رفتند. اینکه ما فقط شعار بدهیم خوب نیست.

به نظر بنده قانون، آیین‌نامه اجرایی، مجری و متصدی اجرای قانون باید از لحاظ اراده و تفکر و اعتقاد به ساخت داخل با تغییر دولت‌ها تغییر نکنند. پیشنهاد ما این است که گروهی مشترک از بخش خصوصی، مجلس، قوه قضاییه و دولت تشکیل شوند و بر موضوع حمایت از ساخت داخل متمرکز شوند و این گونه نباشد که هر دولتی که روی کار بیاید بر موضوع ساخت داخل تاثیر منفی بگذارد. در این صورت شعار حمایت از تولید داخلی و “ما می‌توانیم” شدنی خواهد شد، اما اینکه با سلیقه وزیر و حتی معاون وزیر بتوان موضوع حمایت از تولید داخل را به حاشیه برد، قطعا شعار سال نیز عملیاتی نخواهد شد.

از دو سال گذشته ترامپ شدیدترین فشارها را بر ایران اعمال کرد. بنده معتقد بودم که ما باید از برجام درس عبرت بگیریم. زیرا الان بهترین فرصت است که به صورت منطقی برای استفاده از توان داخلی گام‌های محکمی برداریم. بنده معتقدم که تعاملات ما با خارجی‌ها اهمیت بالایی دارد، اما این موضوع باید با تکیه بر توانمندی شرکت‌های ایرانی انجام شود.

در این راستا باید قوانین حمایتی از تولیدکنندگان را درست و واقعی تنظیم کنیم تا در ادامه کار دچار عقب‌گرد نشویم. تنها در این صورت است که فرمایشات مقام معظم رهبری عینیت خواهد یافت و در حد سمینار باقی نمی‌ماند. در سال گذشته که سال رونق تولید بود واقعا آن طور که انتظار داشتیم از تولید داخلی حمایت صورت نگرفت و فقط به همایش و سمینار و نمایشگاه برگزار کردن اکتفا کردیم.

الان چندین سال است که شعار سال مقام معظم رهبری مباحث اقتصادی است، زیرا پاشنه آشیل ایران، موضوع اقتصاد است. ما در مملکت ثروت و منابع طبیعی داریم، نیروی انسانی توانمند هم داریم، ولی سالانه چندین هزار نفر از نخبگان ما به خارج کشور می‌روند چون در داخل امکان بروز توانمندی‌هایشان وجود ندارد. باید حمایت از تولید داخل قانونمند شود و جای پای قانونی پیدا کند و همچنین روزنه‌های دور زدن قانون نیز پوشش داده شود.

مصاحبه از: سیداحسان حسینی