نقدی بر فهم شاعرانه از قیام عاشورا

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، دهم مهرماه سال جاری مصاحبه‌ای از استاد محمدعلی مجاهدی با کد خبر ۳۶۴۸۰۱۹ در ایکنا به آدرس اینترنتی http://iqna.ir/fa/news/3648019 منتشر شد. بخشی از این مصاحبه درباره نظر استاد نسبت به ممنوعیت چاپ کتاب «شهید جاوید» نوشته آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی بود.

با توجه به اینکه مجاهدی در آن مصاحبه، اتهاماتی را علیه آیت‌الله نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی و کتاب «شهید جاوید» مطرح کرده بود و بنابر اینکه یادداشتی در مقام پاسخگویی به آن اتهامات از جانب دکتر محسن صالحی، فرزند آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی برای ایکنا ارسال شده است، این خبرگزاری به منظور رعایت عدالت رسانه‌ای، خود را متعهد می‌داند که یادداشت صالحی را در جواب اظهارات مجاهدی منتشر کند؛ متن این یادداشت را در زیر می‌خوانید؛

تأملی در یک مصاحبه احساسی

«قیام امام‌ حسین(ع) همواره الهام‌بخش حرکت‌های اصلاح‌گرایانه در طول تاریخ اسلام بوده است. از این رو باید گفت زمانی می‌توان از این حرکت شورآفرین الگو و سرمشق گرفت که اهداف این قیام به خوبی تبیین و روشن شود و این مهم خود مرهون مطالعه دقیق آثار، سخنان و سیره امام‌ حسین(ع) درباره قیام اصلاح‌طلبانه آن حضرت و نیز مطالعه دقیق متون تاریخی‌ است که گزارشگر قیام امام‌ حسین(ع) بوده‌اند.

این قیام با شکوه هر چند دارای جنبه‌های عاطفی و احساسی نیز است و هر انسان صاحب عاطفه‌ای را از هر دین و ملتی با خود همراه و از وقوع این حادثه جانگداز متأثر می‌کند، اما در تبیین انگیزه و اهداف این قیام نمی‌توان و نباید از نیروی عاطفه و احساس مسامحه‌نگر بهره گرفت، بلکه باید در مطالعات تاریخی و پژوهش‌های دینی همواره از قضاوت‌های همراه با عواطف و احساسات دوری کرد که نقش مورخ و پژوهشگر همانند آینه است که باید هر آنچه اتفاق افتاده است بدون کم و زیاد منعکس کند.

متأسفانه درباره قیام امام‌ حسین(ع) به جهت تراژدی بالایی که دارد­ و احساس و عاطفه را برمی‌انگیزد، نوعاً اظهار نظرهایی در این ‌باره صورت می‌گیرد که همراه با رویکرد احساسی و عاطفی و بدون رعایت معیارهای تحقیق و پژوهش است.

نمونه آن، مصاحبه‌ای است که ایکنا در ۱۰ مهر ۱۳۹۶ از شاعر شعر آئینی، استاد محمدعلی مجاهدی منتشر کرده است. ایشان در این مصاحبه عنوان می‌کند که شغل ممیزی را در پیش از انقلاب در شهر قم عهده‌دار بوده است. وی در ابتدای مصاحبه متذکر می‌شود از جمله کتبی که مسئولیت ممیزی آن را به عهده داشته، کتاب «شهید جاوید» اثر آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی بوده است.

ابتدا بهتر است توضیح کوتاهی درباره این کتاب بدهیم و سپس به سراغ تحلیلی که استاد مجاهدی از این کتاب در این مصاحبه ارائه داده‌اند برویم. تا پیش از کتاب «شهید جاوید» نظر غالب این بود که امام‌ حسین(ع) صرفاً به انگیزه شهادت‌طلبی قیام را تحقق بخشید، اما نویسند، شهید جاوید در پی احیای نظریه‌ای بود که قرن­ها پیش در بین بزرگان شیعه همچون شیخ‌ مفید(ره)، سیدمرتضی(ره) و شیخ‌ طوسی(ه) بیان شده بود. نویسنده در این کتاب به نقد دو دیدگاه رایج درباره قیام امام‌ حسین(ع) پرداخت که یکی از آن‌ها نظریه‌ای بود که از جانب اهل سنت مطرح می‌شد که قیام امام‌ حسین(ع) را قیامی اشتباه و یا نسنجیده معرفی می‌کرد و دیگری از سوی برخی شیعیان بیان می‌شد که بیانگر آن بود که قیام امام‌ حسین(ع) تابع محاسبات رایج عقلایی نبوده، بلکه از سر تکلیف و فرمانی بود که از غیب بدو ابلاغ شده است و برای امام‌ حسین(ع) در این قیام هدفی جز به شهادت رسیدن توسط عمّال یزید قابل تصوّر نبود. نویسنده با نقد مبانی هر دو دیدگاه به بیان نظریه سومی دست زد که در آن­، قیام امام‌ حسین(ع) در چهار مرحله خلاصه می‌شود؛

مرحله اول: مقاومت در مقابل تهاجم حکومت و امتناع از بیعت با یزید و روشنگری برای مردم و هجرت به سمت مکه و بررسی اوضاع سیاسی و نظامی و نیز بررسی این امر که شرایط برای تشکیل حکومت مهیاست یا خیر.

مرحله دوم: از هنگامی که امام(ع) تصمیم گرفت به کوفه برود تا وقتی که با حر بن ‌یزید ریاحی برخورد کرد که دو جنبه داشت؛ یکی دفاع و مقاومت در مقابل تهاجم حکومت و دیگری تصمیم برای تشکیل حکومت پس از مساعد شدن اوضاع.

مرحله سوم: از برخورد با حر تا شروع جنگ. این مرحله که پس از تغییر کردن اوضاع سیاسی عراق بود، جنبه مقاومت و حفظ موقعیت دفاعی داشته است که در این مرحله آن حضرت برای جلوگیری از برخورد نظامی کوشش فراوان کرد و مذاکراتی را در چند نوبت انجام داد تا بلکه از وقوع هر نوع فاجعه و خونریزی جلوگیری به عمل آورده باشد.

مرحله چهارم: مرحله جنگ و دفاع و مقاومت افتخارآمیز است که پس از شکست مذاکرات در نهایت به شهادت آن حضرت و یاران وفادارش انجامید (شهید جاوید، صص ۱۹۲-۲۸۴).

نویسنده در این کتاب در نقد دیدگاهی که کشته شدن را هدف قیام امام(ع) معرفی می‌کند می‌‌نویسد: «اگر کسی بگوید کشته شدن در راه دین مطلوب خداست جوابش این است که کشته شدن مطلوب خدا نیست، بلکه دفاع و حمایت از دین خدا مطلوب خداست که گاهی به کشته شدن می‌انجامد، پس آنچه مطلوب است و خدا خواسته، دفاع از دین است نه کشته شدن» (شهید جاوید، ص ۴۰۰).

و شهادت از این منظر «یک حالت انفعالى قهری است که در اختیار مجاهد نیست… و چیزى که به طور قهرى حاصل شود، در اختیار مکلّف نیست تا امر به آن تعلّق بگیرد. بنابراین ممکن نیست امر خدا به شهادت تعلّق بگیرد که خدا به مجاهد بگوید: تو مسئولیت دارى و مأمور هستى شهید شوى» (کتاب قضاوت زن در فقه اسلامی همراه با چند مقاله دیگر، مقاله نقدِ نظر دکتر شریعتى در کتاب «شهادت»، ص ۲۱۲) هدف شهید در وهله اول پیروزی بر دشمن است، اما ممکن است در این راه به هدف خود نرسد «بنابراین شهادت مرگی است که بر شهید تحمیل می‌شود» (همان، ص ۲۱۱).

کتاب شهید جاوید در همان سال‌های قبل از انقلاب بازتاب‌های متفاوتی را به همراه داشت و بزرگانی همچون ……، آیت‌الله مشکینی و علامه محمدتقی جعفری و آیت‌الله سیدابوالفضل زنجانی و… نیز بر آن تقریظ نوشتند و محتوای آن را مورد تأیید قرار دادند.

با این توضیح به سراغ مصاحبه آقای محمدعلی مجاهدی و دیدگاه ایشان درباره کتاب «شهید جاوید» می‌رویم. ایشان در این مصاحبه اظهار کرده‌اند­: هنگامی که کار ممیزی کتاب «شهید جاوید» به ایشان سپرده شد، جوان ۲۲ ساله‌ای بوده است: «جوان ۲۲ ساله‌ای بودم. صالحی نجف‌آبادی یکی از مدرسین حوزه علمیه بود که کتاب «شهید جاوید» را برای بررسی نزد من آورد. کتاب دو قسمت و شاید بیش از هزار صفحه بود. وی به من گفت که مدت هفت سال برای نگارش این کتاب که درباره واقعه عاشورا و پیام حسینی است کار کرده است» (ایکنا، کد خبر ۳۶۴۸۰۱۹، تاریخ ۱۰/۷/۹۶).

ایشان در ادامه می‌گوید: «من به ایشان گفتم که مسئولیت‌های دیگری هم بر عهده دارم… ایشان خیلی­ اصرار و صحبت کرد. از آنجا که کتاب مربوط به امام حسین(ع) بود، کار را پذیرفتم. اسم کتاب «شهید جاوید» بود. کتاب را شب به منزل بردم. آن شب را هیچ‌گاه فراموش نمی‌کنم. شاید ۲۰ صفحه بیشتر از کتاب را نخواندم، احساس کردم سقف منزلمان دور سرم می‌چرخد که یک عالم شیعی این‌گونه درباره امام‌ حسین(ع) قلم زده است».

فارغ از اینکه فردی ۲۲ ساله آیا صلاحیت برای امر ممیزی درباره کتاب‌هایی که در حوزه پژوهش در علوم دینی و تاریخی نوشته شده است را دارد آن‌ هم کتابی که به گفته خودش نویسنده آن از مدرسین حوزه علمیه بوده است، سؤالی که اینجا به ذهن می­‌آید آن است که کتابی که به تجزیه و تحلیل قیام امام‌ حسین(ع) با توجه به آیات و روایات و نیز اسناد و کتب تاریخی و در کنار آن به نقد و بررسی اقوال و آراء مطرح در این‌باره پرداخته است آیا می‌توان با خواندن تنها کمتر از ۲۰ صفحه از آن به تحلیل و منطقی درست از آن دست یافت؟!

علاوه بر این مگر چه اتفاقی پیش آمده که آقای مجاهدی می‌گوید: «احساس کردم سقف منزلمان دور سرم می‌چرخد…» آیا شیوه نقد و بررسی این‌ گونه است که صرفاً اثری تحقیقی را از روی تقلید، آن‌هم به شیوه‌ای احساسی، تا جایی مردود بشمارد که احساس کند سقف خانه دور سرش می‌چرخد؟! مگر شئون امامت از اصول دین نیست؟ مگر نه این است که اصول دین، امری تحقیقی است نه تقلیدی؟! آن‌گاه یک جوان ممیزی ۲۲ ساله چگونه یک اثر تحقیقی را با سنجه احساسی تقلیدی مورد بررسی قرار می‌دهد؟!

به فرض آقای مجاهدی در عصر شیخ صدوق و شیخ مفید می‌زیست و در آن زمانه نیز شغل ممیزی رواج داشت باید ایشان از خواندن کتبی همچون رساله «سهو النبی» شیخ صدوق یا «تصحیح الاعتقادات» شیخ مفید که بر پایه اجتهاد و تحقیق نوشته شده است قالب تهی می‌کرد؟!

کتاب «شهید جاوید» نیز پژوهشی تحقیقی و نو در بیان انگیزه و اهداف قیام امام‌ حسین(ع) است و بی‌شک برای فهم و درک درستی و نادرستی یک اثر باید داور و بررس آن در امر ممیزی تمام ملاک‌ها و ویژگی­های علمی را داشته باشد تا منصفانه و به دور از تقلید و تعصب و احساسات، به تجزیه و تحلیل آن بپردازد.

ایشان در ادامه می‌گوید: «وی[:صالحی] منکر آن شده بود که امام(ع) را شهید کرده‌اند و درباره علم امام نیز تشکیک جدی داشت، روایات را تخطئه می‌کرد و به صورت مستمر سؤالات منحرف‌کننده طرح کرده بود و از سوی دیگر به آیات قرآن استناد می‌کرد»!

این سخن ایشان از اساس کذب و افترا بر آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی است. ایشان در کجا منکر این شده است که امام(ع) شهید نشده است؟! مگر روی جلد کتابی را که برای ممیزی بدو سپرده بودند را مطالعه نفرموده تا ببینند که مؤلف آن، این کتاب را به نام «شهید جاوید» نام‌گذاری کرده است که نشان از عمق علاقه و محبت ایشان به سید و سالار شهیدان امام‌ حسین(ع) دارد؟! کافی بود که شاعر بزرگوار ما! به همان عبارات پایانی کتاب شهید جاوید نظری می‌انداخت و می‌دید که چگونه مؤلف با عباراتی پر سوز و گداز خطاب به امام‌ حسین(ع) ارادت خویش را به محضر ایشان تقدیم می‌کند؟!

آیا شرط انصاف چنین است که این‌گونه بی‌مهابا به تهمت و توهین متوسل شویم و نویسنده‌ای که جای‌جای کتابش نشان از عمق ارادت و علاقه به خاندان عصمت و طهارت دارد، را فردی منکر شهادت و علم امام و به عنوان فردی که در پی به انحراف کشیدن اذهان مردم است جلوه دهیم؟! (آن‌ هم با خواندن کمتر از ۲۰ صفحه از کتاب که غالباً به بیان مقدمه و پیشگفتار خلاصه می‌شود). آیا بدین روش می‌توانیم ادعا داشته باشیم که پیرو راه و سیره ائمه اطهار(ع) بوده‌ایم؟! ائمه‌ای که حتی در پاسخ بی‌خدایان و دهری‌ها هم از جاده ادب و انصاف خارج نمی‌شدند و با مخاطبانی که منکر اصل توحید و نبوت و معاد بودند با سخنانی نرم و شایسته به بحث و گفت‌وگو می‌نشستند.

ایشان در ادامه سخن‌شان می‌گوید­ که در عالم خواب پدرشان را دیده که او به خاطر تردیدش در عدم صدور مجوز انتشار برای چاپ کتاب شهید جاوید توبیخ کرده و صدور مجوز برای این کتاب را به پایه پیوستن به سپاه عمر سعد به شمار آورده است!

آیا چاپ کتابی که موجب انقلابی در حوزه پژوهش و تحقیق درباره قیام امام‌ حسین(ع) شده است به طوری که حتی به اعتراف برخی از نویسندگان؛ انقلابی در پژوهش در حوزه عاشوراپژوهی پدید آورد (عاشوراپژوهی با رویکردی به تحریف‌شناسی تاریخ امام‌ حسین(ع)، محمد صحتی سردرودی، ص۳۰۹) همسنگ پیوستن به لشکر عمر سعد است؟(مصاحبه آقای مجاهدی)

نباید فراموش کرد که «شهید جاوید» جبهه مهمى را در برابر برداشت­‌هاى افراطى درویشانه و صوفیانه گشود، تحلیل مرحوم حمید عنایت نیز‏ از این کتاب قابل توجه است. او مى‏‌نویسد: «چنان‌که به آسانى مشهود است هدف اصلى «شهید جاوید»، سیاسى کردن جنبه‌‏اى از امام‏‌شناسى شیعه است که تا ایام اخیر کلاً با تعابیر عرفانى، شاعرانه و عاطفى برگزار مى‏‌شد. نتیجه این ‌کار، پیدایش گرایش محتاطانه، ولى رو به افزایش در میان شیعیان مبارز بود که با واقعه کربلا بسان فاجعه‏‌اى اساساً انسانى برخورد کنند و به تبع آن، عمل قهرمانى امام را واقعه‏‌اى بى‏‌همتا و تقلیدناپذیر در تاریخ تلقى نکنند و آن را فراتر از حد موجودات انسانى ندانند» (اندیشه سیاسى در اسلام معاصر، صص ۳۳۱- ۳۳۰).

آقای مجاهدی در ادامه مصاحبه می‌گوید:« آن عالم [آیت‌الله صالحی] بسیاری از روایات را به دلیل ضعف سند رد می‌کرد و روایت معروفی را که امام ‌حسین(ع) در حالی که سر به نیزه تکیه داده بود به خواب رفت و جدش را در رؤیا دید که به ایشان فرمود :«ان‌ الله شاء ان یراک قتیلا؛ خدا می‌خواهد تو را کشته ببیند». پدرم به من گفت که از این عالم بپرسم که خواب حضرت ‌ابراهیم(ع) مهم بود یا خوابی که امام‌ حسین(ع) دید؟ حضرت ‌ابراهیم(ع) هم در خواب دید که باید فرزندش را قربانی کند. وقتی بیدار شد، نگفت خواب دیده‌ام. خواب و بیداری برای آنان یکسان بود. حضرت‌ اسماعیل(ع) نیز نگفت که پدر خواب دیده‌ای، بلکه گفت از خدا بخواه بر این امتحان صبور و بردبار باشم».

متأسفانه آقای مجاهدی در اینجا بین مقام ثبوت و اثبات خلط کرده‌اند! اینکه امام‌ حسین(ع) باید به آنچه در خواب دیده بود عمل می‌کرد و در آن چون و چرا نمی‌کرد فرع بر این است که برای ما اثبات شود که این روایت واقعاً از امام‌ حسین(ع) صدور یافته است یا خیر؟

اگر ایشان به صفحه ۳۹۳ از همان کتاب «شهید جاوید» مراجعه می‌کردند می‌دیدند که مؤلف کتاب درباره این حدیث (که سندی هم ندارد) توضیح داده است که در هیچ کتاب روایی تا قرن هفتم از این حدیث خواب خبری نیست و پس از­ بحث مفصلی روشن کرده‌اند که این حدیث سنداً و دلالتاً مخدوش و بی‌اساس است و در نهایت فاقد حداقل‌های شرایط لازم برای استناد است.

علاوه بر آنکه قیاس کردن فرمانی که در خواب به ابراهیم(ع) مبنی بر قربانی کردن فرزندش اسماعیل شده با آنچه که در روایت مورد اشاره آقای مجاهدی آمده است قیاسی مع‌الفارق است، چرا که فرمان خداوند به ابراهیم(ع) فرمانی امتحانی بود و حقیقتاً مطلوب خداوند نبود. آیت‌الله صالحی در این‌­باره نوشته است: «نباید گفته شود: اگر کشته شدن مطلوب خدا نیست، پس چرا امر به ذبح اسماعیل(ع) کرده؟» زیرا این امر امتحانی بود و ذبح اسماعیل(ع) هرگز مطلوب نبود و خدا نمی خواست او کشته شود، بلکه می‌خواست زنده بماند تا وجود مقدس خاتم‌الانبیاء(ص) از نسل او به­ وجود آید. و به همین جهت از کشتن او جلوگیری کرد» (شهید جاوید، پاورقی ص۴۰۰).

در پایان این مصاحبه آقای مجاهدی به مشکلاتی اشاره می‌کند که در رابطه با ندادن مجوز برای ایشان از جانب نظام حاکم پدید آمده است. باید خدمت ایشان عرض شود اگر اجازه داده شده بود که کتاب «شهید جاوید» در فضایی علمی به دور از هوچی‌گری و تهمت و اهانت عرضه می‌شد، نه تنها به تکامل علم و اجتهاد در مسائل مربوط به قیام امام‌ حسین(ع) کمک می‌شد، بلکه موجب رفع بدبینی‌هایی می­‌شد که به علت ناآگاهی از محتوای «شهید جاوید» و تحت تأثیر محیط مسموم به وجود آمده بود و در نتیجه موجب نمی‌شد که نیروی حاکم از فضای مسمومی که پدید آمده بود برای پیشبرد اهداف خود استفاده کند و دو گروه موافقان و مخالفان را به جان یکدیگر بیندازد و باید گفت که چه دشمنی‌هایی و فتنه‌هایی ایجاد نکردند که شرح آن را آیت‌الله صالحی در کتاب «توطئه شاه بر ضد امام‌ خمینی(ره)» آورده‌اند.

ضمناً جای شگفتی است که چرا آقای مجاهدی تا وقتی که آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی در قید حیات بود چنین اظهاراتی را نکردند تا مؤلف شهید جاوید خود به ایشان پاسخ داده باشند؟!

حال من به عنوان فرزند آن مرحوم از آقای محمدعلی مجاهدی می‌خواهم درباره دیگر جزئیات ادعاهای خویش، حداقل سه کتاب دیگر آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی را که هر سه در ارتباط با شهید جاوید هستند، بخوانند:

۱. نگاهی به حماسۀ حسینی استاد مطهری، نشر کویر.

۲. عصای موسی، نشر امید فردا.

۳. شوکران اندیشه (خاطرات و اندیشه‌هایی از آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی، نشر کویر.)

در آخر باید این نکته را اضافه کنم که در این میانه امثال آقای مجاهدی، خلاف آنچه خود تصور می‌کنند بهترین مبلغان شهید جاوید بوده‌اند چرا که با حمله‌های ناشیانه خود به شهید جاوید، ذهن انسان‌ها را بیدار و کنجکاو می‌کند که مگر این شهید جاوید چیست که این‌قدر از طرف عمدتاً متحجرین به آن حمله می‌شود و متعاقب آن خود به کتاب شهید جاوید مراجعه و آن را مطالعه می‌کنند و پس از آنکه حقیقت برایشان آشکار شد بیشتر جذب آن می‌شوند.»

در پایان این مطلب لازم به یادآوری دیدیم که ارجاع آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی از سوی استاد محمدعلی مجاهدی به علامه طباطبایی(ره) و شهید مطهری(ره) برای تایید یا رد کتاب شهید جاوید را نیز مورد اشاره قرار دهیم که نویسنده این یادداشت به اظهارات این دو عالم دینی اشاره‌ای نکرده است.

همچنین یادآور می‌شود، پس از انتشار کتاب حماسه حسینی و انعکاس نقدهای شهید مطهری در آن، آیت‌الله صالحی نجف آبادی طی مصاحبه‌ها و گفت‌وگوهای خود به آنها پاسخ داد. این مسئله شورای نظارت بر نشر آثار شهید مطهری را برانگیخت تا نقدهای استاد را به صورت یک جا در جزوه‌ای مستقل در حجم ۹۴ صفحه و با عنوان «نقدهای استاد مطهری بر کتاب شهید جاوید» منتشر کند.