نقش مقام ابراهیم، نماز طواف، موضوعیت مکان، خلف مقام در نماز طواف

بخش اول

چکیده

از واجبات حج و عمره، نماز طواف است، که به باور مشهور قریب به اجماع فقهای امامیه و با استناد به آیه شریفه قرآن، این نماز می‌بایست در کنار مقام ابراهیم(ع)  گزارده شود؛ البته در مورد موضوعیت داشتن مکان فعلی مقام و همچنین موقعیت دقیق مکان نماز (پشت مقام یا طرفین) میان فقها اختلاف است، که پس از بررسی روایات متعدد باب و به مقتضای جمع عرفی بین آنها، مشخص می‌شود مکان فعلی مقام ابراهیم برای نماز طواف موضوعیت داشته و نماز طواف واجب، تنها پشت صخره مقام صحیح است؛ از احکام مستحدثه مرتبط با مقام نیز این است که در فرض جابجایی مقام از موضع فعلی، با توجه به اطلاق روایات، خود صخره مقام، موضوعیت داشته و هرجا که انتقال یابد، نماز طواف باید پشت آن اقامه شود.

کلیدواژه ها

مقام ابراهیم، نماز طواف، موضوعیت مکان، خلف مقام

مقدمه:

      «مَقام» در لغت از ریشه «ق و م» از «قام ـ  یقوم» است (ابن منظور، ۱۴۱۴ ق.، ج ۱۲، ص ۴۹۸) که در کاربردهای مصدری، اسم زمان و مکان به معانی «مکان ایستادن»، (همان، ص ۵۰۶)، «زمان ایستادن» (راغب، ۱۴۱۲ ق.، ص ۶۹۲) و «جای پای شخص ایستاده» (خلیل، ۱۴۱۰ ق.، ج ۵،
 ص ۲۳۲؛ و جوهری، ۱۴۱۴ ق.، ج ۶، ص ۵۸۸) استعمال می شود.

 مقام ابراهیم(ع) اسمی عَلَم و با توجه به دو آیه شریفه:

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

(إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِینَ  *  فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیم)، (آل عمران ؛ ۹۷ـ۹۶)  و روایات (ازرقی، ۱۴۱۵ق. ، ج۲، ص۲۹ ؛ طبرسی، ۱۳۷۲ش. ، ج۱، ص۳۸۳) همان تکه سنگ مقدس در مسجد الحرام است که از یادگارهای ابراهیم خلیل(ع) می باشد (طوسی، بی تا، ج۱، ص۴۵۳) که  امروزه با پوششی از طلا و در محفظه ای شیشه ای، میان گنبدی طلایی رنگ، رو به روی درب کعبه معظمه، به فاصله ۵/۲۶ ذراع (حدود سیزده متر) نگهداری می شود.

با توجه به روایات متعدد در منابع شیعه (سلیم بن قیس هلالی، ۱۴۰۵ق. ، ج۲، ص۶۷۵ ؛ کلینی، ۱۴۰۷ق. ، ج۴، ص۲۲۳، ح۲ وج۸ ، ص۵۸ ، ح۲۱ ؛ شیخ صدوق. ، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۲۳،ج۱؛  شیخ مفید، ۱۴۱۳ق. ، ج۲، ص۳۸۳) و اهل سنت (فاکهی،۱۴۰۷ق. ، ج۱، ص۴۵۵ ؛ بیهقی، ۱۴۰۵ق. ، ج۲، ص۶۳ ؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۳۷۹ق. ، ج۸ ، ص۱۶۹) مشخص می شود که مکان این سنگ در زمان حضرت ابراهیم(ع)  در کنار کعبه، بین رکن حجرالاسود
 و درِ آن، در همان جهتی که موضع فعلی مقام ابراهیم است با فاصله عبور یک بُز (کنایه از فاصله ای کم) قرار داشته است. (فاکهی،۱۴۰۷۷ق. ، ج۱، ص۳۵۵ ؛ فاسی مکی، ۱۳۸۶ش. ، ج۱، ص۲۰۷) و در زمان جاهلیت به موضع فعلی منتقل شده است. پیامبر(ص) آن را به موضع اصلی برگرداند، (نوری، ۱۴۰۸ق. ، ج۹، ص۴۳۱) اما عمر در جریان سیل ام نهشل و به بهانه ازدحام، آن را به جایگاه فعلی، که همان موضع زمان جاهلیت بوده برمی گرداند (شیخ طوسی، ۱۴۰۷ق. ، (تهذیب) ج۵ ، ص۴۵۴، ح۲۳۲)؛ امیر مؤمنان، علی(ع) به خاطر پرهیز  از اختلاف امت و قبول نکردن آنان، از بازگرداندن مقام به موضع اصلی اش امتناع ورزید (کلینی، ۱۴۰۷ق. ، ج۸ ، ص۵۸ ، ح۲۱) و امام زمان عج پس از ظهور، آن را به جایگاه اصلی اش بر می گرداند. (شیخ مفید،۱۴۱۳ق. ، (ارشاد)، ج۲، ص۳۸۳) به هر حال مقام ابراهیم هم اکنون در جایی است که در زمان حضرات معصومین:  در مرآ و منظر ایشان بوده  و آن ها با آگاهی از مکان اصلی (کنار کعبه معظمه) و جایگاه فعلی اش (در فاصله سیزده متری کعبه معظمه)، حکم طواف و نماز طواف را ناظر به آن بیان کرده اند.

اقوال فقها به تبع گزارش های رسیده از حضرات معصوم:  از دوران شیخ کلینی
 و شیخ صدوق تا زمان معاصر مختلف است و چون نقش مقام ابراهیم در مکان نماز طواف، با صحت و بطلان آن ارتباط مستقیم دارد، بررسی این فرع فقهی، با واکاوی ادله طرفین و ارزیابی روایات مطرح شده، از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این مقاله در صدد بحث پیرامون وجوب یا استحباب نماز طواف نیستیم و تنها به این نکته اشاره می کنیم که هرچند برخی نظریه استحباب نماز طواف را به شاذ از اصحاب نسبت داده اند (شیخ طوسی، ۱۴۰۷، ج۲، ص۳۲۷، م۱۳۸؛ ابن ادریس، ج۱، ص۵۷۶)؛ ولی ظاهراً در مورد اصل وجوب نماز طواف اختلافی نیست و برای نظریه استحباب در میان فقها قائلی یافت نشد (نجفی، ج۱۹، ص۳۰۰).

هدف ما در این تحقیق این است که در مبحث اول، نقش موضع فعلی مقام ابراهیم در نماز طواف را مشخص کنیم و در مبحث دوم بدانیم به فرض که مقام ابراهیم در مکان نماز طواف دخالت داشته باشد، در صورت جابجایی مقام، از مکان فعلی، آیا این جابجایی بر مکان نماز طواف نیز تأثیر گذار است یا نه؟

مبحث اول: نقش موضع فعلی مقام در نماز طواف

نظریه اول: موضوعیت مقام

برخی از فقها، جایگاه مقام ابراهیم را در مکان اقامه نماز طواف دخیل دانسته و آن را اجماعی می دانند، (ابن زهره، ص۹۷) ولی بعضی این نظریه را اشهر، (شهید اول،۱۴۱۷ق. ، ج۱، ص۳۹۶ ) و عده ای نیز موضوعیت داشتن مقام را به مشهور فقهای شیعه نسبت 
می دهند. (علامه حلی،۱۴۱۴ق. ، ج۸ ، ص۹۵ ؛ همو، ۱۴۱۲ق. ، ج۱۰، ص۳۲۶ ؛ موسوی عاملی، ج۸ ، ص۱۳۳ ؛ بحرانی، ج۱۶، ص۱۳۴۴).

تعابیر فقهایی که برای مقام ابراهیم در نماز طواف موضوعیت قائل هستند، مختلف است، که می توان کلمات ایشان را به چهار دسته تقسیم کرد:

الف) عده ای با قبول موضوعیت مقام ابراهیم در صحت نماز طواف، اشاره ای بر این مطلب ندارند که نماز باید خَلف مقام ابراهیم خوانده شود و یا  طرفین آن هم کفایت می کند. تعابیری که ایشان برای تبیین موضوعیت مقام برای نماز طواف به کار برده اند، یا تنها «عند مقام ابراهیم» است؛ (شیخ مفید، المقنعه، ص۴۲۰ ؛ سید مرتضی، ص۱۰۹؛ شیخ طوسی، ۱۳۷۵ق. ، ص۳۰۳ و ۳۰۴ ؛ همو،۱۳۸۷ق. ، ص۱۳۹ و ۱۴۹؛ ابن ابی المجد حلبی، ص۱۳۲؛ ابن زهره، ص۹۷؛ کیدری، ص۱۶۷؛ یحیی بن سعید حلی، ص۱۹۹) و یا «فی مقام ابراهیم» بوده؛ (ابن حمزه، ص۱۷۲؛ محقق حلی، ۱۴۱۵ق. ، شرایع، ج۱، ص۲۴۳؛ و همو، ۱۴۱۵ق. ، المختصر، ج۱، ص۹۳  ؛ علامه حلی، ۱۴۱۲ق. ، ج۱۰، ص۳۲۶ ؛ همو،۱۴۱۱ق. ، ص۷۸؛ همو،۱۴۱۰ق. ، ج۱، ص۳۲۴؛ همو، ۱۴۱۴ق. ، ج  8 ، ص۹۵ ؛ همو، بی تا، ج  2، ص۶) و یا هر دو تعبیر به کار رفته است. (شیخ طوسی،۱۴۰۰ق. ، ص۲۴۲؛ همو،۱۳۸۷ق. ، ج۱، ص۳۶۰ ؛ سلار، ص۱۱۰ 
و ۱۱۴؛ ابن ادریس، ج۱، ص۵۷۷ ؛ علامه حلی، ۱۴۱۳ق. ، قواعد، ج۱، ص۴۴۶۶)

روشن است که تعبیر «عند المقام»، هم با «خلف مقام» و هم با «طرفین مقام» سازگار است؛ اما مشکل در تعبیر «فی المقام» است. هر چند برخی معتقدند باید ظاهر تعبیر «فی المقام» حفظ شده و نماز در صورت امکان بر روی صخره انجام پذیرد، (فاضل هندی، ج۵، ص۴۵۰ ) اما روشن است که این عمل امکان نداشته و این تعبیر در روایات وارد نشده 
 و تنها در عبارات فقها ـ  به خاطر وجود اتاقکی در اطراف مقام در زمان های گذشته ـ ، مطرح گشته، که می بایست توجیه شود.

ب)  برخی علاوه بر پذیرش موضوعیت مقام ابراهیم برای نماز طواف، به شرط بودن خلف مقام نیز تصریح کرده اند. از میان قدما می توان به ابن ابی عقیل، ابن جنید (علامه حلی، ۱۴۱۳ق. ، (مختلف)، ج۴، ص۲۰۱)  و قاضی ابن براج (همو، ج۱، ص۱۲۸)اشاره کرد. بیشتر متأخرین این نظریه را پذیرفته اند؛ از آن جمله می توان به محقق اردبیلی، (همو، ج۷، ص۸۷ ) محقق بحرانی، (همو، ج۱۶، ص۱۴۱ـ ۱۳۸) محقق نراقی (همو، ج۱۲، ص۷۷  و ۱۳۹) و صاحب جواهر۴ (همو، ج۱۹، ص۳۱۹) اشاره کرد. از میان معاصرین نیز آیات عظام خویی، فاضل لنکرانی، تبریزی۴، خامنه ای، سیستانی، شبیری زنجانی و مکارم شیرازی به شرط بودن اقامه نماز طواف در پشت مقام فتوا داده اند و برخی مثل امام خمینی و آیت الله بهجت] پشت مقام بودن را احتیاط واجب می دانند. (پژوهشکده،۱۳۹۲ش. ، ص۴۴۱، م. ۷۷۸)

ج) دسته سوم با پذیرش موضوعیت مقام ابراهیم برای نماز طواف، به کفایت طرفین مقام در صحت نماز طواف علاوه بر خلف آن تصریح کرده اند.  آیت الله سبحانی در این باره می نویسد: جایگاه نماز طواف نزد مقام ابراهیم است. بنابراین، پشت مقام و یا دو جانب او مادامی که جلوتر از مقام نباشد از نظر صحت نماز یکسان است. (پژوهشکده،۱۳۹۲ش. ، ص۴۴۱، م ۷۷۸). شاید از اینکه شهید اول، (همو، بی تا، ص۱۷۸) شهید ثانی (همو، ۱۴۲۲ق. ، ص۲۶۸) و صاحب ریاض (همو، ج۷، ص۲۱)  نماز را در کل بقعه و بنای اطراف مقام صحیح دانسته اند، بتوان این نظریه را به آنان نسبت داد.

د)  دسته چهارم از فقها کسانی هستند که میان نماز طواف حج و عمره و نماز طواف نساء فرق گذاشته و تنها در اولی برای مقام ابراهیم  موضوعیت قائل اند.

شیخ صدوق (همو، ۱۴۱۵ق. ، ص۲۸۷ ؛ همو، ۱۴۱۳ق. ، ج۲، ص۵۵۱  ؛ همو، ۱۴۱۸ق. ، ص۲۴۸ ـ ۲۴۷) و پدر ایشان علی بن بابویه (علامه حلی، ۱۴۱۳ق. ، (مختلف)، ج۴، ص۲۰۱) از این دسته به شمار می روند؛ به عبارت دیگر، هرچند شیخ صدوق و پدر بزرگوارشان، در موضوعیت داشتنِ مقام برای نماز طواف، قائل به تفصیل هستند، اما در همان مورد تفصیل به شرطیت خلف مقام تصریح کرده اند.

روشن است که نظر دسته اول با هر یک از نظریات سه گانه بعدی قابل جمع است؛ زیرا به شرطِ بودنِ خلف و یا کفایت داشتن طرفین مقام در صحت نماز طواف تصریح نکرده و به طور مجمل برای مقام ابراهیم در مکان نماز طواف موضوعیت قائل است. پس نمی توان دلیل مستقلی برای آن ذکر کرد، بلکه اصلاً نمی توان آن را نظریه مستقلی در قبال نظریات دیگر دانست. بنابراین، در ادامه، ابتدا فارغ از تبیین ادله هرکدام از این نظریات و بررسی صحت و سقم آن، تنها به ادله اصلِ «موضوعیت داشتن مقام برای نماز طواف» اشاره می شود و بعد از آن، ادله هریک از آرا بررسی خواهد شد.

ادله اصل موضوعیت:

دلیل اول: آیه شریفه (وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى) (بقره : ۱۲۵)

از یک سو می دانیم قطعاً نماز دیگری غیر از نماز طواف در کنار مقام ابراهیم واجب نیست (ابن ادریس، ج۱، ص۵۷۷ ؛ مؤمن سبزواری، ۱۴۲۱ق. ، ص۶۶ ؛ علامه حلی، ۱۴۱۴ق. ، ج۸ ، ص۹۴) و از سوی دیگر پیامبرخدا(ص) وقتی نماز طواف را در کنار مقام ابراهیم اقامه کرد، آیه (وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ…) را تلاوت کرد (طبرسی، ج۱، ص۳۸۳ ؛ جرجانی، ج۱، ص۳۷۷) بلکه برخی معتقدند آیه در همین زمان نازل شده است. (ابن حجر عسقلانی، ج۱، ص۶۹ ؛ کردی مکی، ج۳، ص۳۴۹ ؛ ابن جبیر، ص۵۵ ؛ ابن بطوطه، ج۱، ص۳۷۴).

بنابراین مشخص می شود مقام ابراهیم در نماز طواف موضوعیت دارد. (نجفی، 
ج۱۹، ص۳۱۶ ؛ شاهرودی، ج۴، ص۳۱۸۸)

اشکال:

آیه شریفه بر موضوعیت داشتن مقام ابراهیم در مکان نماز طواف صراحت ندارد؛ زیرا اگر «مِن» به معنای «فی» و یا تبعیضیه باشد ـ که ظاهر هم همین است ـ لازمه اش این است که مقصود از «مقام»، مسجد یا حرم باشد؛ زیرا نماز بر روی صخره و یا قسمتی از آن ممکن نیست.

بنابراین، یا مراد نزدیک صخره مقام است، که بر کل مسجد نزدیک مقام اطلاق می شود و یا الاقرب فالاقرب مراد است، که باید اقرب به موضع مقام در زمان نزول آیه؛ یعنی موضع زمان پیامبرخدا(ص) و زمان قیام حضرت حجت(ع) در نظر گرفته شود، که در این صورت باید نزدیک درِ کعبه نماز را به جا آورد و یا با جا به جا شدن مقام، مکان نماز طواف نیز تغییر کند، که هیچ کس به آن ملتزم نمی شود. بنابراین، از این آیه شریفه نمی توان مطلبی را استفاده کرد. (فاضل هندی، ج۵ ، ص۴۴۶).

پاسخ:

درست است که آیه شریفه صراحت در مدعای ما ندارد، ولی با توجه به روایات مفسره و استدلال ائمه: به این آیه، (کلینی، ج۴، ص۴۲۵، ح۱ ؛ شیخ طوسی،۱۴۰۷ق. ، ج۵، ص۱۳۷، ح۱۲۳ و ص۱۳۸، ح۱۲۶) در ظهور این آیه در موضوعیت داشتن مقام در مکان نماز طواف، تردیدی وجود ندارد. علاوه بر این، در صورتی که ما نمی توانیم آیه را بر معنای حقیقی آن حمل کنیم، ناچاریم آن را بر نزدیک ترین معنای مجازی حمل نماییم.

افزون بر اینها، اینکه می گویید: «لازمه اش این است که با جا به جا شدن مقام، مکان نماز طواف نیز تغییر کند و هیچ کس به آن ملتزم نمی شود» نیز ادعایی بی دلیل است؛ زیرا عدم التزام فقها به آن، به خاطر عدم طرح این مسأله است. (نجفی، ج۱۹، ص۳۱۷) و همانطور که در مبحث بعد خواهیم گفت، بسیاری این لازمه را پذیرفته اند. بنابراین، آیه برای خود مقام موضوعیت قائل است و طبق این آیه باید نماز را نزدیک مقام ـ هرجا که باشد ـ به جا آورد.

دلیل دوم: روایات مستفیض

برای اثبات اصل موضوعیت داشتن مقام ابراهیم، روایات فراوانی وارد شده، که ما در اینجا تنها به نقل سه حدیث صحیح بسنده می کنیم:

روایت اول: صحیح ابن ابی محمود:

 «ابراهیم بن ابی محمود  گوید: به امام رضا(ع) گفتم: دو رکعت نماز طواف واجب پشت مقام را در موضع فعلی مقام به جا آورم یا در موضع زمان پیامبر(ص) ؟ حضرت فرمود: موضع فعلی مقام ابراهیم.»[1] (کلینی، ج۴، ص۴۲۳ ؛ شیخ طوسی، ۱۴۰۷ق. ، ج۵ ، ص۱۳۷ ؛ حر عاملی، ج  133، ص۴۲۳ ، ح۱۱).

روایت دوم: صحیح صفوان و معاویه بن عمار:

«امام صادق(ع) فرمود: وقتی طوافت پایان پذیرفت، نزد مقام ابراهیم بیا و دو رکعت نماز بخوان و مقام را در اَمام (روبه روی) خود قرار ده.»[2](کلینی، ج۴، ص۴۲۳ ؛ 
و حرّ عاملی، ج۱۳، ص۴۲۴، ح۳۳).

روایت سوم: صحیح حلبی:

«امام صادق(ع) فرمود: مناسک حج قِران همانند مناسک حج اِفراد است و جز در همراهی هَدی (قربانی) فضیلتش از آن بیشتر نیست و بر او واجب است که پیرامون کعبه طواف کند و دو رکعت نماز پشت مقام به جا آورد.»[3] (شیخ طوسی،۱۴۰۷ق. ، ج۵ ، ص۴۲ ؛ و حر عاملی، ج۱۱۱، ص۲۱۸ ، ح۶۶).

مضمون این احادیث این است که مقام ابراهیم و موضع فعلی آن، به طور اجمالی در مکان نماز طواف موضوعیت دارد.

ادله نظریات دیگر:

۱. ادله نظریه کفایت طرفین

دلیل اول: آیه شریفه (وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى) (بقره : ۱۲۵)

در توضیح معنای آیه شریفه باید به این نکته توجه داشت که بین «اتخذوا مقام ابراهیم مصلّی» و (إتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى) تفاوت وجود دارد. هرچند در استعمالات عرب «مِن» به معنای «تبعیض»، «ابتدائیت»، «فی» و «عِند» استعمال شده است، اما برای تعیین یکی از این معانی، باید به استعمالات قرآنی (نحل: ۶۸ ؛ اعراف: ۷۴ ؛ نساء : ۱۱۸؛ نحل: ۶۷)  مراجعه کنیم.

در تمامی آیات شریفه، امر عامی وجود دارد که قسمتی از آن برای غرضی اتخاذ شده است. پس در همه موارد «مِن» تنها برای تبعیض است و احتمال دیگری متصور نیست. بنابراین، نمی توان «مِن» در آیه مورد بحث را استعمال شده در معنای دیگری دانست؛ چراکه تنها استعمال قرآنی «مِن» در تبعیض است و اصلاً ماده «اتّخذ» با «فی» و یا «عند» استعمال نمی شود. پس نباید در معنای «مِن» تصرف کنیم، بلکه باید در لفظ «مقام» تصرف کرده و آن را به محیط اطراف صخره اطلاق کنیم. بنابراین، در آیه مورد بحث ما نیز از آنجا که نمی توان قسمتی از صخره مقام را به عنوان جایگاه نماز اتخاذ کرد، خداوند به ما دستور داده تا قسمتی از مجاور و محدوده نزدیک به آن را به عنوان جایگاه نماز اتخاذ کنیم.

 اطلاق آیه شامل خلف (پشت) مقام و طرفین مقام می شود و اختصاص به خلف آن ندارد. بنابراین، آیه شریفه بدون استناد به روایات مفسره اطلاق دارد (سبحانی، ج۴، ص۲۱۷ـ ۲۱۴). در برخی از روایات تفسیر کننده آیه (کلینی، ج۴، ص۴۲۵ ؛ شیخ طوسی، ۱۴۰۷ق. ، ج۵، ص۱۳۹ ؛ همو، ۱۳۹۰ق. ، ج ۲، ص۲۳۵ ؛ طبرسی، ج۱، ص۳۸۳ ؛ حر عاملی، ج۱۳، ص۴۳۱، ح۱۶ و ص۴۳۲، ح۱۹) نیز اشاره ای به خلف مقام نشده است و با استناد به آیه شریفه، به صورت اطلاق با واژه «عند المقام»، مکان نماز طواف را بیان می کنند. پس آیه شریفه و روایات تفسیر کننده اطلاق دارند و اثبات می کنند که نماز طواف در طرفین مقام نیز صحیح است.

دلیل دوم: روایات غیر مُفسِّره

در برخی احادیث دیگر (شیخ صدوق. ،۱۳۶۲ش. ، ج۲، ص۶۰۶ ؛ حر عاملی، ج۱۱، ص۲۳۳، ح۲۹)بدون استناد به آیه شریفه، تنها با واژه «عند المقام»، مکان نماز طواف بیان شده که روشن است این واژه اطلاق داشته و شامل خلف مقام و طرفین آن نیز می شود. بنابراین روایات، اقامه نماز طواف در کنار و نزد مقام ابراهیم نیز کافی است، و نسبت به خلف 
 و پشت مقام اطلاق دارد.

۲. ادله نظریه خلف مقام

دلیل اول: روایات تفسیر کننده آیه (وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى)

با توجه به این روایات، مشخص می شود ائمه: با استناد به آیه مذکور، تنها خلف مقام را در صحت نماز شرط می دانند:

«راوی  گوید: امام صادق(ع) فرمود: همه باید دو رکعت نماز طواف واجب را پشت مقام به جا آورند؛ چرا که خداوند متعال می فرماید: «از مقام ابراهیم، عبادتگاهى براى خود انتخاب کنید»؛ پس اگر در غیر از این موضع به جا آوردی باید آن را اعاده کنی.»[4] (شیخ طوسی،۱۴۰۷۷ق. ، ج ۵، ص۱۳۷؛ حر عاملی، ج۱۳، ص۴۲۵، ح۱۱).

 «ابو عبد الله ابزاری گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم: وظیفه کسی که فراموش کرده و نماز طواف را در حِجر (اسماعیل) به جا آورده، چیست؟ حضرت فرمود: باید آن را پشت مقام ابراهیم اعاده کند؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: «از مقام ابراهیم، عبادتگاهى براى خود انتخاب کنید»؛ مقصود خداوند متعال از این آیه دو رکعت نماز طواف واجب است.»[5] (شیخ طوسی،۱۴۰۷ق. ، ج۵، ص۱۳۸؛ حر عاملی، ج۱۳، ص۴۲۵، ح۲۲).

مطابق این روایات، که در مقام تفسیر آیه شریفه هستند، نماز طواف تنها در خلف مقام صحیح است.

دلیل دوم: روایات تشریع کننده نماز طواف در خلف مقام

«ابراهیم بن ابو محمود  گوید: به امام رضا(ع) گفتم: دو رکعت نماز طواف واجب پشت مقام را در موضع فعلی مقام به جا آورم یا در موضع زمان حضرت رسول(ص) ؟ حضرت فرمود: موضع فعلی مقام ابراهیم.»[6] (کلینی، ج۴، ص۴۲۳ ؛ شیخ طوسی،۱۴۰۷ق. ، ج۵ ، ص۱۳۷۷ ؛ حر عاملی، ج۱۳، ص۴۲۳، ح۱۱).

«امام صادق(ع) فرمود: وقتی طوافت پایان پذیرفت، نزد مقام ابراهیم بیا و دو رکعت نماز بخوان و مقام را اَمام (روبه روی) خود قرار بده.»[7](کلینی، ج۴، ص۴۲۳ ؛ 
حر عاملی، ج۱۳، ص۴۲۴ ، ح۳۳).

و نیز حلبی به نقل از امام صادق(ع)  آورده است که فرمودند: «مناسک حج قِران همانند مناسک حج اِفراد است و جز در همراهی هَدی (قربانی) فضیلتش از آن بیشتر نیست و بر او واجب است که پیرامون کعبه طواف کند و دو رکعت نماز پشت مقام به جا آورد.»[8] (شیخ طوسی،۱۴۰۷ق. ، ج۵، ص۴۲ ؛ حر عاملی، ج۱۱، ص۲۱۸، ح۶۶).

در این روایات، به شرطیت اقامه نماز طواف در پشت مقام ابراهیم تصریح شده است.

۳. ادله نظریه تفصیل

دلیل اول: روایت فقه الرضا(ع)

به فرموده برخی، تنها دلیل روایی که می توان برای این نظریه مطرح کرد، روایت موجود در فقه الرضاست. (فاضل هندی، ج۵، ص۴۴۷) البته از آنجا که دأب قدمایی مانند شیخ صدوق و پدرش برای طرح فتوا، عین عبارات روایات بوده و این دو بزرگوار این نظریه را مطرح کرده اند، می توان فتاوای آنان را نیز روایت مرسله دانست؛ «و إن تهیأ لک أن تُصلّی صلاتک  کلها عند الحطیم فافعل فإنه أفضل بقعه على وجه الأرض و الحطیم ما بین الباب و الحجر الأسود
و هو الموضع الذی فیه تاب الله على آدم(ع) و بعده الصلاه فی الحجر أفضل و بعده ما بین الرکن العراقی و الباب و هو الموضع الذی کان فیه المقام فی عهد إبراهیم(ع) إلى عهد رسول الله(ص) 
 و بعده خلف المقام الذی هو الساعه و ما قرب من البیت فهو أفضل إلا أنه لا یجوز أن تصلی رکعتی طواف الحج و العمره إلا خلف المقام حیث هو الساعه»  (منسوب به امام رضا، ص۲۲۳).

بررسی سند روایت:

این روایت در کتاب فقه الرضا آمده و از آنجاکه آن کتاب در زمان مرحوم مجلسی ظاهر شده و ایشان هیچ سند و طریقی برای آن ذکر نکرده است، بنابراین، به فرض هم که کتاب فقه الرضا نوشته حضرت امام رضا(ع) باشد ـ که با توجه به قراین فراوان این فرض صحیح نیست ـ باز هم ثابت نمی شود که این کتاب همان کتاب اصلی باشد؛ زیرا نه سند معتبری دارد و نه به طور متواتر و مشهور به دست ما رسیده است. (خویی، بی تا، ج۱، ص۱۶؛ استادی، ص۸۷)

 افزون بر این، در اصلِ نویسنده که امام رضا(ع) است یا یکی از فقها، اختلاف است. با توجه به قراین متعدد می توان اثبات کرد قطعاً کتاب از امام(ع) نیست. بنابراین، با استناد به این روایت، که روایت بودن آن نیز محل کلام است، نمی توان نظریه تفصیل بین نماز طواف حج و عمره با نماز طواف نساء در موضوعیت داشتن مقام ابراهیم در مکان نماز طواف را اثبات کرد.

بررسی دلالت روایت:

از این روایت استفاده می شودکه مکان نمازِ طوافِ حج و عمره، پشت مقام ابراهیم 
و مکان نماز طواف نساء، در هر نقطه ای از مسجد الحرام است (بحرانی، ج۱۶، ص۱۳۷۷).

اشکال:

اعراض مشهور فقها از این روایت ـ حتی در صورت صحیح بودن آن ـ  موجب  گردیده است که کسی نتواند روایات مستفیض دیگر را با این روایت مقید نماید (نجفی، ج۱۹، ص۳۱۶) بنابراین، این نظریه با این دلیل قابل دفاع نخواهد بود.

دلیل دوم: انصراف ادله از نماز طواف نساء

ظاهر روایاتی که بر وجوب به جا آوردن نماز طواف در کنار مقام ابراهیم دلالت دارند، این است که در مقام بیان حکم نماز طواف حج و عمره هستند و از طواف نساء و نماز آن انصراف دارند. شاید به همین خاطرکه اطلاق این روایات شامل نماز طواف نساء 
 نمی شود، شیخ صدوق و پدرش قدر متیقن روایات را اخذ کرده و تنها در مورد نماز طواف نساء برای مقام ابراهیم موضوعیت قائل هستند.

اشکال:

برخی از روایات باب، ظهور در این دارند که باید مطلق نماز طواف فریضه را در کنار مقام به جا آورد و تنها نماز طواف مستحب است که مقام ابراهیم در مکان آن موضوعیت ندارد. بنابراین، نمی توان ادعا کرد که روایات باب، از نماز طواف نساء انصراف دارند؛ زیرا در فریضه و واجب بودن نماز طواف نساء تردیدی نیست (صافی، ج۴، ص۷۰).

در این روایات دقت کنید:

«شایسته نیست نماز طواف واجب را به جا آوری، مگر در کنار مقام ابراهیم؛ اما نماز طواف مستحب را در هر نقطه ای از مسجد می توانی اقامه کنی.»[9] (کلینی، ج۴، ص۴۲۴ ؛ حر عاملی، ج۱۳، ص۴۲۶، ح۱۱).

«عبید بن زراره  گوید، از امام صادق(ع) پرسیدم: کسی که طواف فریضه را به جا آورده و دو رکعت نماز آن را فراموش کرده و سپس طواف نساء را به جا آورده 
 و نماز آن را نیز فراموش کرده و هنوز که در ابطح (منطقه ای از مکه) است به یاد آورده وظیفه اش چیست؟ آیا آن چهار رکعت را به جا آورد؟ حضرت فرمود: باید برگردد و در کنار مقام چهار رکعت به جا آورد.»[10] (شیخ طوسی،۱۴۰۷ق. ، ج۵ ، ص۱۳۸ ؛ همو،۱۳۹۰ق. ، ج۲، ص۲۳۴۴ ؛ حر عاملی، ج۱۳، ص۴۲۸، ح۶۶).

جمع بندی ادله خلف مقام یا کفایت طرفین

قائلین به نظریه کفایت طرفین، در جمع بین ادله و روایات معتقدند: دو دسته از روایات در مقام نفی تقدم بر مقام ابراهیم هستند؛ یعنی روایات «خلف المقام» می خواهند بگویند: نباید نماز طواف را در جایی به جا آورد که پشت به مقام باشد. شاید سرّ اصرار بر این مطلب این باشد که در زمان صدور این روایات بین شیعیان مشهور شده بود از آنجا که جای اصلی مقام چسبیده به کعبه بوده، می توان نماز طواف را نزدیک جای اصلی اقامه کرد، که در نتیجه نمازگزار پشت به مقام خواهد بود. به همین خاطر ائمه: برای ردّ این تفکر در روایات خود بر خلف مقام بودن نماز طواف تأکید کرده اند.

شاهد این ادعا روایات صحیحه ابن ابی محمود (کلینی، ج۴، ص۴۲۳؛ شیخ طوسی،۱۴۰۷ق. ، ج۵، ص۱۳۷؛ حر عاملی، ج  13، ص۴۲۳ ، ح۱) و مضمره محمد بن مسلم (کلینی ، ج۴، ص۴۱۳ ؛ شیخ طوسی،۱۴۰۷ق. ، ج۵، ص۱۰۸؛ حر عاملی، ج ۱۳، ص۳۵۰، ح۱) است. تعابیر «حیث هو الساعه» و «فکان الحد موضع المقام الیوم» در این دو روایت برای دفع همین توهم وارد شده است.

بنابراین، خلف مقام بودن در مقابل طرفین مقام موضوعیت ندارد و موضوعیت خلف در قبال اَمام (روبروی) مقام و جلوتر از آن است و اقامه نماز طواف در دو طرف مقام هم صحیح است؛ زیرا جلوتر از مقام نیست (سبحانی، ج۴، ص۲۲۴ ـ۲۲۳  ).

اشکال:

با وجود جمع عرفی (اطلاق و تقیید)، نوبت به این جمع تبرّعی نمی رسد. از لحاظ قواعد اصولی در تعارض بدوی روایات، وقتی برخی از احادیث، نزد و کنارِ مقام ابراهیم را برای نماز طواف کافی دانسته و نسبت به خلف آن اطلاق دارند و بعضی دیگر، تنها خلف مقام را مکان نماز طواف می دانند، مطلق بر مقید حمل می شود؛ یعنی روایاتی که مطلقِ نزد و کنار را مطرح کرده اند، به خلف تقیید خورده و در نتیجه مکان نماز طواف تنها خلف مقام خواهد بود.

 رویاتی هم که به عنوان شاهد مطرح شد، مفید نیست؛ زیرا در خود همین روایات اصل شرطیت خلف مقام در نماز طواف توسط راوی مسلّم گرفته شده و امام(ع) در مقام دفع این توهم است که ملاک، موضع فعلیِ مقام است، نه موضع اصلی آن. پس تنافی این روایات با حمل عرفی مطلق بر مقید، جمع می شود و خلفِ مقام موضع نماز طواف خواهد بود. حتی می توان گفت: روایات «عند المقام» برای بیان شرطیت قرب و نزدیکی نمازگزار به مقام ابراهیم بیان شده است و گویا اصلاً در مقام بیان کفایت طرفین نیست.

نظریه دوم: عدم موضوعیت مقام

شیخ طوسی معتقد است، لازم نیست نماز طواف کنار مقام ابراهیم به جا آورده شود و نزد مقام بودن نماز طواف مستحب است؛ حتی ایشان ادعا کرده که در مورد مجزی بودن نماز طواف در غیر این موضع، اختلافی بین فقها وجود ندارد. (شیخ طوسی،۱۴۰۷ق. ، خلاف، ج۲، ص۳۲۷، م۱۳۹) ابوالصلاح حلبی نیز در یکی از دو قولش و در بحث صلاه نماز طواف را در کل مسجدالحرام صحیح می داند (حلبی، ص۱۵۷). البته ایشان در بحث حج، مکان نماز طواف را پشت مقام ابراهیم می داند (حلبی، ص۲۱۱). از میان معاصرین نیز آیت الله نوری همدانی نماز طواف را در هر نقطه ای از مسجد الحرام مجزی می داند. مرحوم آیت الله گلپایگانی هم به احتیاط واجب نماز طواف را نزد مقام می داند (پژوهشکده، ۱۳۹۲ش، ص۴۴۱ ـ۴۴۰، م ۷۷۸).

ادله قائلین به این نظریه

دلیل اول: ادعای نفی خلاف

شیخ طوسی= در مورد صحت نماز طواف در غیر مقام ابراهیم، ادعای «لا خلاف» کرده است (شیخ طوسی،۱۴۰۷ق. ، (خلاف)، ج۲، ص۳۲۷، م ۱۳۹).

اشکال:

برخی همچون ابن ابی عقیل، (علامه حلی،۱۴۱۳ق. ، ج۴، ص۲۰۱) ابن جنید، (علامه حلی،۱۴۱۳ق. ، ج۴، ص۲۰۱) شیخ صدوق. ، (همو، ۱۴۱۵ق. ، ص۲۸۷؛ همو،۱۴۱۳ق. ، ج۲، ص۵۵۱ ؛ همو، ۱۴۱۸ق. ، ص۲۴۸ـ ۲۴۷) شیخ مفید (همو، ۱۴۱۳ق. ، (المقنعه)، ص۴۲۰) و سید مرتضی۴ (همو، ص۱۰۹) از جمله کسانی هستند که به موضوعیت مقام ابراهیم برای مکان نماز طواف تصریح نموده اند. بنابراین، نمی توان ادعای «لاخلاف» را پذیرفت (نجفی، ج۱۹، ص۳۱۷  ).

دلیل دوم:روایات

روایت اول:

«شایسته نیست دو رکعت نماز طواف واجب را به جا آوری، مگر در کنار مقام ابراهیم؛ اما نماز طواف مستحب را در هر نقطه ای از مسجد می توانی اقامه کنی.»[11] (وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۴۲۶، ح۱۱)

تقریب استدلال:

واژه «لاینبغی» ظهور در کراهت دارد. بنابراین، معنای روایت چنین است که خواندن نماز طواف واجب در غیر موضع مقام کراهت دارد و کراهت هم با جواز قابل جمع است؛ پس اقامه نماز طواف در هر جای مسجد جایز است.

اشکال:

علاوه بر ضعف سند به خاطر مرسله بودن، با توجه به رویات اهل بیت: و فتاوای فقها، «لاینبغی» ظهور در حرمت دارد، مگر آنکه قرینه ای موجود باشد (نجفی، ج۱۹، ص۳۱۷ ).

روایت دوم:

«از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: پدرم می گفت: اگر کسی هفت بار پیرامون این خانه طواف کند و دو رکعت نماز آن را در هر جای مسجد بخواند، خداوند برای او شش هزار حسنه می نویسد…»[12] (حر عاملی، ج۱۳، ص۴۲۶، ح۲۲).

روایت سوم:

«راوی  گوید: دیدم امام صادق(ع) کعبه را طواف کرد و دو رکعت نماز میان درِ خانه 
و حجرالأسود خواند. گفتم:  ندیدم کسی از اهل بیت در اینجا نماز بگزارد! فرمودند: اینجا همان مکانی است که توبه آدم(ع) پذیرفته شد.»[13](حر عاملی، ج۱۳، ص۴۲۶، ح۳۳).

روایت چهارم:

«از امام موسی کاظم(ع) درباره مردی که بعد از (نماز) صبح طواف می کند و دو رکعت آن را خارج مسجد می خواند، سؤال کردم، حضرت فرمودند: باید در مکه بخواند و قبل از خواندن آن از شهر خارج نشود؛ مگر آنکه فراموش کند. پس هر وقت به مسجد برگشت، آن دو رکعت را (دوباره) بخواند.»[14] (حر عاملی، ج۱۳، ص۴۲۷، ح۴۴)

تقریب استدلال به این سه روایت

در روایت دوم و چهارم، امام(ع) نماز طواف را در هر نقطه ای از مسجد مشروع می داند و در روایت سوم خود عملاً نشان می دهدکه می توان نماز طواف را در غیر از موضع مقام ابراهیم خواند. پس این روایات بر عدم موضوعیت مقام ابراهیم برای مکان طواف دلالت دارند.

اشکال:

با نگاهی به روایت دوم و سوم، به راحتی می توان فهمیدکه در خصوص طواف مستحب است، همانطور که صاحب وسایل نیز این روایات را در باب طواف مستحب نقل کرده است. علاوه بر اینکه روایت اخیر، که اقامه نماز را در خارج از مسجد و در کل شهر مکه نیز جایز شمرده، معرض عنه اصحاب بوده و قابل استناد نیست. (نجفی، ج۱۹، ص۳۲۰)

البته اگر دلالت این روایات برای طواف واجب پذیرفته شود، اطلاق داشته و در نتیجه نماز در هرنقطه ای از مسجد جایز خواهد بود؛ اما با توجه به اشکال مطرح شده نمی توان چنین اطلاقی را پذیرفت.

پی نوشت:

[۱].  «عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا(ع) أُصَلِّی رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَهِ خَلْفَ الْمَقَامِ حَیْثُ هُوَ السَّاعَهَ أَوْ حَیْثُ کَانَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ الله(ص)  قَالَ حَیْثُ هُوَ السَّاعَهَ».

[۲].  «عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى وَ مُعَاوِیَهَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ الله(ع) إِذَا فَرَغْتَ مِنْ طَوَافِکَ فَائْتِ مَقَامَ إِبْرَاهِیمَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اجْعَلْهُ إِمَاماً … الْحَدِیثَ».

[۳].  «عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (ع) قَالَ: إِنَّمَا نُسُکُ الَّذِی یَقْرُنُ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَهِ مِثْلُ نُسُکِ الْمُفْرِدِ لَیْسَ بِأَفْضَلَ مِنْهُ إِلَّا بِسِیَاقِ الْهَدْیِ وَ عَلَیْهِ طَوَافٌ بِالْبَیْتِ وَ صَلَاهُ رَکْعَتَیْنِ خَلْفَ الْمَقَامِ … الْحَدِیثَ».

[۴].  «عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ الله(ع) فِی حَدِیثٍ قَالَ: لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یُصَلِّیَ رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَهِ إِلَّا خَلْفَ الْمَقَامِ لِقَوْلِ الله ـ عَزَّ وَ جَلَ ـ {وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى} فَإِنْ صَلَّیْتَهَا فِی غَیْرِهِ فَعَلَیْکَ إِعَادَهُ الصَّلَاهِ».

[۵].  «عَنْ أَبِی عَبْدِ الله الْأَبْزَارِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهَ(ع)  عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ فَصَلَّى رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَهِ فِی الْحِجْرِ قَالَ یُعِیدُهُمَا خَلْفَ الْمَقَامِ لِأَنَّ الله تَعَالَى یَقُولُ: {وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى} عَنَى بِذَلِکَ رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَهِ».

[۶].  «عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا(ع)   أُصَلِّی رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَهِ خَلْفَ الْمَقَامِ حَیْثُ هُوَ السَّاعَهَ أَوْ حَیْثُ کَانَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللهَ(ص) قَالَ حَیْثُ هُوَ السَّاعَهَ».

[۷].  «عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى وَ مُعَاوِیَهَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ الله(ع) إِذَا فَرَغْتَ مِنْ طَوَافِکَ فَائْتِ مَقَامَ إِبْرَاهِیمَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اجْعَلْهُ إِمَاماً … الْحَدِیثَ».

[۸].  «عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ الله(ع) قَالَ: إِنَّمَا نُسُکُ الَّذِی یَقْرُنُ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَهِ مِثْلُ نُسُکِ الْمُفْرِدِ لَیْسَ بِأَفْضَلَ مِنْهُ إِلَّا بِسِیَاقِ الْهَدْیِ وَ عَلَیْهِ طَوَافٌ بِالْبَیْتِ وَ صَلَاهُ رَکْعَتَیْنِ خَلْفَ الْمَقَامِ … الْحَدِیثَ».

[۹].  «عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَحَدِهِمَا٨ قَالَ: لَا یَنْبَغِی أَنْ تُصَلِّیَ رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَهِ إِلَّا عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ وَ أَمَّا التَّطَوُّعُ فَحَیْثُ شِئْتَ مِنَ الْمَسْجِدِ».

[۱۰].  «عَنْ عُبَیْدِ بْن زُرَارَهَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ الله(ع) عَنْ رَجُلٍ طَافَ طَوَافَ الْفَرِیضَهِ وَ لَمْ یُصَلِّ الرَّکْعَتَیْنِ حَتَّى طَافَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَهِ ثُمَّ طَافَ طَوَافَ النِّسَاء وَ لَمْ یُصَلِّ الرَّکْعَتَیْن  حَتَّى ذَکَرَ وَ هُوَ بِالْأَبْطَحِ أیُصَلِّی أَرْبَعاً قَالَ یَرْجِعُ فَیُصَلِّی عِنْدَ الْمَقَامِ أَرْبَعاً».

[۱۱].  «عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَحَدِهِمَا٨ قَالَ: لَا یَنْبَغِی أَنْ تُصَلِّیَ رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَهِ إِلَّا عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ وَ أَمَّا التَّطَوُّعُ فَحَیْثُ شِئْتَ مِنَ الْمَسْجِدِ».

[۱۲].  «عَنْ أَبِی عَبْدِ الله(ع) قَالَ کَانَ أَبِی یَقُولُ مَنْ طَافَ بِهَذَا الْبَیْتِ أُسْبُوعاً وَ صَلَّى رَکْعَتَیْنِ فِی أَیِّ جَوَانِبِ الْمَسْجِدِ شَاءَ کَتَبَ اللهُ لَهُ سِتَّهَ آلَافِ حَسَنَهٍ الْحَدِیثَ».

[۱۳].  «قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِاللهِ(ع) طَافَ بِالْبَیْتِ ثُمَّ صَلَّى فِیمَا بَیْنَ الْبَابِ وَالْحَجَر الْأَسْوَدِ رَکْعَتَیْنِ فَقُلْتُ لَهُ مَا رَأَیْتُ أَحَداً مِنْکُمْ صَلَّى فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ هَذَا الْمَکَانُ الَّذِی تِیبَ عَلَى آدَمَ فِیهِ».

[۱۴].  «عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَطُوفُ بَعْدَ الْفَجْرِ فَیُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ خَارِجاً مِنَ الْمَسْجِدِ قَالَ یُصَلِّی بِمَکَّهَ لَا یَخْرُجُ مِنْهَا إِلَّا أَنْ یَنْسَى فَیُصَلِّی إِذَا رَجَعَ فِی الْمَسْجِدِ أَیَّ سَاعَهٍ أَحَبَّ رَکْعَتَیْ ذَلِکَ الطَّوَافِ».

مراجع

فهرست منابع

*  قرآن کریم

۱.  ابن ابى المجد حلبى، إشاره السبق إلى معرفه الحق. ، على بن حسن، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۴۴ق. 

۲.  ابن ادریس، حلی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،  قم، ۱۴۱۰ق.  

۳.  ابن براج، طرابلسى، عبد العزیز بن نحریر، المهذّب، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۰۶ق.

۴. ابن بطوطه، محمد بن عبد الله اللواتى الطنجى، رحله ابن بطوطه، اکادیمیه المملکه المغربیه   ، رباط، ۱۴۱۷ق.

۵ . ابن جبیر، ابوالحسن، محمد بن احمد، رحله ابن جبیر، دار و مکتبه الهلال، بیروت، بی تا.

۶ . ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، دارالمعرفه، بیروت، ۱۳۷۹ق.

۷. ابن حمزه، طوسی، محمد بن علی بن حمزه، الوسیله الی نیل الفضیله، کتابخانه 
آیت الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۸۸ق.

۸. ابن زهره، حلبی، حمزه بن علی، غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع، مؤسسه الامام الصادق ع، قم، ۱۴۱۸ق.

۹. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.

۱۰. ابوالحسن مشکینی، حواشی   المشکینی، انتشارات لقمان، بی جا، ۱۴۱۳ ق.

۱۱. ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، مکتبه الامام امیر المومنین(ع) ، اصفهان، ۱۴۰۳ق.

۱۲. آخوند خراسانی، کفایت الاحکام، محمد کاظم بن حسین، مؤسسه آل البیت: ، قم، ۱۴.۹ق.

۱۳. ازرقی، ابو الولید محمد بن عبد الله بن احمد،  اخبار مکه و ما جاء فیها من الاثار، مکتبه الثقافه، مکه مکرمه، ۱۴۱۵ق.

۱۴. استادی، رضا، الرسائل الأربعه عشره، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۵ق.

۱۵. امام خمینی، سید روح الله، مناهج الوصول، مؤسسه تنظیم و نشر امام خمینی، تهران، ۱۴۱۵ق. ایروانی.

۱۶. ایروانی، علی، نهایهالنهایه، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۷۰ش.

۱۷. بحرانى، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۰۵ق.

۱۸. بیهقی، ابو بکر احمد بن الحسین، دلائل النبوه و معرفه أحوال صاحب الشریعه، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۵ق.

۱۹. پژوهشکده حج و زیارت، میقات الحج، نشر مشعر، تهران، بی تا.

۲۰. پژوهشکده حج و زیارت، مناسک حج محشی، ویرایش جدید، مشعر،۱۳۹۲ش.

۲۱. جوهری، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغه، عالم الکتاب، بیروت، ۱۴۱۴ق.

۲۲. حر عاملى، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت: ، قم، ۱۴۰۹ق.

۲۳. حسینى جرجانى، سید امیر ابوالفتوح، آیات الاحکام، انتشارات نوید، تهران، ۱۴۰۴ ق.

۲۴. حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، مؤسسه آل البیت(ع) ، قم، ۱۴۱۳ ق.

۲۵. خلیل بن احمد، فراهیدی، کتاب العین، نشر هجرت، قم، ۱۴۱۰ق.

۲۶. خویی، سید ابوالقاسم موسوی، مصباح الفقاهه فی المعاملات، بی جا، بی نا، بی تا. (نرم افزار فقه اهل بیت: ۲)

۲۷. خویی، سید ابوالقاسم موسوی، دراسات فی علم الاصول، موسسه دائره المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع) ، قم، ۱۴۱۹ق.

۲۸. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفرادت الفاظ القرآن، دارالعلم ـ الدار الشامیه، لبنان، سوریه، ۱۴۱۲ق.

۲۹. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دار الکتاب العربی، بیروت، ۱۴۰۷ ق.

۳۰. سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه الإسلامیه الغراء، موسسه امام صادق(ع) ، قم، ۱۴۲۴ق.

۳۱. سلاّر دیلمى، حمزه بن عبد العزیز،  المراسم العلویه و الأحکام النبویه فی الفقه الإمامی، منشورات الحرمین، قم، ۱۴۰۴ق.

۳۲. سلیم بن قیس هلالی، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، نشر الهادی، قم، ۱۴۰۵ ق.

۳۳. سید مرتضى، على بن حسین موسوى، جمل العلم و العمل، مطبعه الآداب، النجف الاشرف، ۱۳۸۷ق  .

۳۴. شاهرودی، سید محمود بن علی حسینی، کتاب الحج، موسسه انصاریان، قم،  1402ق.

۳۵. شهید اول، محمد بن مکى، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۷ق.

۳۶. شهید اول، محمد بن مکى، رسائل الشهید الأول، بی نا، بی جا، بی تا. (نرم افزار فقه اهل بیت: ۲)

۳۷. شهید ثانى، زین الدین بن على ، حاشیه شرائع الإسلام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۲۲ق.

۳۸. شهیدثانى، زین الدین بن علی، مسالک الافهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسه المعارف الاسلامیه، قم، ۱۴۱۳ق.

۳۹. شیخ صدوق. ، محمّد بن على بن بابویه، الخصال، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۶۲ش.

۴۰. شیخ صدوق. ، محمّدبن على بن بابویه، المقنع، مؤسسه امام هادى(ع) ، قم، ۱۴۱۵ق.

۴۱. شیخ صدوق. ، محمّد بن على بن بابویه، الهدایه فی الأصول و الفروع، مؤسسه امام هادى(ع) ، قم، ۱۴۱۸ق.

۴۲. شیخ صدوق. ، محمّد بن على بن بابویه ، علل الشرائع، کتابفروشی داوری، قم، ۱۳۸۵ش.

۴۳. شیخ صدوق. ، محمّد بن على بن بابویه ، کتاب من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی، دوم، ۱۴۱۳ق.

۴۴. شیخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى، دار الکتاب العربی، بیروت،۱۴۰۰ق.

۴۵. شیخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، قم، ۱۴۰۷ ق .

۴۶. شیخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن، عده الاصول، چاپخانه ستاره،  قم، ۱۴۱۷ ق.

۴۷. شیخ طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، الاقتصاد الهادی إلى طریق الرشاد، انتشارات کتابخانه جامع چهل ستون، تهران، ۱۳۷۵ق.

۴۸. شیخ طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن ، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربى، بیروت، بی تا.

۴۹. شیخ طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن ، الجمل و العقود فی العبادات، نشر دانشگاه فردوسى مشهد، ۱۳۸۷ق.

۵۰. شیخ طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ق.

۵۱. شیخ طوسی، ابو جعفر، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، دارالکتب الإسلامیه، تهران،۱۳۹۰ق.

۵۲. شیخ عبدالکریم حائری، درر الفوائد، چاپخانه مهر، قم، بی تا.

۵۳. شیخ مفید، محمد بن نعمان، المقنعه، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.

۵۴. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، اول، قم، ۱۴۱۳ق.

۵۵. صاحب ریاض، سید على بن محمد بن ابى معاذ، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام، مؤسسه آل البیت: ،  قم، ۱۴۱۸ق.

۵۶. صافی گلپایگانى، لطف الله، فقه الحج، مؤسسه حضرت معصومه۳ ، قم، ۱۴۲۳ق.

۵۷. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲ش.

۵۸. طبرى، ابو جعفر، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دار المعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.

۵۹. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، تبصره المتعلمین، نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، اول، ۱۴۱۱ق.

۶۰. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، تحریر الأحکام على مذهب الإمامیه، مؤسسه آل البیت: ، مشهد، بی تا.

۶۱. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، تذکره الفقهاء، موسسه آل البیت: ، مشهد، ۱۴۱۴ق.

۶۲. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۳ق.

۶۳. علامه حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مجمع البحوث الإسلامیه، مشهد، ۱۴۱۲ق.

۶۴. فاسی مکی، تقی الدین، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، نشر مشعر، تهران، ۱۳۸۶ش.

۶۵. فاضل لنکرانی، محمد، موحدی، سیری کامل در اصول فقه، نشر فیضیه، قم، ۱۳۷۷ش.

۶۶. فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۶ق.

۶۷. فاکهی، محمد بن اسحاق. ، اخبار مکه، مکتبه و مطبعه النهضه الحدیثه، مکه مکرمه، ۱۴۰۷ق.

۶۸. فخرالدین رازى، ابوعبدالله، محمد بن عمر، مفاتح الغیب، دار احیاء التراث العربى، بیروت، ۱۴۲۰ق.

۶۹. فراهانی، مجتبی، سلسله موی دوست، (خاطرات دوران تدریس امام خمینی)، موسسه تنظیم نشر آثار امام خمینی، تهران، بی تا.

۷۰. قائنی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره ـ  الحج و العمره، مرکز فقهی ائمه اطهار: ، قم، ۱۴۲۹ق.

۷۱. قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لأحکام القرآن، انتشارات ناصرخسرو، تهران، ۱۳۶۴ش.

۷۲. قطب الدین راوندی، سعید بن هبه الله، فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، قم، ۱۴۰۵ ق. 

۷۳. کردی مکی، محمد طاهر، التاریخ القویم، دارالخضر، بیروت،۱۴۲۰ق.

۷۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی،دارالکتب الإسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ق.

۷۵. کیدری، قطب الدین، محمد بن حسین، إصباح الشیعه بمصباح الشریعه، موسسه الامام الصادق(ع) ، قم، ۱۴۱۶ق.

۷۶. مؤمن سبزوارى، على، جامع الخلاف و الوفاق، زمینه سازان ظهور امام عصر(ع) ، قم، ۱۴۲۱ق.

۷۷. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، موسسه الطبع و النشر، بیروت، ۱۴۱۰ق.

۷۸. محقق اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۰۳ ق.

۷۹. محقق حلّى، نجم الدین جعفر بن حسن، المختصر النافع، المعارف الاسلامیه، قم، ۱۴۱۵ق.

۸۰. محقق حلی، نجم الدین جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، المعارف الاسلامیه، قم، ۱۴۱۵ق.

۸۱. مکارم شیرازی، ناصر، مناسک الحج، نشر مدرسه علی بن ابی طالب(ع) ، قم، دوم، ۱۴۱۶ق.

۸۲ . منسوب به امام رضا، على بن موسى(ع) ، فقه الرضا، مؤسسه آل البیت: ، مشهد، ۱۴۰۶ق.

۸۳. موسوی عاملى، صاحب مدارک، محمد بن على، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، مؤسسه آل البیت: ، بیروت، ۱۴۱۱ق.

۸۴. نائینی، محمد حسین، فوائد الاصول،جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۷۶ ق.

۸۵. نجفى، محمد حسن، جواهر الکلام، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۴ق.

۸۶. نراقی، احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعه، موسسه آل البیت: ، قم، ۱۴۱۵ق.

۸۷. نظام الدین نیشابوری، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۶ ق.

۸۸. یحیی بن سعید حلی، الجامع للشرایع، موسسه سیدالشهدا(ع) ، قم، ۱۴۰۵ق.

ژنویسندگان

رضا عندلیبی: دانش آموخته سطح ۴ و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم و پژوهشگر و مدیر گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت.  

مهدی درگاهی: دانش آموخته سطح ۴ و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم و پژوهشگر پژوهشگاه المصطفی العالمیه.

فصلنامه میقات حج شماره ۹۶

ادامه دارد…