شرح جزء دوم قرآن| آداب میهمانی خدا و آثار و برکات روزه‏

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار قرآن و فعالیت‌های دینی خبرگزاری فارس در دومین روز از ماه مبارک رمضان و در ادامه انتشار مفاهیم آیات قرآن، شرح و تفسیر آیات منتخب جزء‌ دوم قرآن کریم بر اساس تفسیر نور به همراه توضیحات حجت‌الاسلام محسن قرائتی تقدیم می‌شود.

آیه ۱۸۳ سوره بقره

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‏» اى کسانى که ایمان آورده‏‌اید! روزه بر شما مقرّر گردید، همانگونه که بر کسانى که پیش از شما بودند مقرّر شده بود، باشد که پرهیزگار شوید.(۱۸۳ بقره)

نکته‏‌ها

تقوا، به معناى خویشتن دارى از گناه است. بیشتر گناهان، از دو ریشه غضب و شهوت سرچشمه مى‌‏گیرند و روزه، جلوى تندى‏‌هاى این دو غریزه را مى‏‌گیرد و لذا سبب کاهش فساد و افزایش تقواست.[۱]

به نظر مفسّران و دانشمندان علوم قرآنى، آیاتى که با خطاب «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا» شروع شده‏‌اند، در مدینه نازل شده و جزء آیات مدنى مى‏‌باشند. فرمان روزه نیز همچون دستور جهاد و پرداخت زکات در سال دوّم هجرى صادر گردیده است.

آثار و برکات روزه‏

تقوا و خداترسى، در ظاهر و باطن، مهم‏ترین اثر روزه است. روزه، یگانه عبادت مخفى است. نماز، حج، جهاد، زکات و خمس را مردم مى‏‌بینند، امّا روزه دیدنى نیست. روزه، اراده انسان را تقویت مى‏‌کند. کسى که یک ماه نان و آب و همسر خود را کنار گذاشت، مى‏‌تواند نسبت به مال و ناموس دیگران خود را کنترل کند. روزه، باعث تقویت عاطفه است. کسى که یک ماه مزه‏ گرسنگى را چشید، درد آشنا مى‏‌شود و رنج گرسنگان را احساس و درک مى‏‌کند. رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند: روزه، نصف صبر است.[۲]

روزه‏ مردمان عادّى، همان خوددارى از نان و آب و همسر است، امّا در روزه خواص علاوه بر اجتناب از مفطرات، اجتناب از گناهان نیز لازم است، و روزه‏ خاصّ‏‌الخاص علاوه بر اجتناب از مفطرات و پرهیز از گناهان، خالى بودن دل از غیر خداست.[۳]  روزه، انسان را شبیه فرشتگان مى‏‌کند، فرشتگانى که از خوردن و آشامیدن و شهوت دورند.[۴] رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند: هرکس ماه رمضان را براى خدا روزه بدارد، تمام گناهانش بخشیده مى‏‌شود.[۵] چنانکه در حدیث قدسى نیز آمده است که خداوند مى‌‏فرماید: «الصوم لى و انا اجزى به» روزه براى من است و من آن را پاداش مى‌‏دهم.[۶]

اهمیت روزه به قدرى است که در روایات پاداش بسیارى از عبادات را همچون پاداش روزه دانسته‌‏اند.[۷] هرچند که روزه بر امّت‏‌هاى پیشین نیز واجب بوده، ولى روزه‏ ماه رمضان، مخصوص انبیا بوده است و در امّت اسلامى، روزه رمضان بر همه واجب شده است.[۸] رسول‏ خدا صلى الله علیه و آله که فرمود: براى هر چیز زکاتى است و زکات بدن‌ها، روزه است.[۹]

پیام‌‏ها

خطابِ زیبا، گامى براى تأثیر‌گذارى پیام است. «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا» در حدیثى از تفسیر مجمع‏‌البیان مى‌‏خوانیم: لذّت خطاب «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا» سختى روزه را آسان مى‏‌کند. اگر والدین بخواهند که فرزندشان به سخنانشان گوش دهند، باید آنان را زیبا صدا زنند.

از شیوه‏‌هاى تبلیغ آن است که دستورات مشکل، آسان جلوه داده شود. این آیه مى‌‏فرماید: فرمان روزه مختص شما مسلمانان نیست، در امّت‏‌هاى پیشین نیز این قانون بوده است. و عمل به دستورى که براى همه امّت‏‌ها بوده، آسان‏تر از دستورى است که تنها براى یک گروه باشد. «کَما کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ»

قرآن، فلسفه بعضى احکام همچون روزه را بیان داشته است. زیرا اگر مردم نتیجه‏ کارى را بدانند، در انجام آن نشاط بیشترى از خود نشان مى‌‏دهند. «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»

آیه ۱۸۴ سوره بقره

«أَیاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِینَ یطِیقُونَهُ فِدْیهٌ طَعامُ مِسْکِینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیراً فَهُوَ خَیرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ‏» چند روزى معدود (روزه بر شما مقرّر شده است)، ولى هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد، پس (به همان) تعداد از روزهاى دیگر (را روزه بگیرد) و بر کسانى که طاقت روزه ندارند (همچون بیماران مزمن و پیرمردان و پیرزنان)، لازم است کفّاره‏‌اى بدهند، مسکینى را اطعام کنند. و هر کس به میل خود بیشتر نیکى کند (وبیش از مقدار واجب، طعام بدهد)، براى او بهتر است، ولى اگر (آثار روزه را) بدانید، (مى‏‌فهمید که) روزه گرفتن، برایتان بهتر است. (و هرگز به روزه‏‌خوارى معذوران، غبطه نمى‏‌خوردید.) (۱۸۴ بقره)

نکته‏‌ها

در تفسیر قرطبى نیز آمده که رسول اکرم صلى الله علیه و آله در سفر از مدینه به مکّه در ماه رمضان، آب خواستند، آنگاه ظرف آب را بر سر دست گرفتند تا مردم ببینند و سپس از آب میل فرمودند. به هر حال اگر مسافر یا مریضى روزه گرفت، روزه‌‏اش باطل و باید قضاى آنرا به جا آورد.[۱۰] امام صادق علیه السلام فرمودند: حتّى اگر مادرى نسبت به شیر کودک یا جنین نگرانى داشت، باید روزه خود را افطار نماید و این نشانه‏ رأفت خداوند است.[۱۱]

پیام‏‌ها

اسلام براى هر فرد در هر شرایطى، قانون مناسب دارد. در این آیه، حکم مسافران، بیماران و سالمندان بیان شده است. «فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ»

شرایط نباید فلسفه کلّى حکم و آثار و منافع آنرا تماماً از بین ببرد. اگر انسان مریض یا مسافر در شرایطى نمى‏‌تواند روزه بگیرد، باید در ایام دیگرى قضا کند تا از منافع روزه برخوردار شود. «فَعِدَّهٌ مِنْ أَیامٍ أُخَرَ»

قصد سفر، به تنهایى مانع روزه نیست، در سفر بودن لازم است. «عَلى‏ سَفَرٍ»

قضاى روزه، زمان خاصّى ندارد. «فَعِدَّهٌ مِنْ أَیامٍ أُخَرَ»

توانایى، شرط تکلیف است. «عَلَى الَّذِینَ یطِیقُونَهُ»

تغذیه‏ فقرا، در متن احکام جاسازى شده است. «طَعامُ مِسْکِینٍ»

عباداتى سبب رشد و قرب بیشتر است که با علاقه و رغبت باشد. «فَمَنْ تَطَوَّعَ»

دستورات الهى بگونه‌‏اى است که حداقل را بر همه واجب کرده است و بیش از آن را به اختیار انسان مى‏‌گذارد. در این آیه سیر کردن یک گرسنه واجب، ولى بیش از آن به عنوان عمل مستحبّى در اختیار خود انسان است. «فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیراً فَهُوَ خَیرٌ لَهُ»

انجام دستورات خداوند، آثار خوبى دارد که به خود انسان باز مى‌‏گردد نه خدا. «أَنْ تَصُومُوا خَیرٌ لَکُمْ»

آیه ۱۸۵ سوره بقره

«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیامٍ أُخَرَ یرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیسْرَ وَ لا یرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‏» (روزه در) ماه رمضان، ماهى است که قرآن در آن نازل شده است. (و قرآن کتابى است که) هدایتگر مردم همراه با دلائل روشنِ هدایت و وسیله تشخیص حقّ از باطل است، پس هر کس از شما که این ماه را دریابد، باید روزه بگیرد. و آنکس که بیمار یا در سفر باشد، روزهاى دیگرى را به همان تعداد روزه بگیرد. خداوند براى شما آسانى مى‌‏خواهد و براى شما دشوارى نمى‏‌خواهد (این قضاى روزه) براى آن است که شماره مقرّر روزها را تکمیل کنید و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، به بزرگى یاد کنید، باشد که شکرگزار گردید. (بقره ۱۸۵)

نکته‏‌ها

«رمضان» از ماده «رَمض» به معناى سوزاندن است. البتّه سوزاندنى که دود و خاکستر به همراه نداشته باشد. وجه تسمیه این ماه از آن روست که در ماه رمضان، گناهان انسان سوزانده مى‏‌شود.

ماه رمضان، ماه نزول قرآن مى‌‏باشد و تنها ماهى است که نامش در قرآن آمده و شب قدر نیز در این ماه است. در تفسیر برهان از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند: تمام کتاب‏‌هاى آسمانى، در ماه رمضان نازل شده‌‏اند. ماه رمضان، بهترین ماه خدا است. آن حضرت در جمعه آخر ماه شعبان، خطبه مفصلى در عظمت ماه رمضان ایراد کرده‌‏اند که در بعضى از تفاسیر وکتب روایى آمده است.[۱۲] همچنین در صحیفه سجادیه، امام سجاد علیه السلام در وداع ماه رمضان مناجات جان سوزى دارند.

اسلام دین آسان و بناى آن بر سهولت و عدم ‏سخت‏گیرى است. هر کس مریض یا مسافر بود روزه نگیرد و قضاى آن را انجام دهد. اگر وضو گرفتن مشکل است، تیمّم را جایگزین مى‌‏کند. اگر ایستادن در نماز مشکل است، اجازه‏ نشسته نماز خواندن را مى‏‌دهد. که این قانون به نام «قاعده لاحرج» در فقه مشهور است.

رمضان ماه مهمانى خدا

در رمضان، مؤمنان با کارت «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ» به میهمانى خداوند دعوت شده‏‌اند و این میهمانى ویژگى‏‌هایى دارد:

میزبان، خداوند است و میهمانان را شخصاً دعوت کرده است.

وسیله پذیرایى، شب قدر، نزول قرآن، فرود آمدن فرشتگان، استجابت دعا، لطافت روح، و دورى از دوزخ است.

زمان پذیرایى، ماه رمضان است که به گفته‏ روایات، اوّل آن رحمت، وسط آن مغفرت و آخر آن پاداش است.

چگونگى پذیرایى، شب قدر به گونه‏‌اى است که در آن نیاز یک سال میهمانان تأمین مى‌‏شود و زمین با نزول فرشتگان در شب قدر مزین مى‏‌گردد.

غذاى این ماه، غذاى روح است که براى رشد معنوى لازم است، نه غذاى جسم. لطف غذاى این مهمانى، آیات قرآن است که تلاوت یک آیه آن در ماه رمضان همچون تلاوت تمام قرآن در ماه‏‌هاى دیگر است.

این میهمانى هیچ سنخیتى با میهمانى‏‌هاى دنیوى ندارد. خداوندِ عالِم و غنى و خالق و باقى و عزیز و جلیل، میزبان انسان‏‌هاى جاهل و فقیر و فانى و مخلوق و ذلیل مى‌‏شود و مى‌‏گوید: من دعایتان را مستجاب مى‌‏کنم و براى هر نفسى که در ماه رمضان مى‌‏کشید، پاداش تسبیحى عطا مى‌‏کنم.[۱۳]

آداب مهمانى‏

در وسائل الشیعه[۱۴] براى اخلاق روزه‏‌دار در ضمن روایت مفصلى مى‏‌خوانیم: روزه‏‌دار، از دروغ، گناه، مجادله، حسادت، غیبت، مخالفت با حقّ، فحش و سرزنش و خشم، طعنه و ظلم و مردم آزارى، غفلت، معاشرت با فاسدان، سخن‏‌چینى و حرام‏‌خوارى، دورى کند و نسبت به نماز، صبر و صداقت و یاد قیامت توجّه خاصّ داشته باشد.

شرط حضور در این مهمانى، فقط تحمّل گرسنگى نیست. در حدیث آمده است: آن کس که از اطاعت رهبران آسمانى، سرباز زند و یا در مسائل خانوادگى و شخصى با همسر خود بدرفتار و نامهربان باشد ویا از تأمین خواسته‌‏هاى مشروع او خوددارى کند و یا والدین از او ناراضى باشند، روزه او قبول نیست وشرایط این ضیافت را به جاى نیاورده است.

روزه گرچه فوائد و منافع طبّى از قبیل دفع و برطرف شدن مواد زاید بدن در اثر گرسنگى را دارد، امّا سحرخیزى ولطافت روح و استجابت دعا در ماه رمضان چیز دیگرى است و محروم واقعى کسى است که از این همه خیر و برکت محروم باشد.

پیام‏‌ها

ارزش رمضان، به نزول قرآن است. ارزش انسان‏‌ها نیز مى‌‏تواند به مقدارى باشد که قرآن در آنها نفوذ کرده باشد.

وجوب روزه، بعد از یقین به حلول ماه رمضان است. «فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیصُمْهُ»

قضاى روزه بر مریض و مسافر واجب است. «فَعِدَّهٌ مِنْ أَیامٍ أُخَرَ»

روزه‏ قضا، مشروط به زمان خاصّى نیست. «أَیامٍ أُخَرَ»

احکام خداوند بر اساس آسانى و مطابق طاقت انسان است. «یرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیسْرَ»

عسر و حرج، واجبات را از دوش انسان برمى‌‏دارد. «لا یرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ»

روزه‏ قضا باید به تعداد روزهایى باشد که عذر داشته است. «لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ»

هدایت و توفیق انجام عبادات، از طرف خداست. تکبیر، نشان بزرگداشت‏ خدا و عدم توجّه به خود و دیگران است. «لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداکُمْ»

روزه، زمینه‏‌ساز هدایت انسان و سپاس‌گزارى اوست. «لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»

[۱] . کافى، ج ۲، ص ۱۸

[۲] . تفسیر المنار

[۳] . تفسیر روح‌‏البیان

[۴] . صاحب جواهر، نقل از آیهاللَّه جوادى

[۵] . تفسیر مراغى

[۶] . تفسیر مراغى

[۷] . کافى، ج ۲، ص ۱۰۰

[۸] . تفسیر نورالثقلین

[۹] . بحار، ج ۶۹، ص ۳۸۰

[۱۰] . تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۶۴

[۱۱] . تفسیر برهان، ج ۱، ص ۱۸۲

[۱۲] . بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۵۶

[۱۳] . خطبه‏ پیامبر صلى الله علیه و آله در جمعه آخر ماه شعبان

[۱۴] . وسائل، ج ۷، ص ۱۱۹