«اخراج» آمریکا از منطقه به روایت یک مستند/ تحقق آرزوی دیرینه زیر سایه سردار سلیمانی و ابومهدی مهندس

**خبرگزاری فارس-گروه رادیو و تلویزیون: با نزدیک شدن به اولین سالگرد شهادت حاج قاسم سلیمانی اغلب مستندسازان در تدارک ساخت مستندهای ویژه ای برای این مناسبت هستند تا به نوعی دین خود را به سردار سپاه اسلام که در جبهه مقاومت پیشرو بوده است، ادا کنند. در این میان گروه مستندسازی نیز به تهیه و تولید مستند «اخراج» مشغول شدند.

عوامل این مستند از جمله علیرضا منتظری کارگردان، علی بابایی پژوهشگر و محمد صالح سلطانی معاونت اجرایی سفر فیلم با حضور در خبرگزاری فارس، درباره چگونگی تولید مستند «اخراج» توضیحاتی ارائه کردند.

**‌موضوعی که در این مستند دیده می شود در بحث عراق کمتر تا به حال فیلمی ساخته شده که مشخصا به بحث اخراج آمریکایی ها بپردازد و نکته ای که بیشتر خودش را نشان می داد انگار تمرکز مستند بیشتر روی اخراج از عراق است تا منطقه و بخش عراق آن پررنگ تر بود. آیا تعمدی روی این بود یا اینکه از ابتدا پرداخت شما به وجه عراق بیشتر بود؟

منتظری: در فیلم به این موضوع اشاره می شود که چون بزرگترین پایگاه آمریکا در منطقه، در عراق ایجاد شده است در واقع می شود گفت پاشنه آشیل آمریکا در منطقه عراق است و ما اگر بتوانیم عراق را از سیطره اشغال اینها دربیاوریم در کشورهای دیگر خود به خود این اتفاق می افتد و آقای ایزدی و شمشادی در این باره توضیحاتی می دهند.

** در تلفیق تصاویر عراق بیشتر به چشم می آید.

ابتدای امر از همان جا است. سوالی که می پرسیم این است که چرا وقتی صحبت از اخراج آمریکا را از منطقه می کنیم، همه نگاه ها متوجه عراق می شود؟ یعنی الان منتظر این نیستیم که جریان حزب الله لبنان حرکتی را برای فلسطین و سوریه و حتی افغانستان انجام دهد و نگاه ها بیشتر به سمت عراق است. چرا؟ چون خود عراق در این حادثه تروریستی متضرر شد و یکی از فرمانده های نظامی بلند مرتبه خودش را از دست داد و به حریم هوایی اش تجاوز شد. ما در بحث اشغال نیز مطرح می کنیم که این اشغال به چه دلیلی صورت گرفت؟ به دلیلی واهی! و جنایت های زیادی که در آنجا محقق می شود و کلا این بستر می تواند برای عراق فراهم باشد که اولین کشوری باشد که این اقدام را انجام می دهد.

بابایی: مقام معظم رهبری نیز سخنرانی دارند که در آن می فرمایند نگاه ما به عراق به عنوان رهبر جریان عرب و کشور عربی و کشور اسلامی است. آنچه که ما تقریبا در سعودی می بینیم، ‌نگاه حضرت آقا این است که ما به عراق چنین نگاهی داریم و در بخشی از صحبت هایشان که منتشر شد همین را تصریح می کنند که نگاه ما به کشور عراق،‌به عنوان کشوری است که در جهان عرب جریان ساز باشد.

** مسیر پژوهشی کار به چه صورت بود؟

منتظری: این کار از دل یک دوره آموزشی شکل گرفت. دوره آموزشی شهید باقری که سفیر فیلم مبدع آن بود و هر کدام از این گروه هایی که ثبت نام کرده بودند باید از این فضای کارآموزی طور محصولی را ارائه می دادند و مستند اخراج یکی از خروجی های این دوره است و در طول دوره شهادت حاج قاسم اتفاق افتاد و ما هم این ایده را همانجا به دست گرفتیم و برایمان مطرح شده بود و این را از مسئولین شنیده بودیم که اخراج آمریکا باید از منطقه صورت بگیرد و تصمیم گرفتیم که چنین موضوعی را بررسی کنیم. ایده به این شکل مطرح شد و بعد مراحل پژوهشی را آقای بابایی به عهده داشتند.

بابایی: مسیری بود که در مستندسازی مرسوم است تاریخ منتسب به فضای وب و رجوع به کارشناسان این حوزه که تعدادی از اینها مصاحبه هایشان در مستند بود. یکسری اطلاعات هم بود اما اگر در مستند از آنها استفاده می کردیم شاید فضا را سیاه می کرد آنهم درباره این بود که حضور فرهنگی و اقتصادی ما در عراق چقدر ضعیف است. مخصوصا اقتصادی اش و همین FATF و اینکه کدام بند FATF مانع از حضور اقتصادی ما در عراق می شود؟ ما تعدادی رایزن اقتصادی در کشورهای مختلف داریم و برای مثال ترکیه هم ۱۲ رایزن اقتصادی در عراق دارد. حتی در سوریه، روس ها مدرسه زدند و تدریس زبان روسی می کنند. اما ما که این همه شهید مدافع حرم دادیم، نمی توانیم هنوز مردم خودمان را مجاب کنیم که این افراد برای پول نمی جنگند و مدافع حرمند. در این فیلم مستند می خواستیم به این بپردازیم که سیلی نظامی واقعا کافی نیست بلکه حضور فرهنگی و اقتصادی لازم است.

منتظری: حضرت آقا هم فرمودند که باید به صورت نرم افزاری انجام شود و با اقدامات نظامی صرفا این امر محقق نمی شود.

بابایی: ما حتی از اربعین هم استفاده حداقلی کردیم و مسئولان فرهنگی واقعا درباره اربعین می توانستند برای اتحاد بین ایران و عراق سرمایه گذاری کنند. شما ببینید چند درصد از زائران ما که به اربعین می روند به زبان عربی تسلط حداقلی دارند یا فضای تجار ما وضعیت خوبی ندارد. یا ارز ما با توجه به نسبتش با نزدیک ترین ارزی که به کشور ما نزدیک است که آنهم ۱۸ برابر بیشتر از ما است. اما آنقدر تجار ما جلوی تجار منطقه بدنام شدند که حضور اقتصادی ما خیلی کمرنگ است آنهم به خاطر دست اندازی های دولتی ها و بی اخلاقی های تجار خودمان است. سیلی نظامی فقط یک جنبه اش این است که از خودمان توانایی نشان دهیم جلوی آمریکا و بعد هم باید تداوم داشته باشد. وقتی ما مستشار نظامی به یک کشوری می فرستیم و بعد از اینکه داعش را از بین می بریم باید مستشار اقتصادی و فرهنگی بفرستیم. مثل طرح ولایت آمریکایی ها است که در عراق آمدند و بحث فرهنگی و سیاسی شان را روی جوان ها متمرکز کردند.

** موضوع دیگری که در این مستند وجود دارد این است که شما در اثر روی مسائل اقتصادی  متمرکز هستید، اما یکباره در آن میان بحث فرهنگی را هم مطرح می کنید و بعد دوباره به سمت مسائل اقتصادی برمی گردید. در حالی که همین بحث فرهنگی این را می طلبد که درباره اش یک مستند جداگانه ساخته شود.

منتظری: ما به صورت سر فصل گونه آمدیم و موانعی که در بستر عراق برای اخراج آمریکا وجود دارد را مطرح کردیم. کشوری مثل عراق که از حضور آمریکا در کشورش زخم خورده است اما چرا نمی تواند این تومور را از خودش جدا کند؟ این به این خاطر است که در ۱۷ سالی که آمریکا درآنجا حضور پیدا کرده است در عرصه فرهنگی، به وسیله رسانه ها، در عرصه اقتصادی و برای اینکه بتواند منافع اقتصادی عراق را تحت تصرف خودش قرار دهد و همینطور نفوذ در بدنه سیاسی کشور در واقع شرایطی را ایجاد کرده که این اخراج بتواند با موانع متعددی روبرو شود. رویکرد ما هم باید بر اساس چنین شناختی باشد.

مخاطب اصلی مان در این مستند را بچه های حزب اللهی گرفتیم، این افراد به محض شهادت سردار سلیمانی جلوی فرودگاه مهرآباد جمع شده بودند و حاضر بودند به عراق و سوریه اعزام شوند و با سربازان آمریکایی مقابله کنند و انتقام بگیرند. اما نگاه نمی کنیم بنا است در چه بستری این اتفاق بیفتد و چه دامنه هایی را می تواند داشته باشد.

** به بحث نفوذ اشاره خوبی داشتید. بحث نفوذ همانقدر که برای ما جدی است برای عراق هم جدی است. از این منظر هم می توان به آن نگاه کرد که این مستند نگاهی هم به این موضوع داشته است.

منتظری: ما به خاطر فرصت محدودی که داشتیم نتوانستیم خیلی به مسائل ورود پیدا کنیم فقط به صورت سرفصل گونه به مواردی اشاره کردیم. مجلس عراق با اینکه ماجرای اخراج آمریکا را تصویب می کند اما به اجرا نمی رسد و چه عواملی پشت این هستند؟ چرا نماینده های گروه کر و گروه سنی زمانی که می خواهد این مصوبه به تصویب برسد، آن جلسه را ترک می کنند؟ یا مثلا رئیس جمهور عراق دو هفته بعد از شهادت حاج قاسم با ترامپ دیدار می کند که در تصاویر این مستند می بینیم.

بابایی: درباره نفوذ اطلاعات خوبی داشتیم اما  یک بخشی ازآن را به خاطر ملاحظاتی که داشتیم نیاوردیم که اگر می آوردیم کار به پخش نمی رسید.

** چرا پخش نمی شد؟

بابایی: چون که کار خیلی سیاه می شد. بعد از اینکه مصوبه اخراج نظامیان آمریکا از عراق که تصویب شد، از فاصله یک صبح تا بعد از ظهر یکسری ارتباط ها بین کارکنان سفارت آمریکا با برخی افراد شکل می گیرد و نماینده ها صبح در جلسه حاضر نمی شوند و نزدیک ظهر به حد نصاب رای گیری می رسد.  تعداد کرسی های مجلس عراق حدود سیصد و خرده ای است و به نصف حد نصاب هم نمی رسد و آنقدر صبر می کنند تا به حد نصاب برسد و بعد تصویب می شود. تحلیلگر ما می گفت برای این بود که به افکار عمومی پاسخی دهند، پیشینه اش را تصویب کردند تا جو آرام شود و اصلا نمی خواستند تصویبش کنند و الان هم که تصویب شده و یک سال هم ازآن گذشته هیچ اتفاقی نیافتاده است. یعنی در نفوذ سیاسی مان باز هم کم کاری هایمان در بدنه و دولتمان هست. برای مثال ما در انتخابات مان چقدر به مسائل منطقه توجه می کنیم و چقدر برایمان ضریب دارد؟ وزارت امور خارجه ما چقدر به کشورهای منطقه رفت و آمد داشته است؟ رئیس جمهورمان نه به عراق و نه به سوریه سفر داشته است. این در حالی است که پوتین تا به حال هم به عراق و هم به سوریه چندین بار چه قبل از فروپاشی دولت بشار اسد چه بعد از آن سفر کرده است.  

** اگر قرار بود ما توجهی به این موضوع داشته باشیم، به نسبت ثباتی که در این سالها ایران در منطقه داشته است و باید افغانستان و عراق را از نظر فرهنگی کاور می کردیم.

بابایی: همه مصاحبه شوندگان ما در صحبت هایشان به افغانستان اشاره می کردند و همزمان شده بود با کشته شدن مسافران افغانی در راه اصفهانی و بی بی سی هم مناظره ای با آقای جعفریان نماینده مجلس گذاشته بود.

** ایران و افغانستان اشتراک های فرهنگی زیادی با هم دارند و ایران خیلی خوب می توانست این کار را انجام دهد. حتی افغانستانی ها از شبکه آی فیلم دو که برای افغانستانی ها است، بسیار استقبال کردند و درخواست های زیادی مبنی بر پخش مجدد سریال های ایرانی دارند. اما خب ما متاسفانه نه بازار سیاسی داریم و نه اقتصادی.

منتظری: ما خیلی سعی کردیم در این مستند حرف هایمان را بزنیم که اینطور برداشت نشود ما می خواهیم آمریکا را از عراق بیرون کنیم که خودمان اقتصاد عراق را به دست بگیریم. این نگاه در عراق وجود دارد و آنها معتقدند زمین عراق شده بستر دعوای ایران و آمریکا و آنها می گویند ما نه ایران و نه آمریکا را می خواهیم و دوست داریم روی پای خودمان بایستیم. بر همین اساس ما هم سعی کردیم در این پازل نیفتیم و جوری حرف نزنیم که اگر عراقی ها این مستند را دیدند فکر کنند ما می خواهیم آمریکا را از گردونه خارج کرده و در این کشور دخالت کنیم.  

** در روایت مستند «اخراج» توالی سالها به ترتیب وقوع حوادث نیست. این را عامدانه رفت و برگشتی کردید؟

منتظری: ما فقط یک فلش بک داشتیم و آنهم تظاهرات و تجمع مردم اکتبر ۲۰۱۹ و بعد می رود به سال ۲۰۱۳.

** هدف خودتان همین بوده یا اصلا نمی خواستید بر اساس تاریخ باشد و بر اساس موضوع پیش رفتید؟

منتظری: تحلیل وقایع برایمان مهم تر بود. یعنی این تظاهرات که اتفاق افتاد چه پیشینه ای داشت؟

** در پوستر این مستند از تصویر سردار سلیمانی و ابومهدی مهندس استفاده شده است اما نقش این دو شخصیت در مستند کمرنگ بود.

سلطانی: برای پوستر این برایمان مهم بود که بگوییم زیر سایه نگاه سردار سلیمانی و ابومهدی مهندس که در واقع شهدای بزرگ ما در آن فاجعه تروریستی بودند، این رویای ما که خروج آمریکا از منطقه است محقق شود و کل این مستند متاثر از فاجعه ترور است. درست است که خود حاج قاسم در کار ما کمرنگ است اما ما داریم به تبعات شهادت ایشان می پردازیم اما قطعا روح مکتب حاج قاسم در کار ما جاری است و این انگیزه را به ما داد که حتما در پوستر در تصاویر این دو بزرگوار استفاده کنیم. در فضای اینستاگرام خیلی با محدودیت مواجه شدیم و هر زمان که این پوستر را در این شبکه گذاشتیم به سرعت حذفش کرد و مجبور شدیم برای اینستاگرام پوستر اختصاصی بدون تصویر این شهدای عزیز طراحی کنیم. با وجود تمامی این محدودیت ها حس کردیم باید این ادای دین را داشته باشیم چون حتما نقش سردار در مستندی که داریم درباره اش صحبت می کنیم، خیلی پررنگ است.

** بله اما زمانیکه مستند شروع می شود اشاره ای به سردار سلیمانی می شود و بعد از آن دیگر  نقششان رها می شود.

سلطانی: بازگشتش به سردار محدود است و فکر کنم دو بار آقای شمشادی به این اشاره می کنند که باید به مکتب حاج قاسم برگردیم و ما دراین مستند به تبعات این مسئله می پردازیم. مهم ترین موضوع در این مستند این است که ما تصویر کلیشه ای که بچه حزب اللهی ها از اخراج آمریکایی ها از منطقه دارند و فکر می کنند هر زمان که ما اراده کنیم می توانیم این مسئله را محقق کنیم، در این مستند شکاندیم و تصویری واقعی از تمام چالش هایی که ما در عراق داریم را به مخاطب می دهند. یکی از مخاطبین ما که چند مستند اخراج را دیده بود به من گفت من این مستند را دیدم و احساس می کنم پیامش این بود که ما انتقام سخت نخواهیم داشت. این نگاه بدبینانه ای است اما بچه حزب اللهی ها باید این واقعیت ها را بدانند و اینکه وقتی ما از خروج آمریکا از منطقه صحبت می کنیم با چه چالش هایی مواجهیم. آمریکا در مسائل فرهنگی و اقتصادی در عراق ریشه دوانده است. همین که این مستند بتواند کلیشه انتقام سخت را در ذهن مخاطب از بین ببرد و تصویری واقعی از این موضوع به مخاطب بدهد به نظرم کار خودش را کرده است و انشاله بتواند این هدف را تقویت کند و نگاه بچه حزب اللهی ها به موضوع واقعی تر شود.

** یعنی از حالت کلیشه ای درآید؟

سلطانی: نباید فانتزی به موضوع نگاه کنیم وقتی راهپیمایی بزرگ عراقی ها بود، حزب اللهی ها درباره این موضوع تولید محتوا می کردند که دیگر اخراج آمریکا از منطقه محقق شده است و ما نزدیک شدیم به این جریان اما اصلا اینطور نیست و بالاخره پیوند های اقتصادی و فرهنگی بین آمریکا و عراق موضوع های ساده ای نیست که ما بخواهیم تصور کنیم با تولید کار مختصری از بین برود و این تحلیل کمک می کند که مطالبه ما برای انتقام سخت هم واقعی تر شود. بدانیم کار، کار بزرگی است و کار بزرگ هم زمان زیادی می خواهد و انشاله بتوانیم در این مستند این اتفاق را رقم بزنیم.

منتظری: در روز چهارشنبه ای که سپاه پایگاه عین الاسد را موشک باران کرد، حضرت آقا به این مطلب اشاره می کنند و می فرمایند: این اقدام صرفا با حرکت نظامی محقق نمی شود و بعد می فرمایند وظیفه ما چیست؟ اینکه دشمن را بشناسیم و نقشه آنها را بدانیم و اینکه در چه مختصاتی باید با دشمن روبرو شویم. در واقع این مستند نیز سعی می کند این مختصات را بهتر بشناساند و با رویکردی که مکتب حاج قاسم داشت و تمسک به آن مکتب و چند وجهی نگاه کردن به مسئله این امر محقق شود.

** آقای سلطانی بفرمائید سفیر فیلم غیر از مستند اخراج، چه کارهایی در اولویت دارد؟

سلطانی: اوایل دی ماه سال گذشته بود که چهارمین دوره آموزش مستندسازی مان را آغاز کردیم. ۱۵ نفر را بعد از فرایند گزینشی دو مرحله ای در قالب پنج تیم سه نفره وارد این دوره کردیم. طبق برنامه باید ظرف مدت شش ماه به خروجی می رسیدند و باید پنج  مستند نیمه بلند را از دوستان دریافت می کردیم اما به دلیل شیوع کرونا و محدودیت هایی که ایجاد شد بعد از ۱۰ ماه توانستیم این دوره را به پایان برسانیم به این معنا که ما پنج گروه مستندساز جوان کار اولی تربیت کردیم که پایان نامه دوره شان پنج مستند نیمه بلند است.

اخراج اولین مستند از این پنج گانه ما است که در این ایام منتشر کردیم و انشاله تا پایان سال ۹۹ چهار مستند دیگر را هم منتشر می کنیم. هدف اصلی مان از برگزاری این دوره ها این است که مستندساز مسئله محور تربیت کنیم. یعنی مستندسازی که فقط به فکر ساخت مستند و درخشش در جشنواره ها نباشد، اینها به نوبه خود خوب است اما آنچه برایمان مهم است این است که وقتی مستندساز وارد این حوزه می شود با مسئله و دغدغه وارد شود. خداراشکر دوستان ما که این مستندها را تولید کردند این ذهنیت را داشتند و بلافاصله بعد از شهادت حاج قاسم این مسئله در وجودشان جوشش داشت و دنبال این بودند که موضوع مستندشان را حتما به شهادت حاج قاسم مرتبط کنند و در این یکسال هم خیلی سختی کشیدند تا این کار محقق شود و امروز به مستندی رسیدیم که کار قابل دفاعی است و همه منتقدان هم معتقدند کار خوبی است.

درباره اولویت های محتوایی مان هم باید بگویم فعالیت هایمان در مجموعه سفیر فیلم کارگروه محور است، کارگروه های محتوایی نظیر اقتصاد،‌آموزش پرورش، تاریخ،‌ منطقه، خانواده را داریم و عمده موضوعاتی که مستندهایی را درباره آنها تولید می کنیم در همین پنج موضوع است. خداراشکر افزایش تولیدات در این مسیر داریم و دو مستند در حوزه آموزش و پرورش داریم که تا پایان سال منتشر می شود. یک کار تخصصی در حوزه مسکن داریم، یک کار تاریخی درباره قرارداد بین ایران و انگلستان داریم که ظرف ۲۵ روز آینده اکران آنلاین خواهد شد. کار جدی در حوزه خانواده داریم که در ادامه مستند ایکسونامی داریم و سازندگان آن کار دارند تولید می کنند که در اوایل سال آینده منتشر می شود. امیدوارم دوستان در حوزه مستند پیشرفت خوبی داشته باشند.