امر به معروف و نهی از منکر هم مراتب دارد و هم درجات

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، مرحوم آیت‌الله آقا مجتبی تهرانی  در  مبحث «امر به معروف و نهی از منکر»با اشاره به   اینکه  امر به معروف و نهی از منکر هم مراتب دارد و هم درجات بیان می‌دارد: مرتبه اوّل آن که اخفّ مراتب است، «قلبی» است و  نهی از منکر قلبی، نیازمند مُبرِز است و صِرفاً به معنای انکار قلبی نیست.  فُقهای ما تمام این مراتب، اَعمّ از قلبی و لسانی و یدی را مشروط می­‌کنند به شرایطی؛ یعنی در امر به معروف و نهی از منکر، خودِ حکم وجوب مشروط  است به شرایط چهارگانه ‏ای  که یکی از آنها «احتمال عُقلایی در تأثیر» است.  امر به معروف و نهی از منکر وقتی واجب است که مؤثّر باشد و گرنه در صورتی که احتمال تأثیر ندهد، واجب نیست.

وی با اشاره به اینکه روایات بسیاری وجود دارد که همین مراتبط و درجات سه‌­گانه را مطرح می­‌فرمایند بیان می‌دارد: یکی از روایاتی که در این باب وجود دارد، روایتی است که دروسائل‏ الشیعهاز امام باقر(علیه ‏السلام) نقل می­‌کنند: «فَأَنْکِرُوا بِقُلُوبِکُمْ وَ الْفِظُوا بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ صُکُّوا بِهَا جِبَاهَهُم»؛ یعنی کسانی که فاعل منکر هستند را با دل‏هایتان بد بشمارید و با زبان‏هایتان طرد کنید و به صورتشان بزنید. یک‏ وقت می‏گویی «صُکُّوا بِهَا جِبَاهَهُم» به «اَلسنه» برمی ­گردد، یعنی از نظر زبانی با آنها تندی کنید؛ یک‏ وقت می‏گویی به «ید» برمی­ گردد، یعنی با آنها برخورد فیزیکی کنید.

حضرت در ادامه می‏ فرمایند: «وَ لَا تَخَافُوا فِی اللَّهِ لَوْمَهَ لَائِمٍ فَإِنِ اتَّعَظُوا وَ إِلَى الْحَقِّ رَجَعُوا فَلَا سَبِیلَ عَلَیْهِمْ إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ هُنَالِکَ فَجَاهِدُوهُمْ بِأَبْدَانِکُم؛ یعنی در راه خدا از سرزنش هیچ احدی نترسید؛ پس اگر پند گرفتند و به راه حق برگشتند کاری با آنها نداشته باشید؛ چرا که مؤاخذه و مجازات تنها بر کسانی است که به مردم ستم کرده و به دنبال فساد در زمین هستند. آنان هستند که عذابی دردناک دارند؛ پس در مقابل چنین کسانی با بدن­هایتان پیکار کنید. یعنی باید با آنها بجنگید. (وسائل‏ الشیعه، ج ۱۶، ص۱۳۱)

آیت‌الله تهرانی با اشاره به روایتی دیگر، از امام حسن عسکری(علیه‏ السلام) ««مَنْ رَأَى مِنْکُمْ مُنْکَراً فَلْیُنْکِرْ بِیَدِهِ إِنِ اسْتَطَاعَ فَإِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ فَإِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِه؛ هر کس از شما منکری را دید، اگر می­ تواند باید با دست خود آن را انکار کند، پس اگر نمی­تواند، با زبانش و اگر نمی­تواند، باید با قلبش چنین کند. (وسائل‏ الشیعه، ج ۱۶، ص ۱۳۴) بیان می‌دارد: سیری که این روایت مطرح کرده  از آن طرف است؛ یعنی اوّل دست، بعد زبان و بعد قلب را مطرح کرده است.

وی با بیان اینکه اگر بهنهج ‏البلاغهمراجعه شود در این زمینه سه روایت در این زمینه وجود دارد بیان می‌دارد: یکی از آنها روایتی است که صاحب وسائل هم از سید رضی درنهج ‏البلاغهنقل می­‌کند: «إِنِّی سَمِعْتُ عَلِیّا(علیه‏السلام) یَقُولُ یَوْمَ لَقِیَنَا أَهْلُ الشَّامِ أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ إِنَّهُ مَنْ رَأَى عُدْوَاناً یُعْمَلُ بِهِ وَ مُنْکَراً یُدْعَى إِلَیْهِ فَأَنْکَرَهُ بِقَلْبِهِ فَقَدْ سَلِمَ وَ بَرِئَ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِلِسَانِهِ فَقَدْ أُجِرَ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ صَاحِبِهِ؛ امیرالمؤمنین در روز شروع جنگ صفین فرمود ای مؤمنان، هر کس ببیند که بر اساس ستیز و جنگ عمل می‌­شود و به سوی منکر دعوت می­‌شود، پس آن را با قلب خود انکار کند، سالم ­مانده است؛ و هر کس که با زبانش آن را انکار کند، پس مأجور خواهد بود و بر فرد قبلی فضیلت دارد. یعنی این دومی که انکار زبانی کرده از اوّلی که انکارش قلبی بود برتر است.

حضرت در ادامه فرمودند: «وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِالسَّیْفِ لِتَکُونَ کَلِمَهُ اللَّهِ الْعُلْیَا وَ کَلِمَهُ الظَّالِمِینَ السُّفْلَى فَذَلِکَ الَّذِی أَصَابَ سَبِیلَ الْهُدَى وَ قَامَ عَلَى الطَّرِیقِ وَ نَوَّرَ فِی قَلْبِهِ الْیَقِینُ؛ و هر کس که آن منکر را با شمشیرش انکار کند، با این نیّت که کلمه الهی بر فراز باشد و کلمه ظالمین پایین آید، او کسی است که به راه هدایت رسیده و در این مسیر قدم گذارده و قلبش را یقین نورانی ساخته است.

آیت‌الله تهرانی روایت بعدی را نیز که به نقل از سید رضی در راستای روایت اول می‌داند که حضرت می‏‌فرماید: «فَمِنْهُمُ الْمُنْکِرُ لِلْمُنْکَرِ بِیَدِهِ وَ لِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ فَذَلِکَ الْمُسْتَکْمِلُ لِخِصَالِ الْخَیْرِ؛ . اگر کسی منکر را با دست و زبان و قلب انکار کند، چنین کسی تمام خصال خیر در او جمع شده و آنها را کامل کرده است. «وَ مِنْهُمُ الْمُنْکِرُ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَ التَّارِکُ بِیَدِهِ فَذَلِکَ مُتَمَسِّکٌ بِخَصْلَتَیْنِ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ وَ مُضَیِّعٌ خَصْلَهً»؛ امّا بعضی از افراد هم هستند که نهی از منکر زبانی و قلبی می‏کنند، ولی وارد مرحله یدی­ نمی­‌شوند. چنین کسی دو خصلت خوب را دارد و یک خصلت نیکو را ضایع کرده است. «وَ مِنْهُمُ الْمُنْکِرُ بِقَلْبِهِ وَ التَّارِکُ بِیَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَذَلِکَ الَّذِی ضَیَّعَ أَشْرَفَ الْخَصْلَتَیْنِ مِنَ الثَّلَاث وَ تَمَسَّکَ بِوَاحِدَهٍ»؛ گروه سوم کسانی هستند که فقط نهی از منکر قلبی دارند، ولی با دست و زبان اقدامی نمی‏‌کنند؛ اینها به همین یک خصلت نیکو بسنده کرده‌‏اند، ولی دو مرتبه دیگر را ضایع کرده‌‏اند.

وی در بیان  ادامه حدیث، بیان می‌دارد که حضرت می‏‌فرمایند: «وَ مِنْهُمْ تَارِکٌ لِإِنْکَارِ الْمُنْکَرِ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَ یَدِهِ فَذَلِکَ مَیِّتُ الْأَحْیَاء»؛ عدّه‌­ای هم هستند که نه نهی از منکر زبانی می‏کنند، نه قلبی و نه یدی؛ یعنی هیچ‏کدام از این خصال پسندیده را ندارند. چنین کسی مُرده زندگان است. «وَ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَل وَ لَا یَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ»؛ یعنی خیال نکن که امر به معروف و نهی از منکر مرگ تو را نزدیک می‏‌کند و یا روزی‌­ات را کم می‏کند؛ نخیر! انجام این فریضه الهی نه ضربه جانی دارد، نه ضربه مالی.