تبریز؛ پیشرو در قیام و مبارزه

مهدی جبرائیلی تبریزی
رهبر معظم انقلاب در وصف سابقه مبارزاتی مردم تبریز فرمودند: «چه در قضایای مشروطیّت ایران، چه پیش از آن در قضیّه تحریم تنباکو و مبارزه با کمپانی انگلیسی، چه بعد از آن در ماجرای نهضت ملّی و حوادث آخر [و بعد از] دهه ۲۰-  یعنی سال‌های ۳۰ و ۳۱-  و چه در حوادث نهضت اسلامی و چه در پیروزی انقلاب اسلامی، در همه این حوادث که ما نگاه می‌کنیم، آذربایجان و تبریز، هم به هنگام عمل کردند… و پیشگام بودند».
مبارزه با قرارداد ننگین و استعماری رژی
واگذاری انحصار بازرگانی توتون و تنباکو به یک شرکت انگلیسی توسط ناصرالدین‌شاه قاجار معروف به قرارداد رژی، سبب ایجاد جنبشی مردمی به رهبری علمای دینی شد. سرانجام این امتیاز در پی فتوای تاریخی میرزای شیرازی در سال ۱۳۰۹ق فسخ شد.
همگام با اعتراض سراسری بر علیه این قرارداد استعماری، مردم تبریز هم با آهنگی جدی و تند به رهبری علما به مخالفت برخاستند.
حاج میرزا جواد آقا، مجتهد با نفوذ تبریز، بر سر منبر به مخالفت با آن سخن گفت و مسلمانان را از همکاری با کارگزاران شرکت برحذر داشت.
مقام معظم رهبری درخصوص ایشان می‌فرمایند: «در حادثه تحریم تنباکو و مبارزه با کمپانی انگلیسی و سلطه اقتصادی انگلیس بر ایران، یکی از محورهای مبارزه، تبریز و مرحوم «حاج میرزا جواد مجتهد» عالم بزرگ تبریز بود».
علمای تهران و دیگر جاها در نامه‌هایی به مردم تبریز نوشتند: «برای محو رژی همه امیدها به مردم آذربایجان بسته شده است».(تحریم تنباکو در ایران، ص۹۶- ۹۸).
تلاطم تبریز در نهضت مشروطه
مخالفت محمدعلی شاه با فرمان مشروطه و به توپ بستن مجلس درخرداد ۱۲۸۷ موجی از اعتراضات را در کشور به ‌وجود آورد.
ستارخان یکی از چهره‌های مردمی و آزادی‌خواه در تبریز که نخست به عضویت در انجمن حقیقت(یکی از مراکز مشروطه‌خواهان تبریز) درآمد سپس به انجمن ایالتی تبریز رفته‌ و آمادگی خود را برای خدمت به مشروطه اعلام کرد(رهبران مشروطه، ص ۳۹۱). وی با ایستادگی در برابر نیروهای دولتی و با کمک باقرخان، با حمله به تهران وسقوط محمدعلی شاه، نهضت مشروطیت را احیاء کرد. علامه قزوینی درخصوص اهمیت این اقدام سردار ملی گفته بود «اگر روز ۱۷ جمادی‌الاخری ستارخان بیرق‌های سفید را پایین نمی‌آورد، مشروطه تا مدت نامعلوم رخت از ایران بیرون می‌برد؛ زیرا آن روز در تمام نقاط ایران به جز از تبریز استبداد حکم روا بود.»(قیام آذربایجان و ستارخان، ص ۱۲۲).
محمدعلی شاه پس ازتعطیل کردن مجلس به قصد تحکیم موقعیت خود در تبریز و از بین بردن مشروطه‌خواهان تبریزی، عین‌الدوله را به سمت فرمانفرمایی کل آذربایجان به تبریز فرستاد.
با توجه به تهاجم لشکر عین‌الدوله به تبریز، شیخ محمد خیابانی با لباس روحانی و تفنگ بر دوش در مقابل سپاه متجاوز عین‌الدوله به دفاع برخاسته و با مبارزان و مجاهدان در سنگرها می‌خوابید و آنان را بر مقاومت دعوت و تشویق می‌کرد.
مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹وثوق‌الدوله
 این قرارداد در سال ۱۲۹۸ش برابر با ۱۹۱۹م میان دولت بریتانیا با دولت وقت ایران پس از هفت ماه مذاکره پنهانی با وثوق‌الدوله و با پرداخت چهارصد هزار تومان رشوه بسته شد. بر اساس آن تمامی امور کشوری و لشکری ایران، زیر نظر مستشاران انگلیسی و با مجوز آنان صورت می‌گرفت. براثر مخالفت‌های داخلی و خارجی و مغایرت آن با قانون اساسی مشروطه، این قرارداد هرگز به اجرا درنیامد.
شیخ محمد خیابانی نماینده تبریز در مجلس در نطقی اعلام کرد که اگر قرارداد وارد مجلس نشود و توسط مجلس به تصویب نرسد، ورق‌پاره‌ای بیش نیست.
همگام بااعتراضات ملی برضد قرارداد ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله، دموکرات‌های تبریز به رهبری خیابانی در فروردین ۱۲۲۹ قیام کردند.
آیت‌الله خامنه‌ای ریشه قیام خیابانی را هم در اقدام وثوق‌الدوله بیان می‌کنند: «در قضیه مرحوم شیخ محمد خیابانی- که تبریز یک تنه ایستاد-  مسئله، مسئله قرارداد وثوق‌الدوله بود. در تهران، عمال حکومت ضعیف با یک قرارداد، امورمالی و امور نظامی کشور را دودستی تقدیم کردند به انگلیسی‌ها. تبریزی‌ها ایستادند. مرحوم خیابانی و دیگران در مقابل این قضیه بود که ایستادند و آن حوادث عجیب تبریز پیش آمد کرد».
انجمن ایالتی آذربایجان
پس از مقاومت و تحصن مردم تبریز و تلگراف شاه در تاریخ ۴ مهر ۱۲۸۵ شور و شوقی در مردم پدید آمد و فعالان جنبش اقدام به تجمع برای انتخاب نمایندگان خود کردند، هسته اولیه تشکیل انجمن ایالتی هم از این تجمع بنیانگذاری شد. این نهاد سیاسی در دوره مجلس اول و نیز پس از انحلال آن در انقلاب مشروطه نقش مهمی ‌ایفا کرد. شیخ محمد خیابانی از اعضای برجسته انجمن و از ارکان فکری و رهبری آن محسوب می‌شد که وظیفه‌اش سامان دادن امور شهر بود.
این انجمن با فعالیت‌های خود و تجهیز مردم و فشار سیاسی به دولت مرکزی، نقش اساسی در جنبش مشروطه و خنثی‌سازی کارشکنی‌های محمدعلی شاه و احیاء مشروطیت داشت.
انجمن ایالتی سعی در آن داشت که در نبود مجلس از آزادی و حقوق همه مردم و تمامیت ایران دفاع کند. چنان‌که به هنگام انتشار خبر تلاش شاه و دربار برای یک استقراض خارجی جدید در سال ۱۲۸۷ش، با انتشار اعلامیه‌ای رسمی ‌خطاب به تمامی نمایندگان دولت‌های خارجی، ناخشنودی ملت ایران و پایبند نبودنشان به قرضه مذکور را اعلام داشت.(دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۴، ص ۵۷۴۹).
قیام برای آخرین انقلاب
در بهمن ۵۶، روحانیون‌ مبارز تبریز به‌ رهبری آیت‌الله قاضی‌ طباطبایی‌ تصمیم‌ گرفتند چهلم‌ شهدای ۱۹ دی‌ قم را با عظمتی‌ درخور شأن‌ شهدا برگزار کنند. از چند روز قبل‌ روحانیون‌ انقلابی‌ در مساجد خود منبر رفتند و با انتقاد از رژیم‌ پهلوی، مردم‌ را برای‌ مراسم‌ آماده‌ کردند. چند روز قبل‌ از ۲۹ بهمن‌ روحانیون‌ بزرگ‌ و مبارز تبریز اطلاعیه‌ای‌ را با امضاء صادر کردند و از مردم‌ خواستند تا از ساعت‌ ۱۰ الی‌ ۱۲ صبح‌ ۲۹ بهمن‌ در مجلس‌ ختمی‌ که‌ در مسجد حاجی‌ میرزایوسف‌ معروف‌ به‌ قزلّی‌ در سر بازار اول‌ خیابان‌ فردوسی‌ برگزار می‌شد، شرکت‌ کنند.(حماسه ۲۹ بهمن تبریز، ص۱۹).
نیروهای‌ انتظامی‌ به‌ فرماندهی‌ سرگرد حق‌شناس‌ در جلوی مسجد تجمع‌ کردند و از ورود مردم‌ ممانعت‌ می‌کردند. اهانت سرگرد حق‌شناس‌ به مسجد باعث خشم مردم شده و به ایجاد درگیری بین مردم و نیروهای امنیتی انجامید و در این میان یک جوان به شهادت رسید.
البته بعضی منابع با توجه به ابعاد و وسعت قیام و کشتاری که نیروهای امنیتی و مأموران ساواک به راه انداخته بودند، اعتقاد داشتند که این تعداد بالغ بر ۵۶۰ نفر می‌باشد.(دوسال آخر، رفرم تا… انقلاب، ص۱۰۶).
درجریان تشییع آن شهید، تبریز به جوش و خروش درآمد، با ورود ارتش‌ به شهر و سرکوب‌ مردم‌ و اعلام‌ حکومت‌ نظامی‌، بر شهر مسلط‌ شد.
محمدرضا پهلوی هیئتی‌ را مأمور رسیدگی‌ به‌ تظاهرات مردم تبریزکرد و با عزل سپهبد اسکندر آزموده‌ را از استانداری‌، ارتشبد شفقت‌ را به‌ عنوان‌ استاندار منصوب‌ کرد.
با توجه به نزدیکی تبریز به شوروی سابق، رژیم شاه قیام تبریز را به عوامل خارجی از جمله کمونیسم نسبت داد(شیرخانی، حماسه ۲۹ بهمن تبریز، ص۴۵).
البته رژیم برای اثبات این ادعا، هیچ‌گونه دلیلی نداشت و تنها می‌خواست با استناد به مواردی همچون حکومت سید جعفر پیشه‌وری و سایر جریانات انحرافی که در این منطقه روی داده بود، قیام تبریز را هم شبیه آنها قلمداد کند.
همزمان با چهلم شهدای تبریز در شهرهای مختلف، مراسماتی برگزار شد که منجر به اعتراض و راهپیمایی بر علیه شاه می‌شد و همین سلسله مبارزات به پیروزی نهایی انقلاب اسلامی ختم شد.
حضرت امام(رحمهًْ‌الله‌علیه) پیامی ‌به مناسبت قیام ۲۹ بهمن سال ۵۶ تبریز صادر کردند: «سلام بر اهالی شجاع ومتدین آذربایجان عزیز! درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز! درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر جزافه‌گویی‌های او کشیدند! زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز، که با نهضت عظیم خود مشت محکم بر دهان یاوه‌گویانی زدند که با بوق‌های تبلیغاتی، انقلاب خونین استعمار را که ملت شریف ایران با آن صد‌در‌صد مخالف است «انقلاب سفید شاه و ملت» می‌نامند و این نوکر اجانب و خودباخته مستعمرین را نجات‌دهنده کشور می‌شمارند».
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درسفر به تبریز، در سخنرانی خود در بازار تبریز فرمودند: «این تبریز، همان تبریزی است که نخستین ضربه را بر پیکر شاه بعد از مردم قم
وارد کرد».