نابودی هویت تاریخی جوباره اصفهان در قالب طرح‌های ساماندهی

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از ایرنا، جوباره با مجموعه‌ای از خانه‌های واجد ارزش نگهداری و مناره‌هایی که نشان از دیرینگی این بافت ارزشمند هستند در محدوده و گذری به نام “کمر زرین “یا گذر “ماهی فروش‌ها” تا خیابان کمال قرار دارند، جایی که سه سال پیش شهرداری اصفهان گذر ماهی فروش‌ها را برای احداث خیابان آیت الله صافی تعریض کرد، اتفاقی که به اعتقاد کارشناسان میراث فرهنگی بافت مهجور جوباره را از هم گسیخته‌تر کرد تا راه برای دسترسی به انبوه تجاری‌سازی‌ها و بازارهای نوساز  فراهم شود.

حقیقت این است که بافت جوباره در حال ویرانی است تا آخرین نشانه‌های حیات این بافت برای همیشه از اذهان پاک شود، مایه‌ای از بی‌توجهی و معنا و ارزش نداشتن پتانسیل‌های بافت های تاریخی برای شهرداری‌های اصفهان در همه سال‌های گذشته که در واقع از سال‌ها پیش حکم ساقط شدن جوباره را امضا کردند،  همان زمان که میدان امام علی و راسته بازار آن به بهانه احیا میدان عتیق علم شد و طرح تجاری و توقفگاه کمرزرین شهرداری در جانب جنوب جوباره در مجاورت بازار غاز و با تخریب برخی خانه‌های ارزشمند تعریف شد.

خیابان آیت الله صافی از خیابان کمال و با عبور از گذر تاریخی جوباره رو به میدان امام علی و طرح تجاری و توفقگاه کمرزرین راه را  برای همین بازارها صاف کرد. خیابان آیت االله صافی در طرح تفضیلی شهر اصفهان تعریف شده بود و با تایید کمیسیون ماده پنج پیش رفت. حیف و صد حیف که طرح تفضیلی و سرسری گرفتن میراث شهر توسط برخی کارشناسان و متولیان در کمیسون ماده پنج با بافت ها و محورهای تاریخی اصفهان چه‌ها که نکرد؟ هزینه‌هایی جبران ناپذیر از جیب خزانه میراث فرهنگی شهر که می‌توانستند پتانسیل‌های گردشگری باشند و ارزش افزوده پیدا کنند اما قربانی اهداف کوتاه مدت و تجاری سازی‌ها شدند.

از فراز بازار غاز در پایان میدان امام علی که رو به سوی جوباره در جانب شمال آن بنگرید، مناره‌های ساربان، چهل دختران و دارالضیافه و نورگیرهای کنیسه‌های یهودیان چشم نوازی می‌کنند در این میان خانه‌هایی یهودیان را می بینید که به حال خود رها شده‌اند و خیابان آیت الله صافی که از دل جوباره رد شده است. 

آن سوتر گنبدهای نظام الملک و تاج الملک و گنبدهای راسته بازار تاریخی اصفهان که همه زبان گویایی هستند از تاریخی‌ترین بافت شهری اصفهان و گویاتر از آن رها شدگی بافت جوباره است که به نام بافت فرسوده در همه این سال‌ها دریده شد و سازه‌های تجاری شهرداری، وصله‌های ناجور آن شد تا به زعم کارشناسان خارج از ظرفیت محدود بافت تاریخی و در تضادی کامل با آن به شکلی از نابسامانی و ناهماهنگی جلوه کند.

تمام برنامه‌های شهرداری اصفهان در تمام سال‌های گذشته برای بافت جوباره و میدان عتیق، نوسازی و تجاری‌سازی و تعریض گذری بوده که خود بلای جان این محدوده تاریخی شده است.

این در حالی است که خانه های  واجد ارزش نگهداری این محدوده و ساباط‌های آن در فراموشی کامل در حال ویرانی هستند، شوربختانه، نه وزارت راه و شهرسازی و نه شهرداری و نه میراث فرهنگی هیچ برنامه جامع و مدونی در حفظ و مرمت این بافت تاریخی ندارند، سابقه شهرداری در این رابطه هم خوشنام نیست و معلوم نیست که اگر دوباره آستین‌ها را بالا بزند چه بلای دیگری با نام ساماندهی و بافت فرسوده بر سر جوباره آوار خواهد شد.

نیازمند تدوین برنامه جامع

در اوایل دهه هشتاد شرکت عمران و مسکن سازان منطقه مرکزی از کارگزاران وزارت راه و شهرسازی،  بدنه سازی و کف سازی محور یک جوباره را تحت عنوان “ساماندهی محور تاریخی فرهنگی جوباره” انجام داد. مرمت و بازسازی بازارچه حاج سلیمان، بازسازی خانه ملکان و بدنه سازی یکسری از المان‌ها که تنها توانست مرحم و مسکنی آنی و ظاهری بر زخم عمیق و دردهای جوباره باشد، اما بر ای محور دوم جوباره، قرعه کار به نام شهرداری درآمد که طبق معمول با لودر به جان گذر ماهی فروشان یا همان گذر کمرزیرین افتاد تا خیابان آیت الله صافی را بزند، خیابانی که پشتش به طرح تفضیلی و کمیسون ماده پنج گرم بود اما از نعش بافت تاریخی رد می‌شد، آن زمان صدای هیچ رسانه‌ای در نیامد و از همین رو هم صدای مخالفت کارشناسان میراث فرهنگی به جایی نرسید.

حالا اما آب رفته به جوی باز بر نمی‌گردد، شاید دیر باشد اما از همین جا که جوباره در میانه بود و نبود دست و پا می‌زند، می‌توان شروع کرد، برای خانه‌های واجد ارزش نگهداری که در کمند تعدد وراث و بی‌توجهی در حال ویرانی هستند و بافتی که  به این واسطه و تخلف‌ها در معرض گسست بیشتر است باید برنامه جامعی تدوین کرد.

بازخوانی زوال یک بافت تاریخی ارزشمند در اصفهان

علیرضا قانعی از شهرسازانی است که از سال‌های دهه ۶۰ خط سیر جوباره که امروز به وضعیت دشواری مبتلا شده را دنبال کرده است.

ایرنا در گفت‌ و گو با این کارشناس و فعال میراث فرهنگی این دوران را ورق زد، وی ابتدا از طرح های روان‌بخشی وزارت مسکن و شهرسازی سابق برای بافت های تاریخی گفت که به تعبیری هویت  آنها را در هم نوردید و در ادامه از نوعی  نگاه سوداگری و عدم اطلاع و توجه به بافت تاریخی گفت که  جوباره را حوزه نفوذ و با  تعابیری چون بهسازی تخریب‌ها را توجیه کرد.

به اعتقاد قانعی محور جوباره که اکنون رنگ باخته،  تاریخی‌ترین محور اصفهان است چون محور ورود و مناره ‌ها و در جهت درست استقرار اصفهان قرار دارد.

وی با اشاره به طرح های بهسازی شهرداری اصفهان در محدوده تاریخی‌ترین محور اصفهان گفت: واقعیت این است که همه این طرح‌ها در قالب‌هایی بود که در هیچ کدام از آنها، آن مکانیسم اجرایی و چگونگی حفظ هویت دیده نمی‌شد. در عمل آنچه رخ می‌داد  بر اساس طرح‌های جامع و تفضیلی و عدم نظارت بر روی تخریب بود.

این شهرساز یادآور شد : در دنیای غرب به خصوص در انگلیس به سادگی نمی‌توان تخریب کرد، ابتدا باید پروانه تخریب گرفت، چون تخریب بار منفی دارد، ابعاد تخریب ها خیلی اوقات اقتصادی است و خیلی اوقات اقتصادی، فرهنگی و ارزش های تاریخی. در حالی که در کشور ما این دیدگاه خیلی دور بوده و هست و  به مرور دیدیم که با همین فرآیند بافت تاریخی نوسازی شد.

آنچه قانعی در گفت ‌و گو با ایرنا مرور کرد، نگاه بهسازی شهرداری به بافت تاریخی جوباره و میدان عتیق است که هویت این بافت را نادیده گرفت و به نام بافت فرسوده به جانش افتاد و ادامه داد: بهسازی، اینکه تخریب کنیم و از نو بسازیم نگاهی بود که از دهه ۷۰ جاری شد و در نهادهای ذی‌نفوذ، چه شهرداری و چه راه و شهرسازی جاری شد و بنابراین پروژه‌های متعددی تعریف شد که به نام بافت فرسوده و  اینکه قابل نگهداری نیستند تخریب و نوسازی انجام شد، همه اینها در حالی بود که به بحث هویت این بافت‌ها توجه نمی‌شد و این روند، خیلی معمول و عادی شد و هنوز هم شاید جریان داشته باشد.

وی در توضیح بیشتر افزود: در محله جویباره به دلیل وضعیت پر توانی که می‌تواند به لحاظ تجاری داشته باشد از این نوع تغییرکاربری ها  و بهره‌گیری از فضاها برای مقاصد اقتصادی استفاده شد و در قالب توسعه میدان امام علی  جزو برنامه‌ها قرار گرفت.

این کنشگر میراث فرهنگی یادآور شد: جویباره نزدیک بازار اصفهان و قطب تجاری است، ابتدا کارگاه ها و انبارها و پشتیبان بازار از سکنه خالی شد و  جوباره حیات خودش را از دست داد و امروز هم شاهد آن هستیم که همه چیز نو شده است، شاید چند خانه در حال ویرانی و چند کنیسه و حتی نامی دیگر از  محله جوباره باقی نمانده است.

قانعی در کنار میدان امام علی و در جانب شمال آن به پروژه تجاری و توقفگاه کمرزرین اشاره کرد. جایی که در جنوب جوباره و در کنار بافت تاریخی شهر بیشتر به وصله ناجوری می‌ماند و خیابان آیت الله صافی از دل بافت تاریخی، بازار امام علی و این پاساژ را به خیابان کمال وصل می‌کند.

پروژه تجاری کمرزرین ۱۰ سال پیش توسط شهرداری به مسابقه گذاشته شد، چیزی حدود شش سال از آغاز طراحی و اجرای آن گذشته است، کاری که شرکت “سامان گستر” وابسته به شهرداری اصفهان آن را پیش برد و به تعبیر قانعی پروژه با معماری ناهمخوان با بافت و معماری تاریخی با  شکست روبه رو شد.

آن‌طور که این معمار و شهرساز به ایرنا گفت، برغم میل باطنی‌اش وارد این این پروژه نیمه تمام  شده تا با معماری میان‌افزا، این سازه را با اطراف و بسترش همخوان‌تر یا به نوعی آن را  تبدیل به هویتی جدید با خاطره قبلی کند.

این کارشناس شهرسازی معتقد است که اگر شناخت درستی از بافت جوباره وجود داشت و به درستی راه‌حل‌ها  بررسی می‌شد شاید امروز می توانستیم ارزش افزوده و رشد اقتصادی ایجاد کنیم، راهکاری که او ارائه می‌کند این است که باید برای بافت‌هایی مثل جوباره و جلفا  شرکت هایی را وارد گردونه کرد تا با سهیم کردن مردم این مناطق، ارزش افزوده ایجاد کنند.

ماجرای گذری که بافت جوباره را بیش از پیش گسیخت

احسان عراقی زاده مدیرعامل شرکت عمران و مسکن سازان اصفهان از کارگزاران وزارت راه و شهرسازی درباره اقدامات این شرکت به نیابت از وازرت مسکن و شهرسازی سابق در طرحی به نام “ساماندهی محور تاریخی فرهنگی جوبار” گفت: در سال ۸۱ و ۸۲ که شروع کار محورهای تاریخی بود، تقسیم کاری بین وزارت  مسکن و شهرسازی و شهرداری انجام شد، قرار شد یکسری از محورها از طرف وزارت مسکن و شهرسازی و توسط شرکت عمران و مسکن سازان  انجام شود  و یکسری از محورها را هم شهرداری انجام دهد، محور یک جوباره، از خیابان کمال تا بازار غاز را شرکت عمران و مسکن سازان با هزینه های وزارت مسکن و شهرسازی انجام داد.

 وی در توضیح بیشتر افزود: مطالعاتی انجام و یکسری محور گردشگری برای شهر،  از جمله محور جوباره، محور  دردشت و جماله  و محور گردشگری چهارباغ تعریف شد، محور یک جوباره  اولین پروژه مرمت شهری بود که در اصفهان و در محله جوباره شروع به کار شد.

مطابق آنچه مدیرعامل شرکت عمران و مسکن سازان گفت و آنچه امروز شواهد نشان می‌دهد، تنها آنچه که در تمام این سال‌ها آن‌ هم در ظاهر و بدنه‌سازی سامان داده شد، همه آن چیزی بود که در قالب محور یک جوباره به شرکت عمران و مسکن سازان سپرده شد، طرحی که در آن خانه ملکان مرمت، مسجد حاج سلیمان عقب نشینی و بازسازی و بازارچه حاج سلیمان مرمت شد و ظاهر بیرونی یکی از کنیسه ها و کاروانسرای نی و برخی المان‌های معبر نیز بدنه‌سازی شد.

عراقی‌زاده با اشاره به اینکه عمده کنیسه‌ها در حد فاصل ۲ محور جوباره و بافت میانی قرار دارند، گفت:  محور ۲ جوباره  به شهرداری سپرده شد و این نهاد آن را  با خیابان آیت الله صافی از خیابان کمال تا مسجد کمرزرین بازگشایی کرد.

اقدامات شهرداری بر اساس طرح تفضیلی و کمیسیون ماده ۵ بود

حسین کارگر مدیر شهرداری منطقه سه، در خصوص اقداماتی که در قالب محور ۲ جوباره و عبور خیابان آیت الله صافی  ه هم از گسیخته‌تر شدن بافت جوباره منجر شد به ایرنا گفت: اقداماتی که شهرداری انجام داده است با توجه به طرح تفضیلی اصفهان و کمیسیون ماده پنج بوده است.

نماینده میراث در  جلسه کمیسیون ماده پنج حضور داشته و کلیات این طرح به تصویب کمیسیون رسیده و بعد  برای اجرا ابلاغ شده است، حالا  اینکه دوستان می‌گویند بافت از هم گسیخته شده  است، نمی‌تواند منطقی باشد.

وی  از اقدامات نهاد متبوعش دفاع کرد و گفت: شهرداری در چند سال اخیر در خصوص بافت فرسوده اقدامات خوبی کرده است، جوباره شرایط خاص خودش را دارد و برای هر اقدامی از جمله پروانه‌های ساخت و ساز باید با میراث هماهنگ کنیم.

صحت‌های کارگر در حالی است که  در سال‌های اخیر برای ساخت یک مجتمع سه طبقه در محدوده بافت تاریخی جوباره و آثار تاریخی، از میراث فرهنگی اصفهان استعلام نشده است و بنابراین هماهنگی ۲ نهاد در پاسداری از بافت جوباره چندان هم استوار و بر پایه همکاری دو سویه نیست و از همین جاست که رخنه بیم‌ها از گزند تخریب‌ها در جوباره بیشتر می‌شود.

کارگر  در ادامه با اشاره به احیا میدان عتیق در قالب میدان امام علی، این اقدام را همت شهرداری دانست. میدانی  که به زعم کارشناسان نتوانسته موفقیتی برای پویایی و جذب مردم داشته باشد، جایی که  بیشتر به تجربه شهرداری در احیای بدنه شرقی خیابان چهارباغ می ماند. رسته بازهایی که هیچ گاه نتوانست مردم را جذب کند و به میدانگاهی برای مردم تبدیل شود، تجربه های تلخی که شهرداری برای محورهای تاریخی اصفهان رقم زده، تنها صرف بودجه های کلان و ایجاد بازارهایی بوده که تنها از نعش محورهای تاریخی گذشته و آنها را لمس و از کار افتاده کرده است.

پیگیری خبرنگار ایرنا برای کسب اطلاعات بیشتر در این باره با نصر طاهری معاونت میراث فرهنگی اصفهان بی نتیجه ماند.

استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یکهزار و ۹۳۴ روستاست؛ بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.