نگاهی به علل و ریشه‌های فقر

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از ایکنا از لرستان، یکی‌از پدیده‌هایی که اثر جبران‌ناپذیری در جامعه انسانی می‌گذارد و تمام ابعاد زندگی را دچار چالش جدی می‌کند فقر مالی است فقر به‌واسطه عواملی ایجاد می‌شود که اگر کنترل و اصلاح نشود دامنه آن وسعت پیدا می‌کند و جامعه را به طرف سقوط سوق می‌دهد. بدین جهت کشف و شناسایی ریشه‌ها و عوامل ایجاد آن ضروری است.
از بزرگ‌ترین خطراتی که جامعه بشریت را تهدید می‌کند و در همه شئون زندگی مادی و معنوی انسان تاثیر سوء می‌گذارد «فقر» است. در دیدگاه اسلامی پدیده فقر مذموم و نامطلوب است به تعبیر امام علی(ع) فقر، مرگ بزرگ‌تر و یکی‌از بلاها و نیمی از کفر است و موجب زیان رساندن به دین و مایه روسیاهی در دنیا و آخرت است.
پدیده «فقر» ستون رشد و تعالی جامعه را می‌شکند و مادامی‌که در جامعه‌ای این پدیده شوم و اسفبار رواج داشته باشد انتظار ترقی و پیشرفت در آن بیهوده خواهد بود. در بینش امام علی(ع) پدیده فقر آن‌قدر ناپسند است که «قبر» را بهتر از «فقر» می‌دانند چراکه فقر موجب نقصان دین، سرگردانی عقل و دشمنی و (بدبینی) می‌شود. علاوه‌بر آن فقر فرد زیرک را از بیان حجت و دلیل باز می‌گرداند و انسان فقیر در شهر خویش بیگانه است.

فرو رفتن جامعه در فقر و ناداری؛ یکی‌از موانع کمال و رشد

از منظر امام علی(ع) یکی‌از موانع کمال و رشد، فرو رفتن جامعه در فقر و ناداری است که آثار مخربی بر زندگی انسان می‌گذارد و از این‌رو به رشد و تعالی جامعه در سایه بهبود وضعیت مالی مردم آن است این در حالی‌‎است که یکی‌از اهداف سیاسی امام علی(ع) در مقام حاکم اسلامی فقرزدایی، بهبود اقتصاد و تامین معیشت مردم بود که در این راستا اقدامات مهم و جدی انجام شد. تشویق به کار، آبادانی شهرها، توسعه کشاورزی، توسعه صنعتی، توسعه تجاری، سیاست مالیات‌گیری، عدم تاخیر در توزیع اموال عمومی، لزوم بهره‌وری همسان مردم از اموال عمومی، تامین نیازهای اولیه زندگی برای همه، ممنوعیت بخشش از اموال عمومی، عدم امتیازدهی به نزدیکان، صرفه‌جویی در اموال عمومی و نظارت مستقیم بر بازار ازجمله سیاست‌های اقتصادی امام علی(ع) در این عرصه بود.
«فقر» در اصل به‌معنای شکافتن و شکستن عضو یا چیز دیگر است چون فقر به‌منزله شکسته شدن ستون فقرات است به همین مناسبت به حاجت، ناداری و نیاز «فقر» اطلاق می‌شود و به این مناسبت به پیش‌آمد سخت و مصیبت «فاقره» می‌گویند کمااینکه فقر ناتوانی و ضعفی است که موجب احتیاج و نیازمند شدن انسان می‌شود و فقر در مقابل غنا و بی‌نیازی قرار می‌گیرد.
«فقیر» مقابل «غنی». فقیر کسی است که تنها متصف به امری عدمی باشد یعنی متصف باشد به نداشتن مالی که حوائج زندگی‌اش را برآورد، در مقابل غنی که متصف به این امر عدمی نیست، بلکه به امری وجودی، یعنی دارایی و تمکن متصف است(طباطبایی، ۰۱۴۲۷، ج ۹، ص ۳۱۰)
عوامل و ریشه‌های فقر
از عوامل و ریشه‌های فقر می‎توان به بیکاری و تنبلی، اسراف و نبود سنت ساده‌زیستی، فساد اقتصادی و اداری و تراکم ثروت نزد گروهی خاص، عدم پرداخت زکات و رباخواری اشاره کرد کمااینکه در اندیشه امام علی(ع) کسی‌که با داشتن امکاناتی همچون آب و خاک به‌علت کاهلی و سستی و یا بیکاری به فقر مبتلا شود خود مسئول فقیر بودن خویش است و خود را از رحمت واسعه الهی محروم کرده است.آن حضرت در این باره می‌فرمایند: «هرکس آب و خاک روی آورده و باز هم فقیر باشد و خداوند رحمت خود دور می‌کنند».(شیخ مفید، ۱۳۸۵، ص ۳۳۰)
از منظر امام علی(ع) انسان باید به تلاش و کسب معاش بپردازد حتی اگر موجب دور شدن از وطن و محل زندگی خود شود و نباید دوری از خانه و کاشانه را بهانه برای کاهلی و سستی قرار دهد و تن به خواری و ذلت فقر دهد آن حضرت می فرماید: در غربت و دوری از وطن خجالتی نیست خجالت این است که در وطن باشی و فقیر باشی» حضرت در جای دیگر می‌فرماید: «کسی‌که در عمل کوتاهی کند به اندوه گرفتار می‌شود» امام علی(ع) آفت عمل را بیکاری و بطالت و ترک آن دانسته و آن‌را مانع پیروزی و موفقیت می‌داند بر این اساس انسان برای این‌که بتواند به موفقیت برسد و خود را از فقر و ناداری و حقارت نجات دهد باید از تنبلی و کاهلی اجتناب کند.

دوری از اسراف/لزوم ترویج فرهنگ ساده‌زیستی

یکی‌از عوامل مهم در فقرزدایی و برقراری عدالت اقتصادی اجرای مساوات و فراهم کردن زمینه‌‌های بهره‌مند شدن همه اقشار جامعه از ثروت و امکانات یکسان است. اسراف و ریخت و پاش کردن نعمت‌های خدادادی سبب فقر بیشتر افراد کم‌درآمد می‌شود.
در اندیشه علوی تبذیر نشانه و علامت فقر و نیازمندی است از نظر امام علی(ع) یکی‌از اسباب فقر اسراف است بر اساس تعالیم دینی قناعت و ساده‌زیستی به‌معنای عدم دلبستگی به مظاهر دنیا و رهایی از تجملات و تشریفات زائد زندگی و بی‌پیرایه بودن است که مقابل آن تجمل‌گرایی و رفاه‌زدگی است کمااینکه ساده‌زیستی به هیچ‌وجه به‌معنای پذیرفتن فقر و استضعاف نیست انسان قانع همیشه دارد و هیچ وقت محتاج غیر نمی‌شود کمااینکه امام علی(ع) در مورد رابطه میانه‌روی با فقر چنین می‌فرماید: «آن‌که میانه‌روی گزید درویش نگردید».(سیدرضی، ۱۳۷۸؛ ح ۱۴۰، ص ۳۸۶)
علاوه‌بر این‌که مردم عادی باید جانب قناعت را رعایت کنند و از اسراف و تبذیر پرهیز کنند، حاکمان و کارگزاران حکومت اسلامی هم باید به این امر اهتمام ورزند کمااینکه ساده‌زیستی حاکمان و کارگزاران از مسائل مهم و ویژه‌ای است که امام علی(ع) بر آن تاکید داشته و خود گوی سبقت را از همه در این زمینه بوده است.
امام علی(ع) بر این باور است که حاکمان و مقامات حکومتی اسلامی باید در کنار مردم و اقشار و توده‌های ضعیف جامعه باشند و همانند آنان زندگی کنند و حرص و طمع موجب نشود حقوق مستضعفان را پایمال و اسباب ایجاد فاصله طبقاتی و افزایش فقر فراهم کند. آن‌ها باید تمام هدف‌شان اجرای عدالت و بازستاندن حق ستمدیده از ستمکار باشد.

لزوم پرداخت زکات

یکی دیگر از عوامل ایجاد و افزایش فقر، عدم پرداخت «زکات» است زکات از ماده «زکو» به‌معنای نمو و زیادت است.(ابن‌فارس، ۱۴۰۴: ج ۳، ص ۱۷) «زکات» در اصطلاح به‌معنای خالص شده و برگزیده چیزی و آن‌چه از مال خارج می‌شود تا بقیه مال پاک شود و از نظر فقها «زکات» بیرون کردن قسمتی از مال است که اختصاص به مستحقین دارد تا نمود و برکت در بقیه مال حاصل شود و مزید درجات برای دهنده آن باشد وجوب آن از ضروریات دین اسلام است.(طوسی، ج ۱، ص ۱۹۰)
نظر به این‌که دین اسلام به حمایت از طبقه محروم و آسیب‎دیده جامعه همچون فقرا و مساکین توجه زیادی نموده در همین راستا زکات را به‌عنوان اهرم حمایتی این اقشار ضعیف وضع کرده است کمااینکه قرآن‌کریم در آیه ۶۰ سوره توبه با این مضمون«إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَهً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» موارد مصرفی زکات را بیان کرده که براساس این آیه فقرا نیز سهمی از زکات خواهند داشت. امام صادق(ع) در مورد نقش اساسی زکات در از بین رفتن فقر چنین می‎فرماید: «زکات آزمایشی برای اغنیاء و یاری کننده فقرا است اگر مردم زکات اموالشان را پرداخت می کردند دیگر مسمان فقیر و محتاج باقی نمی‌ماند».

پرداخت زکات موجب حفظ اموال، فزونی رزق و روزی و تامین نیاز نیازمندان می‌گردد

امام علی(ع) نیز در نهج‌البلاغه به برخی از اهداف و حکمت‌های تشریح زکات اشاره کرده است در اندیشه عمیق علوی پرداخت زکات موجب حفظ اموال، فزونی رزق و روزی و تامین نیاز نیازمندان می‌گردد امام علی(ع) به یکی‌از فرمانداران خود در مکه «قثم بن عباس» ضمن نامه‌ای توصیه می‌کند که بخشی از زکات را به نیازمندان اختصاص دهد «درباره اموالی که نزد تو از مال‌الله جمع شده دقت کن و آن‌را به مصرف عیالمندان و گرسنگانی که نزد تو هستند برسان آن‌گونه که دقیقاً به دست فقرا و نیازمندان برسد و مازاد آن‌را نزد ما بفرست تا میان نیازمندانی که در این‌جا هستند تقسیم کنیم»(سیدرضی، ترجمعه شهیدی، ۱۳۷۸، ن ۶۷، ص ۶۰۹)
بی‌توجهی به این منبع مالی، تسامح، تساهل و تغافل نسبت به پرداخت زکات موجب از بین رفتن توازن اجتماعی و افزایش فاصله درآمد طبقات مختلف جامعه می‎شود از آن‌سو با پرداخت زکات و تامین نیاز فقرا و نیازمندان درآمد از طبقات پردرآمد به طبقات ضعیف انتقال می‎یابد و زمینه نزدیک شدن درآمد طبقات و جلوگیری از ایجاد شکاف عمیق را فراهم می‎کند حتی اگر در جامعه فقیری نباشد گرفتن زکات و صرف آن در رفاه عمومی و گسترش مسائل فرهنگ دینی شکاف درآمدی را می‌کاهد.(رضایی دوانی، ۱۳۸۹؛ ۹ ۷۴ و ۷۵)