نعل وارونه توسعه / بنای خان قاجاری با زور نماد بجنورد می‌شود؟

خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها، چند ماهی است که توسعه عمارت مفخم به اشکال مختلف نقل محافل فرهنگی خراسان شمالی است؛ عده‌ای موافق و عده‌ای مخالف آن بودند.

در گام‌های ابتدایی با توجیه ساخت یک مجموعه بزرگ که به گفته مجریان آن در مقیاس میدان نقش جهان اصفهان است، قرار بود بیمارستان امام رضا (ع) به عنوان موقوفه درمان را نیز تخریب کنند که پس از ایستادگی حداکثری رسانه‌های متعهد و فعالین اجتماعی در عقب‌نشینی آشکار اجرای این طرح را بدون بخش بیمارستان در نظر گرفتند.

اما عمارت مفخم چیست و چه جایگاهی دارد؟ عمارت مفخم در دهه ۱۲۵۰ خورشیدی، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار، به فرمان یارمحمدخان شادلو، معروف به سردار مفخم، ایلخان طایفه کرد شادلو و حاکم آن روزگار منطقه شمال خراسان و استرآباد (گرگان کنونی) ساخته شد.

این مکان محل سکونت سردار مفخم و خانواده اش و نیز پذیرایی از مهمانان دولتی و رجال سیاسی آن روزگار بود و البته در همان دوران مراسم و تشریفات نظامی نیز در آن برگزار می‌شد و مشکلات و مسائل سیاسی ایل‌هایی که زیر لوای حکمرانی او بودند، در آن بررسی می‌شد.

نقشه عمارت مفخم توسط میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) کشیده شده است و او از نخستین معماران ایرانی بود که پس از تحصیل در دارالفنون، تحصیلات خود را در پاریس گذرانده بود.

وسعت عمارت مفخم که در ۲ طبقه ساخته شده است، ۵۰ در ۲۳ متر است و ارتفاع بنا نیز به ۹ متر می‌رسد. عمارت مفخم دارای ۳۲ اتاق و ۲ تالار با آینه کاری‌ها، کاشیکاری‌ها و گچ‌بری های است و یکی از آثار بی نظیر عصر ناصرالدین شاه محسوب می‌شود.

در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آئینه خانه، کلاه فرنگی، حوض‌خانه و سردر آن در باغی بزرگ واقع بوده که مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می‌داده است.

نقاط سیاه خان قاجاری در تاریخ بجنورد

به این ترتیب در نگاه اول شاید بازآفرینی بافت فرسوده پیرامون این بنا که قدمت آن به ۱۵۰ سال پیش می‌رسد امری پسندیده باشد اما تلاش گسترده جهت نمادسازی این بنا که به نام یکی از خوانین قاجار که نقاط سیاهی پیرامون او مطرح است، نیاز به تجدیدنظر و بازنگری دارد. مسئله‌ای که یکی از پژوهشگران تاریخ خراسان شمالی نسبت به آن نقد دارد.

بیژن پروان در گفتگو با مهر با اشاره به ساخت تعدادی عمارت در سلطنت ۵۰ ساله ناصرالدین شاه قاجار که به دلیل الگوبرداری از بناهای فرنگی به عنوان کارت‌پستالی هم شناخته می‌شدند، اظهار داشت: شخصی به نام مهندس‌الممالک که طراحی و اجرای این عمارت‌ها را بر عهده داشت توسط «سهام‌الدوله یارمحمد خان» جهت اجرای چند طرح به بجنورد دعوت می‌شود.

پژوهشگر تاریخ خراسان شمالی گفت: آیینه‌خانه بجنورد که محل اداری سهام‌الدوله بود و بخش عمارت مفخم هم که بنای بزرگ‌تری است محل زندگی خانواده پرعائله وی محسوب می‌شد.

وی افزود: پس از فوت «یار محمدخان»، فرزندان او توسط رضاخان تبعید می‌شوند که تعدادی از آن‌ها پس از خروج رضاخان از کشور به بجنورد باز می‌گردند؛ عمارت مفخم به فرزند ارشد که شخصی به نام «اردشیرخان» واگذار می‌شود؛ او این محل را به نمایندگی از خانواده پس از مرمت و ترمیم به عنوان شفاخانه و درمانگاه در اختیار دولت قرار می‌دهد.

پروان تصریح کرد: یک‌بار سقف این بنا در سال ۱۳۲۳ به دلیل آتش‌سوزی ریخته می‌شود؛ به دلیل بزرگی بنا پس از تعمیرات این محل به عنوان درمانگاه استفاده می‌شود که در سال ۱۳۴۶ با تجهیز این محل به عنوان نخستین و تنها بیمارستان بجنورد نامیده می‌شود.

پژوهشگر تاریخ خراسان شمالی بیان داشت: سردار یار محمدخان به سهام‌الدوله و سردار مفخم معروف بود؛ فرزند وی و یکی از جانشینان وی یعنی «عزیزالله خان» به عنوان سردار معزز معروف شدند. این القاب و عناوین را شاه قاجار اعطا می‌کرد چون افراد مذکور مرزبان بودند و از مرزها پاسداری می‌کردند.

وی افزود: بزرگ‌ترین و آخرین خان بزرگ این خاندان «یار محمدخان سهام‌الدوله» بود که این لقب سردار مفخم برای وی اطلاق می‌شود.

چرا بزرگان بجنورد مورد توجه قرار نمی‌گیرند؟

پروان در ادامه با گلایه نسبت به برخی افراد که با تاریخ بیگانه هستند گفت: این دیار از نام‌آوران و شخصیت‌هایی چون شیخ محمد تقی بجنوردی که به اعتراف مورخین برجسته غربی، رهبر قیام تنباکوی میرزا رضای شیرازی در خراسان بود و در مشهد جایگاه رفیعی داشت بهره می‌برد. در گزارش‌های وزارت خارجه انگلیس در اواخر دوره قاجار نیز به این شخصیت مهم اشاره شده است که وی هم‌زمان با ترور ناصرالدین شاه فوت می‌کند.

پژوهشگر تاریخ خراسان شمالی گفت به دیگر شخصیت‌های بزرگ بجنورد اشاره داشت و خاطرنشان کرد: آیت‌الله میرزاحسن بجنوردی که مرجع تقلید شیعیان بود و پس از فوت آیت‌الله بروجردی به عنوان بزرگ‌ترین روحانی تاریخ از او یاد می‌کنند دیگر شخصیت برجسته استان است.

وی افزود: چرا باید با وجود این چنین شخصیت‌ها و روحانیون برجسته یک خان را به عنوان نماد این دیار معرفی کنیم؟

درخواست‌های نامشروع سردار مفخم از بزرگان بجنورد

پروان تاکید کرد: شیخ محمدتقی بجنوردی به واسطه عملکرد نسنجیده و برخوردهای نامطلوب سردار مفخم شبانه مجبور به ترک بجنورد و هجرت به مشهد می‌شود. سردار مفخم در سخنان عجیب از این عالم وارسته درخواست می‌کند که در قراردادهایی که با بی‌عدالتی محض درصدد تضییع حقوق مردم بود را تأیید کند.

این پژوهشگر برجسته تاریخ خراسان شمالی در ادامه خاطر نشان کرد: برخی با نگاه‌های احساسی و به‌دور از واقعیت خانی را به عنوان نماد این شهر مطرح می‌کنند که باعث شده بزرگترین مرجع خراسان و کشور از دستش فرار کند.

وی با اشاره به فقدان بنای تاریخی افزود: استان درصدد نمادسازی با استفاده از معدود فضاهای موجود است که نه قدمت آن‌چنانی در تاریخ دارند و نه از پیشینه مناسب و متناسب با فرهنگ دینی و ایرانی برخوردار هستند.

پروان در انتها ساخت یک محل مجلل در این محل بجنورد را اقدامی نامناسب دانست و گفت: در شرایطی که خانه‌های اطراف این محل از شرایط مطلوبی برخوردار نیستند و با کمبودهای فراوانی مواجهند، چنین اقدامی بر خلاف عدالت است.

عمارت مفخم تاریخچه مناسبی ندارد

حجت الاسلام و المسلمین سید محمد افشین فر، مسئول جبهه فرهنگی اجتماعی انقلاب اسلامی در خراسان شمالی نیز در گفتگو با مهر با اشاره به هویت تاریخی شهر بجنورد و همچنین نیاز این شهر به دارا بودن نمادی مذهبی و انقلابی اظهار کرد: برخی مسئولان به دنبال احداث نماد هویتی شهر بجنورد در مجموعه‌ای را دارند که تاریخچه مثبتی از آن وجود ندارد.

وی افزود: عمارت مفخم با توجه به تاریخچه و پیشینه آن باید به عنوان نماد ظلم و به خانه عبرت تبدیل شود و نه محل و مکانی برای اجتماعات مردمی و سرایی برای توسعه گردشگری؛ این بنا سابقه ظلم و نماد سلطنت و طاغوت است و نباید نماد شهر بشود.

مسئول جبهه فرهنگی اجتماعی انقلاب اسلامی در خراسان شمالی، مرکز این استان را نیازمند نمادی انقلابی دانست و گفت: بجنورد به عنوان مرکز استان نیازمند یک میدان و میدانگاه است که می‌توان به عنوان نمونه به مجموعه‌ای وسیع با محوریت آستان مبارک امام‌زاده سید عباس بجنورد اشاره کرد که در آن جنبه معنوی و انقلابی طرح را می‌توان برنامه‌ریزی و ایجاد کرد.

این محل باید نماد عبرت شود

وی با تاکید بر لزوم نمادسازی برای شهر بجنورد تصریح کرد: مجموعه مفخم به عنوان یادگاری از این فرد در تاریخ بجنورد، نماد عبرت‌آموزی است زیرا وی از جمله افراد ظالم به مردم همین منطقه است و فردی که سال‌ها به مردم این منطقه ظلم کرده نباید نماد این شهر شود زیرا در بیان پیشینه آن نیز این واقعیات و حقیقت‌ها روشن است.

افشین فر در ادامه خاطرنشان کرد: نماد طاغوت و ظلم نباید نماد استان شود؛ نماد استان خراسان شمالی که در توصیفات رهبر انقلاب به عنوان استانی انقلابی، بانشاط، سرزنده، غیور، شهیدپرور و مرزبان بیان شده است باید در شأن این توصیفات باشد.

این روحانی خراسان شمالی با تاکید بر تاریخچه و پیشینه مجموعه میدان امام در اصفهان گفت: ساخت این میدان در اصفهان با نگاه و تفکر شیخ بهایی انجام شده که در آن بازار، مسجد و همچنین حوزه‌های علمیه به صورت تنیده در یکدیگر بنا شده است که نشان از تفکر دینی در این طراحی می‌باشد.

وی در انتها گفت: باید در استان خلق فرصت کنیم و در این فضا کارهایی مهم و ضروری است؛ قطعاً مفخم مکان مناسبی برای این نماد و برند سازی نیست.

طرح توسعه مفخم هنوز به شورای شهر نیامده است

بهمن جباری، رئیس شورای شهر بجنورد نیز در گفتگو با مهر بیان کرد: کلیاتی از پروژه مفخم وارد شورا شده تا تفاهم نامه‌ای برای طرح توسعه آن نوشته شود.

وی افزود: استاندار خراسان شمالی سرمایه گذار این طرح را کشف کرده است و هنوز تفاهم نامه اصلی وارد شورا نشده است.

جباری تشریح کرد: حریم این طرح جزو آئینه خانه، تا انتهای شهرداری منطقه ۱ است؛ پیش از این قرار بود تا ساختمان‌های خیابان شهید بهشتی هم تملک شود اما هزینه‌ها اجازه این کار را نداده است.

رئیس شورای شهر بجنورد ادامه داد: ساختمان بلااستفاده فروشگاهی سابق شهرداری نیز که کاربردی ندارد، خارج از تفاهم نامه قرار است که تخریب شود.

وی با تاکید بر اینکه شهرداری نیز در این طرح مشارکت دارد، افزود: بنا نیست زمین به صورت رایگان در اختیار سرمایه گذار قرار داده شود اما تاکنون مشخص نشده که چه تفاهم نامه‌ای امضا خواهد شد.

تملک و تخریب محل اجرای طرح به سرعت انجام شود

محمد علی شجاعی، استاندار خراسان شمالی نیز در نشست هماهنگی کلنگ زنی طرح توسعه عمارت مفخم گفت: تملک و تخریب ساختمان‌های محل اجرای طرح توسعه مفخم باید با سرعت انجام و مقدمات کار فراهم شود.

وی با تأکید بر بهره‌مندی حداکثری مدیران از اختیارات خود برای اجرای طرح، افزود: برای واگذاری زمین سازمان مربوطه باید مسیر قانونی خود را طی کند اما هم‌زمان عملیات اجرایی تخریب ساختمان‌ها و تسطیح محوطه نیز باید به پیش برود.

استاندار خراسان شمالی با تاکید بر حفظ معماری سنتی و اسلامی فضای کلی طرح، گفت: طراحی و جانمایی طرح توسعه مفخم باید با دقت بالایی انجام شود و مدیران اجرایی مربوطه آثار مثبت اجرای طرح را به‌خوبی برای مردم اطلاع‌رسانی و تبیین کنند.

کلنگ اجرای طرح به زودی بر زمین می‌خورد

حبیب یزدان پناه، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی نیز در این خصوص اظهار کرد: با رفع موانعی که بر سر راه اجرای این طرح وجود داشت و با کمک استاندار خراسان شمالی، کلنگ اجرای طرح احیا و بازآفرینی مجموعه فرهنگی تاریخی مفخم به زودی بر زمین خواهد خورد.

وی افزود: این طرح با مشارکت استانداری و دستگاه‌های میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، راه و شهرسازی، اوقاف، شهرداری و شورای اسلامی شهر به اجرا درمی‌آید و شهرداری بجنورد نیز به زودی برنامه‌های خود را آغاز می‌کند.

یزدان پناه اظهار داشت: خراسان شمالی نیاز به مجموعه تاریخی ممتازی دارد که علاوه بر حفظ هویت فرهنگی و تاریخی مرکز استان، پویایی اقتصادی نیز برای منطقه ایجاد کند و این موارد در طرح بازآفرینی مجموعه مفخم دیده شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی با اشاره به جای خالی مرکزی جامع و جذاب برای گردشگران در خراسان شمالی، افزود: مجموعه مفخم بجنورد به لحاظ گستره، بسیار نزدیک به میدان نقش جهان اصفهان است و در طرح بازآفرینی آن نیز علاوه بر کاربری‌های فرهنگی و تاریخی مجموعه، ابعاد اقتصادی و اجتماعی منظور شده است که تحقق آن یکی از کمبودهای بزرگ استان در این زمینه را رفع خواهد کرد.

وی با بیان اینکه تاکنون ۲۵ واحد مسکونی از سوی اداره کل راه و شهرسازی استان برای بازآفرینی و احیای این مجموعه تاریخی واگذار شده است، گفت: با اجرای طرح بازآفرینی، مجموعه مفخم به مرکزی تفریحی، فرهنگی، تاریخی و اقتصادی بدل خواهد شد که برای بینندگان تداعی گر میدان نقش جهان اصفهان باشد.

یزدان پناه بیان داشت: غرفه‌های عرضه صنایع دستی نیز در طرح دیده شده است تا صنعتگران استان در این محل به عرضه محصولات تولیدی و کالاهای هنری خود بپردازند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی در انتها گفت: اگر چه بنا بود با ادغام بیمارستان امام رضا (ع) در این طرح، جایگزین آن فضای درمانی جدیدی در همان نقطه از شهر ایجاد شده و همزمان با اجرای مراحل نخست طرح توسعه مجموعه مفخم، مرکز درمانی مجهزی با امکانات روزآمد نیز تحویل مردم مرکز استان داده شود، اما در نهایت قرار شد بیمارستان امام رضا (ع) در این طرح به شکل کنونی خود باقی بماند.

نکته قابل توجه این است که خراسان شمالی هم اکنون ظرفیت‌های بسیار تاریخی و طبیعی دارد که اکنون بلااستفاده رها شده؛ در چنین شرایطی مسئولان به دنبال ایجاد ظرفیتی دیگر هستند.

رهبر انقلاب نیز در سفر سال ۹۱ خود به خراسان شمالی یک نمونه این موارد را بیان کردند و تصریح داشتند: «قلعه‌ای که نزدیک اسفراین است، شبیه بنای معروف ارگ بم است که از خارج برای بازدید آن می‌آمدند. چرا اینجا کسی نمی‌آید؟ چرا معرفی نشده؟ چرا نمی‌شناسند؟ در حالی که اینجا در دسترس‌تر است. اینجا شما از این مسیر، در هر سال میلیون‌ها عبور کننده دارید – حالا آمارها مختلف است؛ بعضی میگویند بیست میلیون، بعضی میگویند پانزده میلیون – که زائرین مشهد از اینجا عبور می‌کنند. خب، اگر چنانچه وسایلی فراهم شود، نه همه‌ی اینها، بلکه بخشی از اینها، یک روز در این استان توقف کنند، ببینید چه تأثیر عظیمی بر وضعیت استان خواهد گذاشت. اینجور نیست که شما بخواهید مسافر و گردشگر را از مرکز شهر یا از گوشه و کنار کشور بکشانید به یک نقطه‌ی دوردست. اینجا دوردست نیست؛ اینجا در معرض عبور و مرور کاروانهای زیارتی است؛ مردم دارند می‌روند، می‌آیند. یک روز، یک شبانه‌روز، نه همه‌ی این مسافرین، بعضی از اینها، در این شهر بمانند و بروند از مراکز طبیعی اینجا، از همین مراکز تاریخی اینجا بازدید کنند. شما ببینید چه تحولی در کسب و کار و زندگیِ اینجا به وجود خواهد آمد. بنابراین، این هم یک اولویت است.»

حال باید مسئولان استان پاسخ دهند برای ظرفیت‌های موجود چه اقدامی در این دهه انجام داده اند که حال به دنبال ایجاد ظرفیتی دیگر با میلیاردها تومان هزینه هستند؟

اینک باید دید اصرار مسئولان بر تبدیل یک مجموعه معلوم الحال به نماد بجنورد به ثمر خواهد نشست و یا دغدغه فعالان فرهنگی، مذهبی و مورخان اجرا خواهد شد؟