بازخوانی شیوه مناظرات امام جواد(ع) و آداب گفت‌وگو در قرآن کریم

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) نسیبه علمایی در مقاله «شیوه مناظرات امام جواد(ع)» ابتدا به بررسی سبک مناظره در قرآن کریم پرداخته و سپس اصول حاکم بر روند مناظرات امام جواد(ع) را بررسی کرده است.

مناظره یکی از شاخص‌ترین اسلوب‌های خردمندانه قرآنی در مورد اثبات یگانگی خدا و صدق انبیا بوده (بقره، ۲۵۸) و  کیفیت شیوه مناظره صحیح نیز در قرآن کریم مورد اشاره قرار گرفته است. مناظره، گفتمانی برای ایجاد فهم مشترک و درک متقابل توام با اثربخشی دوجانبه است. از این‌رو ائمه اطهار(ع) به‌ویژه امام جواد(ع) آن را به عنوان یکی از روش‌های آموزشی و تبیین معارف دینی در مواجهه با اندیشه‌های مخالفان اسلام و تشیع در موضوعات پرچالش علمی درخور دقت و تامل بسیار می‌دانستند.

مناظره فنی کارساز در جهت پیشبرد مقاصد علمی و عقیدتی و نیز نوعی گفت‌وگوی علمی با هدف شناخت آراء و انظار دیگری است. مناظرات ائمه معصومین(ع) یکی از مهم‌ترین منابع در راه درک بهتر عقاید شیعه است. اهمیت مناظره به گونه‌ای است که آیات متعددی به توضیح و تبیین این فرهنگ در میان مسلمانان اختصاص داشته و آنان را از جدل و بحث‌های بی‌ثمر منع کرده است: «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ؛ با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه‏‌اى] که نیکوتر است مجادله نماى در حقیقت پروردگار تو به [حال] کسى که از راه او منحرف شده داناتر و او به [حال] راه‏یافتگان [نیز] داناتر است»(سوره نحل/ آیه ۱۲۵).

انگیزه اصلی مناظره در اسلام ایجاد فهم مشترک و درک متقابل توأم با اثربخشی دوجانبه و تبادل داده‌های علمی و اطلاعات، رفع تضادها و ایجاد توافق و کمک به حل مسائل و اختلافات علمی در بین ادیان و فرقه‌های مختلف با عقاید و آرا متفاوت است. مناظره با روش صحیح سودمند و با شیوه نادرست و نامناسب آن نتیجه عکس می‌دهد. کیفیت مناظرات امام جواد‌الائمه(ع) با عقاید مخالف از جهات متعددی برای پیروان ایشان درس‌آموز و الهام‌بخش است. از جمله آن برخورد منطقی و استفاده از منابع مورد توافق دو طرف است. مناظرات امام جواد(ع) با مذاهب دیگر به گونه‌ای بود که احساسات مذهبی را جریحه‌دار نمی‌فرمود و ایشان همواره جانب اتحاد و یکپارچگی بین شیعه و سنی را در نظر داشتند.

نویسنده در ادامه به مولفه‌های بافت تاریخی و زمانی دوران امام جواد(ع) و علت پیدایش مناظرات در عصر امام جواد(ع) پرداخته شده است. بدیهی است شرایط اجتماعی و سیاسی زمان ائمه(ع) یکسان نبوده بنابراین از دوره امام جواد(ع) تا امام عسکری(ع) به دلیل فشارهای سیاسی و کنترل شدید فعالیت آنان از طرف دربار خلافت، شعاع فعالیت آنان بسیار محدود بود و از این‏ نظر تعداد راویان و پرورش یافتگان مکتب آنان نسبت ‏به زمان حضرت صادق(ع) کاهش بسیار چشمگیری را نشان می‏‌دهد.

به گواه تاریخ، آخرین مناظره آن حضرت با علمای اهل سنت موجب ایجاد کینه و حسادت و خشم آنان بر علیه امام هدایتگر شد و در اثر همان خشم و حسادت، نقشه شهادت آن امام معصوم(ع) پی‌ریزی شد و آن حضرت به شهادت رسید. از این رو شجاعت و شهامت امام جواد(ع) در بیان حقیقت و دفاع از حقایق اسلام و شیعه در نهایت اعتدال ستودنی است. رعایت ملایمت و نرمی و احترام به مخاطب از جمله شیوه حضرت در مناظرات است. علاوه بر آن سیره اهل بیت(ع) خصوصا امام جواد(ع) در بیان اندیشه‌ها و عقاید بر اساس اعتدال و دور از هر گونه تعصبات استوار بوده است.

روش امام جواد(ع) در مناظرات، ترسیم و مصداق عینی اسلوب صحیح قرآنی است. مجموعه استدلالات حضرت در مناظرات بر پایه علم به قرآن و با تکیه بر علم امامت و در بیشتر مباحث کلامی که بر پایه اصالت عقل تحقق گرفته است و عالمانه است. در مناظرات امام جواد(ع) ویژگی‌ها و خصوصیاتی است که آن را به عنوان مصداق عینی مناظره حسنه و ممدوح از نظر قرآن معرفی می‌گردد؛ این ویژگی‌ها به صورت مختصر عبارت است از: صراحت بیان، خلوص، رعایت انصاف، اهمیت و اولویت دادن به امر به معروف و نهی از منکر، استدلال عقلی با استناد به سند معتبر و قرآن، ارشاد و هدایت، متانت در بیان و ملایمت گفتار و شجاعت و شهامت امام جواد(ع).

یادآور می‌شود، مقاله «شیوه مناظرات امام جواد (ع)» نسیبه علمایی در مجله بینات ۹۱ در پاییز سال ۱۳۹۵به چاپ رسیده است. نشریه بینات، نخستین نشریه قرآنی به زبان فارسی، سال بیست و سوم، شماره ۳، پاییز ۹۵ با مدیریت محمد عبداللهیان توسط موسسه معارف اسلامی امام رضا(ع) با عنوان «ویژه‌نامه قرآن و امام جواد(ع)» منتشر شده است.