سرنوشت بازار کرونایی کتاب / ایرانی‌ها کتاب‌خوان‌تر شدند؟

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- شادی رضایی؛ شاید در تاریخ اینگونه از این روزها یاد کنند: قصه از یک برگه آزمایش شروع شد. جایی حوالی روزهای زمستانی دوسال مانده به پایان قرن ۱۴ هجری شمسی. روزهای دلگیری بود؛ انگار آن سال بلا را آبستن بود و نفس هایش به شماره افتاده بود. شاید هم از ترس نمره زیاد سنش دست و پاشکسته کنتور می انداخت. همه چیز داشتیم اما از نوع تعطیل و بسته! ترس در شریان های همه می‌دوید و در چشمانشان برق می زد.   یک بیماری لاعلاج روی همه چیز سایه انداخته بود. آن هم در قرن ۲۱ که هیچ چیز جلودار خیلی ها نبود! اما حالا انگار این درد لاعلاج منتهی به مرگ می‌شد. روزهایی شبیه دنیای سیاه و سفید حکومت نظامی هایی که هم نسل های من فقط در فیلم و سریال ها و کتاب ها با تخیل خودشان تجربه اش کرده اند.   حالا ماه ها از آن روزهای ملتهب و آکنده از نفس نفس زدن های مضطرب می گذرد. روزهایی که اتفاقات و تغییرات زیادی را به سبک خودش به ما تحمیل کرد. میخواهیم چند دقیقه ای را مهمان صندلی داغ کرونا در کافه ادبیات و نشر باشیم. شیوع کرونا عادات و سبک زندگی هایمان را خوب یا بد تغییر داد. یکی از تغییراتی که بسیاری از افراد را نشانه گرفت، کتابخوانی و مطالعه است. آمارها و مطالعات مختلف حاکی از این امر است که مردم سراسر دنیا در دوران قرنطینه و خانه نشینی، کمابیش و از سر ذوق یا اجبار، زمانی را برای کتابخوانی در قفسه های خاک خورده ذهنشان کنار گذاشتند.
ایرانی‌ها کتاب‌خوان‌تر شدند؟
مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران طی یک آمارگیری به صورت تلفنی و با جامعه آماری افراد بزرگسال (بالای ۱۸ سال) در سطح ملی و حجم نمونه ۱۵۶۳ در تاریخ ۲۴ تا ۲۷ فروردین ۱۳۹۹ جویای فعالیت های ایرانیان در دوران کرونا و تعطیلات ناشی از آن شده است. نتایج این نظرسنجی حاکی از این بوده است که ۲۵.۳ درصد از افراد به «مطالعه کتاب» مشغول بوده اند. این در حالی است که آمارهای پیش از شیوع کرونا نشان می دهد چیزی در حدود ۳۸ درصد مردم ایران مطالعات غیردرسی دارند. این یعنی جمعیتی حدود ۳۰ الی ۳۵ میلیون نفر از ایرانیان.  
متأسفانه هیچ‌وقت آمار دقیق و رسمی از سوی «مرکز آمار ایران» در مورد میزان کتاب‌خوانی و یا نرخ مطالعه در ایران منتشر نشده است. طی سال‌های اخیر اعداد ارقام متفاوتی از سوی نهادهای مرتبط مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و کتابخانه ملی در خصوص میزان مطالعه در ایران اراده شده است. آمارهای ضدونقیضی که در آن‌ها سرانه مطالعه هر ایرانی بین ۲ الی ۷۰ دقیقه در روز متغیر است. در حالی که سرانه مطالعه در دنیا معیار مشخصی برای محاسبه میزان کتاب‌خوانی افراد جامعه است.   همانطور که از اعداد و ارقام حاصل از نظرسنجی های متفاوت مشخص است، به نظر می رسد آمار دقیقی در دست نیست. به همین دلیل و برای به دست آوردن تخمینی از میران مطالعه ایرانی‌ها در دوران شیوع کرونا به سراغ فروشگاه‌های کتاب رفتیم. هاشمی مدیر فروشگاه و انتشارات کتاب سوره مهر در گفتگو با خبرگزاری دانشجو از افزایش نرخ مطالعه مردم به خصوص در دوران قرنطینه اول خبر می دهد و می گوید: «برای خود ما هم این مطلب جالب بود که به یکباره این حجم از استقبال از کتاب را شاهد بودیم، تمامی سفارشات اینترنتی یا تماس های دریافتی فروشگاه صرفا برای سفارش کتاب بود.»
او تاکید می کند که از منبع اطلاعات آماری مرتبط با میزان مطالعه مردم اطلاعی ندارد چراکه با وجود تعامل با مردم به واسطه فروشگاه این مطلب را دریافته اند که مردم ما اساسا مردمانی کتابخوان هستند. و می‌گوید: «افزایش ارتباط و تعامل مخاطب با ناشرین و کتابفروشی ها عاملی است برای استقبال و انگیزه بیشتر مخاطب برای خرید و مطالعه کتاب.»  
گزارش پیمایش ملی «مصرف کالاهای فرهنگی» از سوی پژوهشگاه فرهنگ،هنر و ارتباطات هم که اوایل دی امسال منتشر شد حاکی از آن است که۴۶.۷ درصد مردم ایران کتابخوان و اهل مطالعه هستند. به نظر می رسد طبق نتایج این نظرسنجی که شرکت کنندگان آن هم از اهالی کتاب نبوده‌اند، به طرز غیرقابل باوری شرایط مطالعه و کتابخوانی خوب است. به تعبیری تقریبا از هردونفر یک نفر کتاب می‌خواند! آماری باورنکردی و جالب توجه که باور نکردن آن باز هم به این مطلب برمی گردد که هیچ آمار رسمی و مستندی از سرانه و نرخ مطالعه در کشور ما وجود ندارد.   سهم کتاب در روزگار کرونایی دنیا
به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، ۳۵درصد از مردم جهان که قبلا کتاب نمی‌خواندند، به خاطر کرونا و قرنطینه به مطالعه کتاب روی آورده‌اند. موسسه تحقیقاتی گلوبال ادیت(GEE) هم از کتاب خوان تر شدن مردم جهان در سال ۲۰۲۰ گزارش می کند و می گوید سه کشور چین، اسپانیا و ایتالیا به ترتیب با نرخ‌های ۴۴، ۴۲ و ۳۶ درصد رشد کتاب‌خوانی در سال ۲۰۲۰ بیشترین آمارهای کتابخوانی را ثبت کردند. در این گزارش ۱۴درصد از مردم جهانی هم اعلام کرده‌اند که در دوران کرونا و قرنطینه نسبت به سال گذشته کتاب‌های بیشتری مطالعه کردند. در گزارش‌های قبل از این زمان هند و تایلند و چین سردمداران کتابخوانان جهان هستند که ازمیان آنها هندی ها با میانگین ۱۰ ساعت و ۴۲ دقیقه مطالعه در هفته، پیشتاز مطالعه در جهان هستند.   سایت آمازون که یکی از سایت‌های آنلاین فروش کتاب است، درباره فروش کتاب در دنیا در روزهای ابتدایی ورود این ویروس گزارش داده است: «انگار که مردم گیج بودند، نمی‌دانستند چه اتفاقی افتاده، حتی ناشران هم از این اتفاق دچار شوک شده بودند. در هفته منتهی به نیمه فروردین‌ماه (مارس) سال جاری، تنها ۶ عنوان جدید در فهرست ۵۰ عنوان کتاب پرفروش بازار قرار داشته و کرونا به بحرانی تازه برای تولید و حمایت از انتشار آثار تازه و به‌اصطلاح جا انداختن آن در بازار و معرفی مطلوبش تبدیل شده است. در همین‌ زمینه مجموع فروش ناشران جهان در سه‌ماهه ابتدای سال جاری میلادی نسبت به سال قبل با هفت‌درصد کاهش همراه شده است. موسسه انتشارات جان‌وایلی از پیش‌بینی کاهش درآمد ۵۰میلیون دلاری برای سال مالی منتهی به آوریل آینده خود خبر داده و گفته درآمدش در این‌بازه بدون احتساب مالیات و خروجی‌های مشابه کمتر از ۲۵میلیون دلار خواهد بود. همین موضوع نیز این بنگاه بزرگ نشر را برای انتشار عنوان‌های تازه خود طی روزهای آتی با حساسیت بیشتری مواجه کرده است.»  
نکته دیگر درمورد آمار کتابخوانی در آمریکا این است که درحالی که شیوع کرونا در آمریکا اقتصاد این کشور را با مشکلات جدی روبه‌رو کرده است، بازار نشر این کشور در مقایسه با ۶ ماه نخست سال ۲۰۱۹ رشدی ۲.۸ درصدی را تجربه کرد. آمار رسمی نشان می‌دهد ۶ ماهه نخست سال ۲۰۲۰ فروش کتاب برابر ۳۲۲.۱ میلیون دلار بوده که در مقایسه با همین بازه زمانی در سال ۲۰۱۹ که برابر ۳۱۳.۵ میلیون دلار بود، این رشد را ثبت کرده است
روزنامه گاردین هم در اواخر تیرماه با ارائه گزارشی درمورد کتابخوانی در انگلستان نوشته است: «تنها در هفته گذشته (اواخر تیرماه) سه‌میلیون و ۸۰۰ هزار کتاب چاپی در انگلیس به فروش رفت که درآمدی برابر با ۳۲میلیون و ۶۰۰ هزار پوند برای صنعت نشر این کشور به همراه داشت. این درحالی است که مردم این کشور اروپایی سال گذشته در یک بازه زمانی مشابه درمجموع تنها سه‌میلیون و یکصدهزار جلد کتاب خریداری کردند.»
نتایج نظرسنجی‌های موسسه نیلسون از هزار شهروند بزرگسال انگلیسی از افزایش میزان مطالعه در دوره قرنطینه و خانه‌نشینی حکایت دارد. قبل از ۲۳ مارس (۴ فروردین ۹۹) شهروندان انگلیسی در هفته به‌طور میانگین سه، چهار ساعت مطالعه داشتند اما با فرارسیدن ماه می (اواسط اردیبهشت ۹۹) ۷.۲ ساعت به این میانگین اضافه شد. اگرچه این آمار در اواسط ماه می کاهشی جزئی یافت اما بازهم نسبت به دوره پیش از قرنطینه بالاتر بود .با توجه به تعطیلی‌های اخیر کتابفروشی‌ها، موسسه نیلسون نمی‌تواند آمار دقیقی از میزان فروش کتاب در سه ماهه دوم سال جاری میلادی ارائه دهد اما براساس برآوردها، این میزان در پی شیوع کرونا در مقایسه با سال گذشته ۱۱درصد کاهش یافت اما با بازگشایی کتابفروشی‌ها از ۱۵ ژوئن (۲۶ خرداد)، بازار فروش کتاب‌های چاپی دراین کشور بار دیگر رونق گرفت.همچنین آژانس مطالعه بریتانیا (TRA )یک سازمان غیردولتی در این کشور در گزارشی جدید از آمار سرانه مطالعه می‌گوید شیوع ویروس کرونا و قرنطینه باعث شده نوجوانان نسبت به گذشته بیشتر کتاب بخوانند.  
براساس آمار ارائه‌شده از سوی شرکت انگلیسی Bookmate که مبتنی بر نظرسنجی این شرکت از بیش از سه میلیون خواننده خود است، اقبال روس‌ها به کتاب و کتابخوانی در بهار سال جاری میلادی (اوج دوران قرنطینه) نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۷درصد افزایش یافته است. آمار این توجه حتی دقیق‌تر نیز اعلام شده است به این صورت که اگر در بازه مربوطه سال گذشته متوسط کتابخوانی روس‌ها در روز ۵۸ دقیقه بوده است، در دوران قرنطینه با ۱۰ درصد افزایش به ۶۸ دقیقه رسیده است، یعنی هر شهروند روس در دوران خانه‌نشینی حاصل از کرونا روزانه به‌طور متوسط بیش از یک ساعت کتاب خوانده است.
درباره فروش کتاب در ایران هم آمار و اطلاعاتی هرچند اندک در دست است. هاشمی مدیرمسئول انتشارات و فروشگاه سوره مهر در گفتگو با خبرگزاری دانشجو این مطلب را عنوان کرد: «بر حسب تخمین و میانگین، میزان فروش کتاب در زمان پاندمی کرونا نسبت به همین برهه زمانی در سال پیش رشد ۲۰الی ۳۰ درصدی را تجربه کرده است.»
این البته درحالی است که به علت مشکلات اقتصادی و معیشتی ناشی از کرونا بر زندگی مردم این فروشگاه تلاش کرده بود تا با گذاشتن تخفیفات دوره ای شگفت انگیز و تسهیلات رایگان بودن ارسال تا حدودی از سختی شرایط خرید کتاب و کوچک شدن سبد خرید مردم بکاهد. هاشمی اضافه می‌کند: « با اینترنتی شدن و سهل الوصول شدن خرید کتاب در این دوران ما شاهد سفارشات کتاب حتی از دورافتاده ترین روستاهای کشور هم بودیم که این موضوع خوشحال کننده و ارزشمند بود.»
معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی اما درباره اوضاع نشر در دوران شیوع کرونا گفته است که در ۷ ماه ابتدای امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل، حدود ۴ هزار عنوان کتاب به دلیل برگزار نشدن نمایشگاه کتاب به دلیل کرونا، کمتر منتشر شده است.  
آمارها و گزارشات موجود حاکی از این موضوع است که در روزها و هفته های ابتدایی پاندمی کرونا و بسته شدن کتابفروشی ها، کتاب‌های بسیاری روی دست ناشرین ماند و اوضاع فروش کتاب روند بسیار نامطلوبی داشت. اما با رواج فروش اینترنتی و باز شدن کتابفروشی ها با پروتکل های بهداشتی، روند صعودی خوبی را در بازار فروش کتاب شاهد بوده ایم. به گونه ای که شاید بتوان ادعا کرد فروش کتاب اصلا کم نشد. این البته بیشتر درباره ناشرین شناخته شده و بزرگ صادق و نمی‌توان ضربه‌ای که شیوع کرونا به نشرهای متوسط و کوچک زد را نادیده گرفت.   در آخر
با وجود اعداد و ارقام ضد و نقیض های موجود در گزارشات مختلف، چیزی که تا حدود زیادی مشخص است تغییرسبک ایرانیان در حوزه کتاب و مطالعه است. بدین معنا که فراخی و آسودگی ناشی از قرنطینه توانسته است آنها را به سمت مطالعه بیشتر سوق دهد که این میتواند به خودی خود به معنای افزایش خرید کتاب باشد.   اما بازهم به دلیل نداشتن آمار رسمی و دقیقی از سرانه مطالعه مردم در کشور که دلیل محکمی بر کتابخوان تر شدن مردم یا افزایش فروش کتاب در دوران کرونا باشد، تردید مهمی در این جمع‌بندی حاکم است. چرا که تحلیل درباره میزان مطالعه کتاب، علاوه بر افزایش فروش اینترنتی و غیرحضوری، به میزان فروش حضوری کتاب و حتی میزان مطالعه کتاب‎‌های موجود در کتابخانه‌های عمومی یا منازل هم بستگی دارد.
با وجود عدم قطعیتی که درباره افزایش کتابخوانی در ایران وجود دارد اما همانطور که در گزار‌های کشور های دیگر مشاهده شد این کتابخوان تر شدن و افزایش خرید کتاب به همه جای جهان تعمیم یافته است و شاید بتوان این اتفاق را یک جهش فرهنگی در تاریخ دانست.