زیارت جامعه کبیره دایره‌المعارف فرهنگ اصیل شیعی است

حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌محمد باقی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، در رابطه با فلسفه شکل‌گیری زیارت جامعه کبیره و اهداف امام هادی (ع) از بیان این زیارت شریف اظهار کرد: در دوران حیات آن امام همام به دلیل اختناق و شرایط بغرنجی که در جامعه موج می‌زد، چاره‌ای نبود جز آنکه بسیاری از مفاهیم در قالب دیگری مطرح شود، ۱۵ سال امامت آن حضرت مصادف با خلافت متوکل عباسی از خشن‌ترین خلفای عباسیان بود، کسی که به مزار مطهر امام حسین (ع) حمله کرد و آن مکان را شخم زد که این اقدام نشان از شدت و حدت بغض او نسبت به ائمه اطهار (ع) حکایت داشت.

استاد مرکز تخصصی نماز گفت: از سوی دیگر امام هادی (ع) در شرایطی به امامت رسیدند که جامعه را غلات فراگرفته بودند، صوفیه برداشت غلطی از امامت را مطرح می‌کردند به ویژه دیدگاه‌هایی که نسبت به منجی و آخرالزمان داشتند سبب شد تا اندیشه نادرستی در جامعه مطرح شود، در این فضا امام هادی (ع) زیارت جامعه کبیره را بیان می‌کند. از سوی دیگر باید توجه داشته باشیم که امام هادی (ع) به شدت تحت مراقبت بود و حتی وکلا با آن حضرت به سختی دیدار داشتند بنابراین آن امام همام، با طرح این زیارتنامه دفاع جانانه‌ای از حریم امامت می‌کنند و دایره‌المعارف امامت را در این زیارت مطرح کرده و خط و فرهنگ اصیل شیعی را نمایان می‌سازند.

وی با اشاره به جایگاه و اهمیت زیارت جامعه کبیره گفت: در وهله نخست این زیارتنامه شریف شناسنامه اهل بیت (ع) است، تا جایی که از نظر گستردگی و اهمیت اگر همه زیارت‌نامه‌ها را یک جا بگذاریم اهمیت شأن از جنبه امام شناسی به اندازه جامعه کبیره نمی‌شود، نکته دوم اینکه در زیارت جامعه کبیره ۴۰۰ وصف از اوصاف امامت بیان شده است.

عضو هیأت علمی مرکز تخصصی نماز گفت: مضامین زیارت جامعه کبیره در چند محور کلی قابل بررسی است که شامل ارتباط امام معصوم با خدا، ارتباط امام با امت، ارتباط امام با جهان هستی و نهایتاً جایگاه امام و امامت، می‌شود؛ این موارد مهمی است، اگر به خوبی زیارتنامه را بررسی کنیم عناوین و مفاهیم دیگری نیز وجود دارد. زیارت جامعه کبیره با سلام شروع می‌شود؛ این سلام در واقع زیارت اهل بیت است، به بیان دیگر مقدمه ورود به مقامات حضرات معصومین است؛ همان طور که وقتی وارد حرم مطهر یکی از اهل بیت (ع) می‌شویم ابتدا به آن امام همام سلام می‌دهیم، بنابراین در ابتدای این زیارت‌نامه می‌خوانیم «السَّلامُ عَلَیکمْ یا أَهْلَ بَیتِ النُّبُوَّهِ». ضمن اینکه دعا معمولاً با «اللهم» آغاز می‌شود و زیارت با سلام و این نکته‌ای است که باید در زیارت جامعه کبیره به آن توجه داشت. بنابراین از آنجایی که جامعه کبیره با سلام آغاز شده به آن زیارت می‌گویند هرچند که در ادامه متن و در بسیاری از موارد این زیارتنامه سلام ندارد به جز در پنج مرحله که این سلام تقدیم حضرات معصومین می‌شود.

امام هادی (ع) در شرایطی به امامت رسیدند که جامعه را غلات فراگرفته بودند، صوفیه برداشت غلطی از امامت را مطرح می‌کردند به ویژه دیدگاه‌هایی که نسبت به منجی و آخرالزمان داشتند سبب شد تا اندیشه نادرستی در جامعه مطرح شود، در این فضا امام هادی (ع) زیارت جامعه کبیره را بیان می‌کند

حجت الاسلام باقی با اشاره به اینکه بحث بعدی که در زیارت جامعه کبیره به آن پرداخته شده شهادت و اقراراست، گفت: شهادت به یگانگی خدا، رسالت پیامبر اکرم (ص)، اقرار به مقامات اهل بیت عصمت و طهارت، بخش بعدی این زیارت را تشکیل می‌دهد، نکته‌ای که در این فراز باید به آن توجه داشت آن است که شهادت و اقرار به مقامات ائمه (ع) منجر به تشدید آن مقامات در انسان می‌شود، به این معنا که این تکرار و اقرار سبب م شود که این ویژگی در وجود انسان به باور رسیده و تثبیت شود. بنابراین در زیارت جامعه کبیره می‌خوانیم «وَأَشْهَدُ أَنَّکمُ الْأَئِمَّهُ الرَّاشِدُونَ»

وی ادامه داد: محور بعدی در زیارت جامعه کبیره اعتراف به منشأ مقامات ائمه اطهار است، به این معنا که این صفات از جانب خداوند متعال است و شخص امام در مقابل خداوند صغیر مطلق است، طرفه آنکه برخی با ایجاد شبهه امام را خدا می‌دانستند یا می‌گفتند خدا در امام حلول کرده است؛ بنابراین امام هادی (ع) در آن شرایط بغرنج که غُلات در جامعه زیاد شده بود، عالی‌ترین مسائل را به منظور روشنگری جامعه از رهگذر این زیارتنامه مطرح و مرتباً تکرار کردند که هرچه هست از خداوند متعال است و این رویکرد همان توحید محض است به این معنا که انسان، خداوند را حاکم بر همه چیز دانسته و خود را در مقال پروردگار فقیر بداند.

حجت‌الاسلام باقی در بخش دیگری از مباحث خود مؤلفه «هدایت‌گری امام» را از دیگر محورهای کلیدی زیارت جامعه کبیره دانسته و افزود: در متن زیارتنامه از اوصاف امام نام برده می‌شود و اینکه همه این ویژگی‌ها از جانب خدا بوده و اساساً حکمت خداوند بر این مهم بوده است که امام از مردم دستگیری کند، به عبارت دیگر اعطای این صفات به امام نَه از باب اینکه خداوند بدون جهت چیزی را به آن حضرات اعطا کرده باشد بلکه از این نظر که امام بتواند نقش خود را در نظام هستی که هدایتگری است ایفا کند.

وی تصریح کرد: در این مقطع از زیارتنامه امام هادی (ع) به نکته مهمی اشاره می‌کند بر این مبنا که هرکسی حق امامت ندارد؛ هدایت‌گری و امامت از آن کسی است که این اوصاف را داشته باشد، اشاره امام نیز از آن جهت است که در برهه حیات ایشان بسیاری از فِرَق و نحله‌ها می‌گفتند که ما پیرو فلان شخص هستیم و او را امام جامع می‌دانیم، بنابراین امام هادی (ع) در این زیارت به دنبال طرح این مساله هستند که مساله امامت چنین نیست و خداوند بهتر می‌داند که رسالت خود را کجا قرار دهد؛ چنانچه خداوند در قرآن فرمود: «اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ».

عضو هیأت علمی مرکز تخصصی نماز افزود: نکته دیگری که در این زیارتنامه وجود دارد مطرح کردن واسطه فیض بودن امام است، این بدان معناست که امام نه تنها هدایت‌گر ظاهری بوده بلکه هدایت‌گر باطنی است، چنانچه خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا» (و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می‌کردند)، بنابراین امام دل‌ها را به سمت کن فیکون هدایت می‌کند یعنی امری که در دل‌ها نفوذ کند. بر این اساس وظیفه امام آن است که دل‌ها را به سمت خداوند نورانی کند مانند جریان «حر بن یزید ریاحی» که امام حسین (ع) او را از قعر جهنم به سوی بهشت هدایت کرد.

وی تصریح کرد: مساله دیگر در این زیارت نامه حُب به دوستداران امام و بغض نسبت به دشمنان آنان است، خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ» (محمد [ص] پیامبر خداست و کسانی که با اویند بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند).

این پژوهشگر افزود: تبیین مقامات امام نسبت به انبیا، بخش دیگری از مباحث این زیارتنامه شریف را تشکیل می‌دهد، به طوری که بر اساس وصف ارائه شده در زیارت نامه، مقام امامت بسیار بالاتر از مقام نبوت است؛ همچنین در ادامه زیارت جامعه کبیره محور یاری کردن امام مورد توجه واقع شده است که نکته‌ای است که بسیار اهمیت دارد، در جامعه کبیره امام را واسطه فیض و هدایت‌گری خواندیم اما این مولفه‌ها به شرطی محقق می‌شود که در راه یاری امام قدم برداریم. رحمت خاص امام شامل حال همه نمی‌شود، البته رحمت عام برای همه است برای مثال احادیث ائمه (ع) در دسترسی همه هست اما رحمت و هدایت خاص به کسانی می‌رسد که دست بیعت به امام دادند و امروز نیز در عصر غیبت این وظیفه بر عهده ماست و جالب آنکه در جامعه کبیره وظیفه شخصی که می‌خواهد امام را یاری کند بیان شده است که در ادامه اشاره می‌کنم.

حجت الاسلام و المسلمین باقی در مورد وظایف یاری‌دهندگان امام گفت: در زیارت جامعه کبیره اقامه نماز و پرداخت زکات ذکر شده است که از ویژگی‌های اشخاصی است که امام را یاری می‌کنند. در سوره حج نیز این موارد به انضمام برخی دیگر از مولفه‌ها به عنوان ویژگی یاری دهندگان خداوند مطرح شده چنانچه می‌فرماید: «الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ ۗ وَلِلَّهِ عَاقِبَهُ الْأُمُورِ».

وی ادامه داد: بحث ظهور و رجعت در بخش‌های مختلفی از این زیارت‌نامه مورد توجه قرار گرفته و ظهور امام مژده داده شده است، در این زیارت نامه بحث رجعت از مباحث مهم است، همچنین در ادامه به بحث شفاعت و توسل توجه شده است، امام مقاماتی دارد که او را به شفاعت کردن می‌رساند از این جهت است که در ادعیه از خداوند می‌خواهیم که شفاعت آن بزرگواران را شامل حالمان کند، همچنین توسل به امام به ویژه امام عصر (عج) از دیگر مواردی است که در این زیارت نامه از لسان مبارک امام هادی (ع) به آن پرداخته شده است.