چالش‌های ترویج کتابخوانی؛ از آغاز مسیر نوشتن تا عملکرد مدارس /برای بچه‌ها چه کرده‌ایم؟

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- نرگس مهراجی؛ به قول ابراهیم رها در یکی از کتاب‌هایش، ما ایرانی‌ها اصلا یک جور مقاومت عجیبی در برابر کتاب خواندن داریم که تفلون در برابر چسبیدن غذا به ماهی تابه ندارد. چنان نسبت به کتاب خواندن نفوذناپذیریم که ایزولاسیون هیچ پشت بامی نسبت به باران و برف چنین عایق نیست. یعنی حاضریم وقت مان را با خاراندن پسِ سر و شمردن شوره‌های روی شانه‌مان تلف کنیم، اما دو صفحه یا چهار خط کتاب نخوانیم!

این مقاومت در برابر کتاب‌خواندن را حتی خیلی عجیب‌تر و دردناک‌تر می‌توان در میان بچه‌ها دید؛ بار‌ها خواسته‌ایم کودکان را به کتاب‌خواندن تشویق کنیم، اما تلاشمان به سنگ خورده و حتی بسیاری از اوقات ناامید شده‌ایم و با خودمان گفته‌ایم مزار کتاب، صدهزاران بار سرسبز باد! به هر حال، نهادینه‌سازی مطالعه در کودکان و نوجوانان به راحتی خرید چند کتاب نیست آن هم در روزگاری که بساط هر نوع تفریحی به لطف تکنولوزی برایشان فراهم است. مطالعه، مهارتی است که باید تقویت شود و طبیعتا تقویت هر مهارتی نیازمند بستر‌هایی است که در کشور ما با مشکلات بسیاری همراه است و شاید ماجرای کتاب‌گریز بودن ما از همین نقطه آغاز شود.

هرچند تاکنون در پرونده ادبیات کودک و نوجوان درباره آن دسته از بچه‌های کتابخوان صحبت کردیم و درباره علایقشان نوشتیم، اما پدیده‌ای شایع‌تر، بیگانگی حجم وسیعی از کودکان و نوجوانان ایرانی با کتاب است و حالا قرار است در یک روند جدید بررسی کنیم که تاکنون برای شکل‌گیری و ذائقه‌سازی مهارت کتابخوانی فرزندانمان چه کرده‌ایم؟

گوگل و ترویج کتابخوانی از دریچه تکنولوژی

درمیان روزگاری که بسیاری از کودکان و نوجوانان با تکنولوژی حسابی سرگرم‌اند و حتی گاهی اسیر، کتاب خواندن و گذران اوقات میان داستان‌ها و قصه‌ها شاید به اندازه ساعت‌ها خیره شدن به صفحه تب‌لت و بازی‌های بی‌پایان جذاب و پرهیجان نباشد. این موضوع در تمام جهان مشهود است، اما برخی از کشور‌ها نسبت به این موضوع واکنش نشان داده‌اند و تلاش کرده‌اند کودکان را به دنیای قصه‌ها و داستان‌ها بازگردانند.

مثلا همین اواخر شرکت گوگل، اپلیکیشنی برای مطالعه کودکان راه‌اندازی کرده است که به کودکان مدارس ابتدایی کمک می‌کند توانایی و مهارت‌های مطالعه و خواندن کتاب خود را افزایش دهند. این اپلیکیشن جدید به صورت رایگان عرضه شده و فعلاً از زبان‌های انگلیسی، پرتغالی، اسپانیایی، هندی، اردو و چند زبان آسیای جنوب شرقی پشتیبانی می‌کند.

آنطور که مسئولان گوگل می‌گویند این اپلیکیشن برای کودکان این امکان را فراهم کرده که کتاب را با صدای بلند مطالعه کنند تااز این طریق مهارت آن‌ها در تلفظ صحیح کلمات و مطالعه کتاب‌های مختلف غیردرسی تقویت شود. از امکانات دیگر این نرم‌افزار کمک به نظارت پیشرفت مهارت‌های زبانی کودکان است. هم چنین این سرویس بازی‌هایی را طراحی کرده که با استفاده از کلمات است. گوگل عنوان ریدالونگ (read along) به معنی مطالعه طولانی مدت را برای سرویس جدید کتاب کودک خود انتخاب کرده است. البته قبلا در کشور هندوستان نرم‌افزار مشابهی به نام بولو به زبان هندی راه‌اندازی شده بود.

قدم زدن کودکان میان قصه‌ها در خیابان‌های کانادا

کشور کانادا نیز ترفند‌های جالبی در مدت شیوع کرونا به کار گرفته تا کودکان کتاب خواندن را به شیوه‌ای جدید تجربه کنند. از باب نمونه به نقل از نشریه اکتوالیته، در ماه سپتامبر سال ۲۰۲۰ ساکنان دو شهر ورنی و اسپاروود واقع در استان بریتیش کلمبیا می‌تواستند ورق‌های کتاب‌های داستانی مخصوص کودکان را که در سراسر خیابان پخش شده مشاهده کنند. این اقدام مبتکرانه برای ۸ هفته اجرا شد تا انگیزه‌ای برای برای بیرون آمدن خانواده‌ها از خانه را فراهم کند و کودکان را برای کتاب خواندن در فصل تابستان تشویق و ترغیب کند.

ماجرا از آن جایی شروع میشود که هر ساله دو مرکز منابع زنان فرنی (fwrc) و اتحادیه سواد‌آموزی حوزه کلمبیا (cbal) با ترتیب دادن برنامه‌های سرگرمی و بازی، کتاب‌خوانی و عکاسی در فضای آزاد میزبان کودکان و نوجوانان بسیاری در کانادا می‌شدند. حالا با توجه به شرایط کنونی که همه چیز تحت تاثیر ویروس کرونا قرار گرفته این دو سازمان تصمیم گرفتند که برنامه‌های قبلی خود را با حفظ تمام مقررات و پروتکل‌های بهداشتی ادامه دهند و برنامه هایشان را با شرایط و موانع جدید سازگار کنند؛ از همین جا پروژه داستان‌های تابستانی در سطح شهر (ssat) متولد شد.

لورا وون، مدیر این پروژه در نشریه اکتوالیته توضیح داده است که از زمان شروع کوید ۱۹ همه فعالیت‌ها و برنامه‌های تابستانی که امکان شرکت در آن‌ها را داشتیم لغو شده و برنامه‌های این‌چننیی می‌تواند به کمک خانواده‌ها بیاید. اگر بخواهیم با خودمان صادق باشیم هرروز که آفتاب طلوع می‌کند کم‌تر فردی می‌خواهد به جای بیرون رفتن وارد اپلیکیشن‌های مختلف شود. ما می‌خواهیم بیرون برویم و مردم را ببینیم؛ حتی اگر بدانیم چنین چیزی جز با رعایت فاصله اجتماعی مناسب میسر نخواهد بود.

با ترکیب فعالیت فیزیکی و کتاب، پروژه قدم زدن با داستان تجربه جدیدی برای خواندن در هوای آزاد با رعایت و حفظ فاصله اجتماعی در این کشور پایه ریزی شد. به این صورت که صفحات مربوط به کتاب‌ها به گونه‌ای در سطح شهر قرار گرفتند و چندین خانواده می‌توانستند همزمان و به آسانی به داستان‌ها و با رعایت فاصله مطمئن دسترسی پیدا کنند.

علاوه بر این ورق‌های کتاب‌ها با پلاستیک پوشانده شده بود و مسئولان این پروژه از شرکت‌کننده‌ها خواستند تا حد ممکن از تماس با آن‌ها خودداری کنند. پروژه «داستان‌های تابستانی در سطح شهر» اولین رویداد کاملا دوزبانه در سطح شهر‌های فرنی و اسپاروود بوده است؛ و جالب است بدانید حامی مالی رویداد، سازمان میراث کانادا بوده است، نهادی که از نظر ما در امر کتابخوانی شاید وظیفه‌ای نداشته باشد.

هدیه انتشارات دیزنی به کودکان در روز‌های قرنظینه

انتشارات دیزنی برای تشویق کودکان به مطالعه و این که کمی آسان‌تر از دیوار قرنطینه عبور کنند، اقدام جدیدی را در تابستان سال گذشته آغاز کرد. کمپانی دیزنی درسال ۲۰۲۰ برای اطمینان از این‌که خوانندگان بیشتری در این تابستان به کتاب دسترسی پیدا کنند به عنوان بخشی از تعهدات این شرکت انتشاراتی با اهدای ۱ میلیون کتاب به کودکان در سراسر کشور این اقدام را عملی ساخته و نیز برنامه‌های مجازی متعددی با حضور نویسندگان و تصویرگران دیزنی تدارک دیده بود.

این کمپانی همچنین با ارائه اولین فهرست کتاب‌های انتخابی در فصل تابستان که شامل ۱۵ عنوان کتاب برای سنین ۰ تا ۱۶ سال می‌شود درصدد است تا کودکان و خانواده‌هایشان را تشویق کند گرد هم آیند و عشق خود به مطالعه و خواندن کتاب را با یکدیگر به اشتراک بگذارند. مدیر این انتشاراتی در این باره گفته که خوشحال هستیم ۱ میلیون کتاب را برای کودکانی که در برنامه‌های ما شرکت می‌کنند هدیه می‌دهیم. این کمک مالی در زمانی اتفاق می‌افتد که بسیاری از خانواده‌ها با چالش روبه‌رو هستند و می‌دانیم که مسیر طولانی و سختی در پیش خواهیم داشت. (به نقل از اینساید مجیک)

روایت یک مترجم از ضعف‌های زیرساختی

آنچه تاکنون در این گزارش خواندید گوشه‌ای از فعالیت‌های برخی از کشور‌ها در زمینه ترویج مطالعه بود که با شیوع ویروس کرونا در ساختار جدید و نوینی عرضه شده است. در پنج شماره قبلی پرونده ادبیات کودکان و نوجوان با نویسندگان و مترجمان بسیاری گفتگو کردیم و نظرات آن‌ها را درباره روند برخی از مسائل از جمله ترجمه کتاب و وضعیت کتاب‌های تالیفی ادبیات کودک و نوجوان بررسی کردیم.

اکنون در این شماره با نلی محجوب، یکی از مترجمان و فعالان باسابقه این حوزه که در زمینه داوری آثار کودک و نوجوان نیز فعالیت دارد همراه شدیم تا درباره وضعیت زیرساخت‌های مطالعه کودکان گفتگو کنیم. نلی محجوب در این گفتگو به سه مسئله اساسی در حوزه نویسندگی آثار کودک و نوجوان، تبلیغات ناشران و عملکرد مدارس در این زمینه اشاره کرده است.

گفتگو با نلی محجوب از عملکرد نویسندگان کودکان و نوجوان آغاز می‌شود؛ این نویسنده معتقد است بررسی بستر و زیرساخت مطالعه و کتابخوانی در ایران از وضعیت نویسندگان شروع می‌شود و دراین‌باره به خبرنگار خبرگزاری دانشجو می‌گوید: نویسندگانی که مخاطب را می‌شناسند و نسبت به تمام ابعاد شخصیتی و نیاز کودکان و نوجوانان آگاهی دارند، می‌توانند ارتباط بهتری با مخاطب برقرار سازند و آثاری را خلق کنند که مورد پسند کودکان و نوجوانان است.

این جمله شاید یک موضوع ساده به نظر برسد، اما در حقیقت به یکی از معضلات اساسی این شاخه از ادبیات تبدیل شده است. در حال حاضر ما دیگر از زمانه‌ای که نویسندگان بتوانند در انزوای شخصی داستان‌هایی را بنویسند و به چرخه تولید وارد کنند بسیار فاصله گرفته‌ایم. برخی از نویسندگان تالیفی این حوزه از طریق فضای مجازی با مخاطبان کودک و نوجوان در تعامل و گفتگو هستند و سعی می‌کنند ارتباط خودشان را با این گروه سنی حفظ کنند تا بتوانند آثار باکیفیتی را وارد بازار کنند و به دنبال این اتفاق، استقبال خوبی از کتاب‌هایشان صورت می‌گیرد.

این گفتگو و تعامل نویسندگان با مخاطبان کودک و نوجوان، یکی از زمینه‌های ترویج مطالعه به حساب می‌آید، اما این درحالی است که تعدادی دیگر از نویسندگان در دوران کودکی خودشان جامانده‌اند و روزگار گذشته را به تصویر می‌کشند و ما گاهی در میان این دسته از آثار، با مصادیقی مواجه می‌شویم که برای فرزند این زمانه نا‌آشناست و در جهان اطرافش عینیت ندارد. البته این موضوع به این معنا نیست که شما باید صرفا خوراک روز را برای مخاطبان عرضه کنید بلکه یعنی نویسندگان باید با بافت و زبان ذهنی کودکان و نوجوانان آشنا باشند.

یکی دیگر از موضوعاتی که در گفتگو با نلی محجوب مطرح می‌شود این است که نویسندگان تالیفی حتی گاهی زمینه نوشتن برایشان فراهم نیست و مسئله محدودیت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد برای انتشار کتاب بر خلاقیت نویسندگان تالیفی تاثیرات بسیاری برجای گذاشته است؛ نویسندگان تالیفی عموما با محدودیت‌های فراوانی در زمینه خلق آثار مواجه اند و دائما مجبورند خلاقیت خودشان را محدود کنند حتی خیلی از اوقات در انتخاب سوژه با مشکل مواجه هستند.

به بیانی دیگر در همان آغاز کار و فراهم کردن خوراک فرهنگی برای کودکان و نوجوانان با مشکل مواجه‌ایم. ذهن نویسندگان تالیفی از همان ابتدای مسیر نوشتن درگیر محدودیت‌هاست و دیگر فرصتی برای عملکرد خلاقانه و نوگرایانه باقی نمی‌ماند. در حالیکه نویسندگان ما به دلیل بافت روحی و فرهنگی و باور‌هایی که دارند می‌توانند جزو اخلاقی‌ترین نویسندگان جهان باشند، اما این حجم از محدودیت‌ها بستر فعالیت را برایشان محدود می‌سازد.

و، اما کتاب به مثابه کالا نیازمند بستر است، بستری که بیشتر به وسیله خانواده‌ها و مدارس شکل می‌گیرد. مسیر شکل گیری برخی از عادت‌ها در محیط مدارس و خانواده آغاز می‌شود و به مرور زمان نهادینه می‌شود. نلی محجوب با این مقدمه به سراغ یکی دیگر از عوامل موثر در زمینه ترویج کتاب‌خوانی می‌رود و می‌گوید: «وقتی در مدارس، راهنمایی درستی برای انتخاب کتاب صورت نمی‌گیرد طبیعتا مخاطب کودک و نوجوان به شناخت و درک صحیحی از مطالعه نمی‌رسد. نقش و وظیفه کتابداران در مدارس ما مسئله‌ای فراتر از نگهداری کتاب نیست بدون اینکه با اصول ترویج کتابخوانی آشنا باشند و در شکل‌گیری ذائقه کتابخوانی دانش‌آموزان عنصری موثر واقع شوند.

شاید تعداد اندکی از کتابداران در مدارس ما باشند که به دلیل علایق و دغدغه‌های شخصی دراین زمینه، مهارتی را کسب کرده باشند، اما به هر حال بخش قابل توجهی از کم‌اقبالی کودکان و نوجوانان به مطالعه به کمرنگ بودن فعالیت مروج‌های کتابخوانی و کتابداران در مدارس برمی‌گردد. در شرایط کنونی ترویج کتابخوانی به یک مسئله مردم‌نهاد تبدیل شده در حالیکه آموزش و پرورش بهترین ظرفیت را برای تشویق کودکان و نوجوان به مطالعه و کتابخوانی دارد.»

یکی از دیگر ازموضوعاتی که در زمینه تشویق کودکان و نوجوانان به مطالعه مطرح است عملکرد ناشران است؛ این که عموما چگونه و در چه فضایی به معرفی کتاب‌ها می‌پردازند. به گفته این مترجم برخی از ناشران به عنوان تامین‌کننده این خوراک فرهنگی در جریان معرفی آثار عملکرد مطلوبی ندارند. هر کالایی به تبلیغات نیاز دارد، زمانی که واحد بازرگانی و تبلیغات یک نشر، به روز نباشد فروش خوبی هم نخواهد داشت. گاهی کم‌اقبالی به کتاب، به‌خاطر آن دسته از ناشر‌هایی است که در جریان معرفی آثار آنگونه که باید عمل نمی‌کنند. در شرایطی که بستر تبلیغات ناشران فراهم نباشد، تبلیغ صرفا به وسیله خود مخاطب و به صورت دهان به دهان صورت می‌گیرد.

این مترحم و فعال حوزه ادبیات کودک و نوجوان در اخر افزود: «هیچ وقت، هیچ کتابی به کودکان و نوجوانان آسیب وارد نمی‌کند. این فرصت و اجازه را به کودکان بدهیم که در معرض ژانر‌های گوناگون قرار بگیرند؛ نیاز کودکان و نوجوانان به موضوعات، مدام تغییر می‌کند. اینکه صرفاً گمان کنیم عدم تنوع کتاب‌ها در بازار موجب افول ذائقه کتابخوانی آن دسته از نوجوانان کتابخوان شده، دیدگاهی غیرمنطقی است؛ بسیاری از افراد کتابخوان شاید از همان کتاب‌های زرد روند مطالعه را آغاز کرده‌اند.»

با توجه به آن برخوردی که ما از عموم کودکان و نوجوانان با کتاب شاهد هستیم، به نظر می‌رسد این یار مهربان از نگاه آن‌ها چندان جذاب و سرگرم‌کننده نیست و هیچ یاری مهربان‌تر از موبایل و دنیای بازی‌ها نیست و این بیگانگی آن‌ها با کتاب بیش از هرچیزی حاصل آن بستر‌هایی است که به درستی ایجاد نکرده‌ایم. در حال حاضر مشکل اساسی، تبیین عادت مطالعه در کودکان و نوجوانان است و به بستر‌های نیاز داریم که با نقص‌هایی روبروست؛ نشریه‌ها و مجله‌هایی که رنگ باخته‌اند، آموزش و پرورشی که عملکرد مثبتی ندارد و ناشرانی که تبلیغات خوبی ندارند.