“مسجد گنبد” هویت تاریخی فرهنگی سنگان خراسان رضوی

سابقه تمدنی خواف که تا پیش از ورود اسلام به خراسان بخشی از قلمرو پارتها بود به چندین هزار سال قبل می‌رسد. این خطه که در عهد اشکانیان و ساسانیان هم جزو شهرهای آباد ایران بود امروزه وسعتی در حدود یک دهم خواف قدیم دارد.
شهرستان مرزی خواف از شمال به شهرستان رشتخوار، از شرق به افغانستان و شهرستان تایباد، از جنوب به قاین و از غرب به شهرستان های گناباد و تربت‌حیدریه محدود می شود.
این شهرستان در طول تاریخ محل عبور شاخه ای از جاده ابریشم به طول ۱۰ هزار کیلومتر بوده است که در قرن اول قبل از میلاد پایتخت وقت کشور چین را از طریق هرات به ایران وصل می کرد.

بیش از ۹۰ اثر از مجموع ۴۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده شهرستان خواف در فهرست آثار ملی ثبت شده اند.

سنگان یکی از چهار شهر شهرستان خواف در ۲۴ کیلومتری جنوب شهر کنونی خواف و بر سر راه خواف به باخرز و تربت‌جام قرار دارد.

این شهر هم مانند دیگر شهرها و آبادیهای خراسان بزرگ فراز و نشیب‌های فراوان به خود دیده و آثار فاخری چون مسجد گنبد و مسجد جامع در آن برجای مانده و شخصیتهای بزرگی چون علی بن قاسم  سنجانی، ابو هشام سنجانی، ابوالحسن علی بن حمدویه سنجانی و رکن‌الدین محمود سنجانی (شاه سنجان) از آن دیار برخاسته‌اند.

سنگان خواف تا سده‌های اخیر پررونق بود به گونه‌ای که جغرافی‌دانان و نویسندگانی چون مولف حدود العالم، ابن حوقل، استخری، یاقوت حموی، صفی‌الدین بغدادی، حمدالله مستوفی و حافظ ابرو آن را مورد توجه قرار داده و در تالیفات خود به صراحت از نقش این منطقه از نظر علمی و فرهنگی نام برده اند.

بخش سنگان در کنار ظرفیتهای اقتصادی از جمله وجود معادن سنگ‌آهن با یک میلیارد تن ذخیره و یکی از ۱۰ معدن بزرگ سنگ‌آهن در جهان و تامین‌کننده خوراک اولیه برای تولید ۱۷.۵ میلیون تن کنسانتره، ۱۵ میلیون تن گندله و پنج میلیون تن سنگ‌آهن، از ظرفیتهای فرهنگی و تاریخی بسیار برخوردار است.

سنگان خواف در حافظه تاریخی هموطنان زرتشتی نیز جایگاه خاصی دارد، زیرا به نقل از منابع معتبر تاریخی در مهاجرت بزرگ و دسته جمعی که زرتشتیان در صدر اسلام از سنگان خواف آغاز کرده و از دره‌ها و کوه‌ها و کویرهای قهستان گذشته و خود را به جزایر خلیج فارس رسانده‌اند، از آن‌جا به بنگال هند مهاجرت کردند و در آن جا شهری به نام سنگان ساختند و در آن شهر مقیم شده‌اند. 
سنگان در سده‌های اولیه هجری همانند زوزن و خرگرد و سلامه رو به پیشرفت گذاشته و آوازه آن در قرن ششم و هفتم هجری قمری به اوج رسیده که نشانه‌های آن در قامت مسجد گنبد این شهر به چشم می خورد.

یک باستان شناس و پژوهشگر تاریخی و میراث فرهنگی استان خراسان  رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: مسجد گنبد سنگان یکی از بناهای فاخر عصر شکوفایی فرهنگ و هنر ایران در زمان سلجوقی و در سال ۵۳۵ هجری قمری ساخته شده است.

رجبعلی لباف خانیکی افزود: این بنا با نقشه تقریبا مربع با دیوارهای گچ اندود و محراب گچبری بازسازی شده و گنبدی مزین به آجر در ترکیبی موزون و چشم‌نواز با صلابت برجای مانده است و با توجه به نامناسب بودن در ورودی و نامتناسب بودن ایوان و صحنی که بعدها به آن افزوده شده، احتمال دارد بنا در ابتدا یک چهارتاقی در انتهای ایوان قبله همانند گنبد خواجه نظام‌الملک، در انتهای ایوان قبله مسجد جامع اصفهان بوده است.

وی ادامه داد: در بررسی گورستانهای سنگان و روستاهای مجاور آن بر روی برخی قبور قطعاتی از کتیبه‌های آجری عصر سلجوقیان مشاهده شده که بدون تردید متعلق به بنای باشکوهی از دوران سلجوقی در سنگان بوده‌ است و بر لچکی‌های مسجد جامع سنگان هم از همان قطعات کتیبۀ آجری نصب است که متعلق به تزئینات مسجد جامع نیست و احتمالا بازمانده از همان مسجد باشکوهی است که اکنون بخشی از آن مسجد گنبد نامیده می شود.
مسجد گنبد با اینکه تغییر و تحولات بسیار به خود دیده اما هنوز هم  آثار و شواهدی از آن برجای مانده که آن را بنایی باشکوه و زیبا جلوه می‌دهد.

این باستانشناس گفت: به دلیل گچبری و کاشی کاری زببای زیر گنبد این مسجد به نام مسجد گنبد معروف شده است.

وی افزود: قاعدۀ چهار ضلعی بنا به کمک گوشوارها و طاقنماها ماهرانه به هشت ضلعی و در نهایت دایره تبدیل شده تا استقرار گنبد بر فراز آن تسهیل شود و سطوح زیر طاق ‌در گاهی ها و لچکی ها تجلی‌گاه گچبریهای متنوع و زیبا شده است.

لباف خانبکی ادامه داد: بر گنبد این مسجد یک رشته کتیبه کوفی گلدار بسیار زیبا قابل مقایسه با کتیبه مدرسه نظامیه خرگرد نقش بسته است.

وی گفت: روی دیوارهای مسجد گنبد سنگان گچ اندود است و  مانند دیوار رباط شرف و رباط ماهی این منطقه تزئیناتی داشته است. نمای بیرونی بنا ساده و بی‌آلایش است و درخور آن همه شکوه و جلال فضای داخل نیست.

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع ‌دستی شهرستان خواف هم  از پایان مرمت اضطراری مسجد گنبد سنگان با مشارکت شرکت اپال پارسیان سنگان در سال جاری خبر داد.

محمود باعقیده گفت: با پیگیری فرمانداری شهرستان خواف و در راستای مسوولیت اجتماعی شرکت صنعتی، معدنی اپال پارسیان سنگان، تفاهم‌نامه‌ای باهدف حفاظت و حراست از آثار تاریخی شهرستان منعقد شد که بر این اساس در مرحله نخست ۵۰۰ میلیون ریال به ‌منظور مرمت اضطراری چهار بنای تاریخی شهرستان اختصاص یافت.

وی مرمت های انجام شده در این بنا را بام سازی شامل جمع آوری اندود فرسوده، شیب بندی و کاهگل‌کشی اعلام کرد و افزود:مسجد گنبد سنگان  که به خاطر آجرکاری و تزئینات زیبای گچی که در زیر گنبد آن وجود دارد به نام مسجد گنبد  معروف شده و در واقع موزه‌ای کوچک از ظرافت‌کاری‌ها و خلاقیت‏های دست و اندیشه انسان است.

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع ‌دستی شهرستان خواف ادامه داد: این بنا از زیباترین بناهای عصر سلجوقی بوده که هنوز نمازهای یومیه در آن اقامه می‌شود و بر اساس کتیبه‌ای که باقی‌مانده سال ساخت آن ۵۳۵ هجری قمری است.

تاکنون ۱۰۵ اثر، محوطه و تپه تاریخی، طبیعی و میراث ناملموس شهرستان خواف در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

۳۵ جاذبه گردشگری و ۱۶ تأسیسات گردشگری در این شهرستان خواف وجود دارد.