احسن الحال؛ نقطه مقابل اسفل السافلین

ناهید مشایی، استاد گروه معارف دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، به دعای هنگام سال تحویل اشاره کرد و گفت: از خصوصیات دین اسلام این است که بنده می‌تواند در هر ساعت و هر لحظه با خدا مرتبط باشد و غیر از دعاهای واجبی که برای آن وقتی تعیین شده است همانند نماز، برای دعا کردن محدودیت زمانی وجود ندارد. وی با بیان اینکه ما در نماز هم خواسته و دعاهایی مانند اهدناالصراط المستقیم داریم، به آیات قرآن در مورد صفات مومنان اشاره کرد و افزود: مومنان حتی هنگامی که در خواب هستند و پهلوهایشان در رختخواب آرام گرفته است نیز خداوند را ستایش می‌کنند.وی افزود: هرچند برای دعا محدودیت زمانی وجود ندارد اما بهترین زمانی که برای دعا کردن توصیه شده، در آغاز و شروع هر کار در هر مقطع از زندگی است که یکی از این شروع و کلید زدن‌ها اول هر سال است که یک دوره جدیدی از زندگی و عمر انسان خواهد بود.وی با اشاره به اینکه ما همیشه در ابتدای شروع هر کاری از خداوند استمداد می‌گیریم، به عنوان مثال زمانی که ازدواج می‌کنیم از خداوند می‌خواهیم که عاقبت بخیرمان کند و زمانی که کنکور می‌دهیم از خداوند می‌خواهیم در بهترین رشته پذیرش شویم،‌ اظهار کرد: در آغاز هر سال هم از خداوند می‌خواهیم که بهترین حال و کیفیت را در زندگی به ما عطا کند.مشایی با بیان اینکه کلمه‌ی حال در عرفان از یک بعد، به آن حالت و خصوصیت و کیفیتی که انسان در هر لحظه آن را طی می‌کند و در مسیر تکامل خود قدم بر می‌دارد،‌ گفته می‌شود، افزود: البته این حال یک نوع دگرگونی و حرکت روبه جلو و آینده است، لذا خداوند در آیه ۴ سوره تین، این گونه آن را تبیین می‌کند؛ لقد خلقنا الانسان فی احسن التقویم: ما انسان را در بهترین شکل و موقعیت که می‌تواند به انسانیت خود برسد خلق کردیم.وی با اشاره به آیه ۵ سوره تین که خداوند می‌فرماید؛ ثم رددناه فی اسفل سافلین؛ قابلیت بد شدن و سقوط را نیز در انسان قرار دادیم، اظهار کرد: قطعا احسن الحالی که مدنظر همه‌ افراد است همان عکس درجه اسفل السافلین است و اگر این حالت باعث سقوط انسان از انسانیت وی می‌شود، احسن‌الحال صعود در رسیدن انسان به درجه عالی انسانیت و کمال است.وی با بیان اینکه بر اساس قرآن، احسن‌الحال، نقطه کمال انسان و اعلا درجه‌ای است که او را در رسیدن به درجه تعالی کمک خواهد کرد،‌ گفت: انسان باید به درجه‌ای از خودشناسی نسبت به خود برسد که چگونگی و کیفیت حالات خود را درک کند.مشایی اضافه کرد: در راه رسیدن به خود شناسی باید انسان را از ابعاد گوناگون از جمله روان‌شناختی، روان‌شناسی مدرن و انسان در کلام اسلامی، مورد بررسی قرار داد.
راه‌های رسیدن به احسن الحال از دیدگاه کلام اسلامیوی ادامه داد: انسان در مرتبه‌ی نخست آفرینش با حیوان، مشترکات بسیاری از جمله در نفس کشیدن، خوردن، آشامیدن و .. دارد ولی انسان دائما به سوی کمالات قدم بر می‌دارد و هر چه به رشد بیشتری می‌رسد و سال‌های بالاتری از عمرش را سپری می‌کند، توانایی‌ها و استعدادهایی در او تجلی می‌یابد که در حیوانات قابل تجلی نیست.وی بزرگترین این توانایی‌ها را همان قوه‌ی درک و فهم و عقل و شعور عنوان کرد و این قوه را نقطه ممیزه‌ی انسان از حیوان دانست و افزود: هر چه انسان به قوه‌ی عاقله یا همان قوه بازدارنده می‌رسد به درجه انسانیت نزدیک‌تر می‌شود.عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: با اینکه عقل، قدرت درک خیر و شر را دارد، منتهی این عقل قابلیت خاموشی و انحراف نیز دارد لذا خداوند برای رشد قوه عاقله راهکارهایی را به انسان پیشنهاد کرده است و ارائه دین به وسیله انبیا برای انسان یکی از راهکارهای جلوگیری از انحراف و رشد قوه‌ عاقله است.وی با بیان اینکه این قوه اندیشه می‌تواند انسان را به جهتی غیر واقع و نادرست بکشاند، افزود: یک نیروی سوم و بیرونی نیاز است که قوه عقل و اندیشه انسان را مدیریت کند، این نیرو همان انبیاء هستند که وظیفه دارند راه‌های حرکت انسان به سوی کمال واقعی را نشان دهند.وی احسن‌الحال در کلام اسلامی را این طور تشریح کرد: انسان باید مطیع تمامی اصول دین و به تبع آن احکام، اعتقادات و اخلاق دینی و متعهد به کامل‌ترین و آخرین دین الهی که اسلام است، شود.راه‌های رسیدن به احسن الحال از دیدگاه روان‌شناسی مدرنمشایی اضافه کرد: روان‌شناسان، انسان را در سه بعد شناختی، هیجانی، رفتاری تعریف می‌کنند که اگر بخواهیم از همین بعد روان‌شناسان غربی به انسان کامل نگاه کنیم باز همان احکام اسلامی و مطالب کلام اسلامی را می‌توانیم در سه زاویه دیگر به شکل جدید تبیین کنیموی ادامه داد: احسن الحال در بعد شناختی داشتن بهترین فکر، عقیده، عقل و اندیشه برای تبیین راه زندگی است و انسان به علت کمال گرایی همیشه بهترین‌ها را می‌خواهد.وی راه رسیدن به احسن الحال در بعد هیجانی و عاطفی را پرورش صفات فاضله و ایجاد صفات اخلاقی و حسنه و دوری از صفات رذیله در نفس خود دانست که در واقع همان اخلاق اسلامی است و در بسیاری از آیات قرآن بر این موضوع تاکید شده است و افزود: نفی دروغ، نفی سخن چینی، رابطه‌ها‌ی اجتماعی صحیح‌تر و… تمام چارچوب‌های اصول اخلاقی است که به صورت کامل در قرآن کریم مطرح شده و راه رسیدن به احسن الحال در بعد هیجانی است.
وی راه رسیدن به احسن الحال در بعد رفتاری را با رجوع به آیات و روایات، ایمان و عمل صالح دانست و اظهار کرد: ایمان و عمل همیشه در کنار هم و تکمیل کننده هم هستند اما اشکالی که در جامعه‌ی فعلی ما وجود دارد این است که بیشتر افراد جامعه به همه موضوعات اشراف کامل دارند ولی به آن‌ها عمل نمی‌کنند.مشایی با بیان اینکه اگر انسان در بعد شناختی کامل باشد ولی در بعد رفتاری، به دانسته‌هایش عمل نکند یک انسان نیمه کاملی است که به درجه عالی انسانیت دست پیدا نکرده است، یادآور شد: کاربرد دو واژه ایمان و عمل در کنار هم، نشان دهنده تاکید قرآن بر بعد عمل و رفتار است.رابطه‌ی عمل صالح با احسن الحال وی افزود: در رابطه با عمل صالح، خداوند راه‌های بسیاری را قرار داده است از جمله، نماز خواندن، حج، روزه و … که در پشت همه این موارد هدفی نهادینه شده که همان رسیدن انسان به لقاء الله است،‌ چراکه همه انسان‌ها در طی اعمال صالح خود به مقام لقاء الله می‌رسند و شهدا نمونه‌ی عینی پیوستن به لقاء الله هستند.
وی تصریح کرد: برای رسیدن به احسن الحال باید در مجموعه گنجینه پر ارزش آیات و احادیث، دنبال راهکارهای عملی در مورد عمل صالح بگردیم اعم از رفتارهای فردی و اجتماعی، چه در حوزه خانواده و چه در حوزه اجتماعی. وی ادامه داد: قرآن، رفتارهای مختلفی چه از بعد کنش‌های اجتماعی و چه از بعد کنش‌های فردی را آموزش داده است، لذا هم در بعد فردی و هم در بعد شناختی، هیجانی، رفتاری و حوزه اجتماعی قابلیت استفاده شدن را دارد.
وی افزود: وقتی قرآن کریم از قیامت صحبت می‌کند، هم هویت فردی و هم هویت اجتماعی انسان را مورد نظر دارد، احسن الحال هم در این دو حوزه قابلیت تعریف را دارد.