سمن ها پل ارتباطی میان جامعه و دولت

سازمان های مردم نهاد در هر کشوری با نام متفاوتی شناخته می شوند. در عرصه جهانی این نهادها را به عنوان سازمان های غیردولتی(NGO) می شناسند و در ایران نیز به آن «سمن» می گویند. این نهادهای غیر دولتی و غیر وابسته نقش واسطه ای میان جامعه و دولت دارند و پازل تکمیل کننده شکاف میان این ۲ بخش به شمار می روند.
سمن ها در جهان کنونی وظیفه های بسیار مهمی را بر عهده دارند و نمی توان جامعه ای را بدون حضور این تشکل ها متصور شد. هلال احمر یکی از این سازمان های مردم نهاد است که اهمیت وجودی آن سبب شد تا در سازمان ملل متحد کرسی های مشورتی به دست آورد.

سازمان های مردم نهاد بر پایه ایثار و یاری رسانی به مردم شکل گرفته اند و هدف آنها کسب سود در ازای فعالیت های سازمانی نیست. بنابراین همکاری این نهادها با دولت، می تواند زمینه های مناسب را برای پیشرفت و اعتلای جامعه فراهم سازد. به عبارت دیگر با فعالیت این دست از سازمان ها در جامعه می توان به هدف هایی همچون کوچک سازی دولت، توانمندسازی مردم، افزایش سرمایه اجتماعی، کارآمدسازی نظام اقتصادی، بهینه سازی فرآیند برنامه ریزی، عملیاتی‌کردن برنامه‌ها و رویارویی با آسیب ‌های اجتماعی دست یافت.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به منظور بررسی نقش و میزان اثرگذاری سازمان های مردم نهاد در پویایی جامعه و کاهش آسیب های اجتماعی با «مجید ابهری» آسیب شناس اجتماعی، متخصص علوم رفتاری و بنیانگذار خانه سبز برای کودکان خیابانی و «سیدحسن موسوی چلک» رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران به گفت وگو پرداخت.

**ایرنا: نقش و کارکرد سازمان های مردم نهاد را در کشور چگونه ارزیابی می کنید و این نهادها چقدر بر تحول های اجتماعی و توسعه ای اثر گذارند؟
*** ابهری: سازمان های مردم نهاد یکی از اهرم های مشارکت مردم در مدیریت جامعه هستند که می توانند کشور را به طرف افق های روشن پیشرفت سوق دهند اما در کنار نقش موثر این نهادها، وجود شمار زیاد مرکزهای نظارتی و سیاست گذاری در ارتباط با آنها موجب شده است تا تشکل های یاد شده نتوانند، جایگاه واقعی خویش را به دست آورند. در میان سازمان های مردم نهاد، انجمن های خیریه عمومی گسترده ترین و فعال ترین سمن ها به شمار می روند که از ابتدای تاریخ ایران به خصوص پس از ورود اسلام، فعالیت داشته اند. دولت می تواند با برون سپاری بخشی از وظیفه های خویش به تشکل های مردمی و ساماندهی و سازماندهی آنها در بخش های مختلف جامعه مدیریت عالی خود را به دست مردم اعمال کند.

***موسوی چلک: نقش این سازمان ها را می توان در ۲ مرحله واکاوی کرد. مرحله نخست که به سیاستگذاری، تصمیم سازی و برنامه ریزی های کلان مربوط می شود و مرحله دوم که اجرا و نظارت بر اجرای صحیح برنامه ها است. در زمان حاضر در ایران سازمان های غیردولتی تنها در بخش اجرایی امور اجتماعی ایفای نقش می کنند. به عبارت دیگر سمن ها «لکه گیر» فعالیت هایی هستند که رسیدگی به آنها از توان دولت خارج است و بخش دولتی برای ورود به موضوع علاقه ای ندارد. به دلیل مانع های موجود بر سر راه سمن ها برای ورود به برخی مسایل، سازمان های مردم نهاد در حوزه مطالبه های اجتماعی نقش کم رنگی دارند. در قانون برنامه سوم توسعه آمده بود که وزارت کشور باید زمینه نظارت سمن ها را بر امور جامعه فراهم کند. در کشور ما به دلیل وابستگی مالی سازمان های مردم نهاد به دولت، این نهادها را به عنوان شعبه های شماره دوم دولت قلمداد می کنند. در صورت دستیابی این سازمان ها به استقلال در تصمیم گیری و عمل، می توان انتظار برداشته شدن گام های رو به جلو آنها را در تحول های اجتماعی و دیگر حوزه ها داشت.

**ایرنا: ضرورت پیدایش و حضور فعالانه این نوع از سازمان ها در ایران از چه زمانی کلید خورد و این نهادها تا چه میزان در حل معضل ها و آسیب های اجتماعی موفق عمل کرده اند؟
*** ابهری: نهادهای خیریه در ایران از قدمت طولانی برخوردارند و از گذشته های دور کمک به نیازمندان و حمایت از یتیمان در ایران رواج داشت اما دیگر تشکل های مردمی که در دهه های اخیر تشکیل شده، در گذشته وجود نداشته و امروزه به دلیل نیاز جامعه شکل گرفته اند. این نهادهای مردمی در بخش های اجتماعی- فرهنگی دیگر همچون حمایت از کودکان کار و خیابان، زنان بی سرپرست، کمک به معتادان در فرآیند درمان و ساماندهی آنها، حفاظت از محیط زیست، حمایت از حیوانات و حراست از اثرهای باستانی و بسیاری بخش های دیگر جامعه فعالیت می کنند که این امر نقش تاثیر گذار آنان را در پیشرفت و توسعه کشور نمایان می سازد. با حضور پررنگ و فعالیت گسترده تشکل های مردمی در چارچوب قانون ها و مقررات و تحت نظارت دقیق سازمان های متولی می توان آسیب های اجتماعی را به کمترین میزان خود رساند. نباید انتظار داشت که دولت در تمامی زمینه ها اقدام کند، چون حضور مردم شرط اساسی برای پیشگیری، کنترل و مهار آسیب های اجتماعی است. از طرف دیگر، اعمال وظیفه هایی همچون امر به معروف، نهی از منکر که وظیفه ای مردمی محسوب می شود، می توانند ابزار اجتماعی ثمربخشی در پیشگیری از آسیب های اجتماعی و رویارویی با آنها باشند.

***موسوی چلک: حضور سازمان های مردم نهاد در کشور پیشینه ای بسیار طولانی دارد. پیش از ایجاد سمن ها، بازار و مکان های مذهبی این نقش را ایفا می کردند. به تدریج با پیشرفت جامعه، سازمان های مردم نهادی ایجاد شدند که به فعالیت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی روی آوردند. بی شک حضور پررنگ و موثر سمن ها در بخش اجتماعی، اثر بخشی و کارآمدی برنامه های پیشرفت و توسعه اجتماعی را بیشتر خواهد کرد، به این دلیل که مردم به تشکل های مردمی بیش از سازمان های دولتی توجه دارند. سازمان های غیردولتی باید پلی میان مردم و دولت باشند، همان طور که پیش از انقلاب، سازمان هایی همچون بهزیستی، کمیته امداد و نهادهای مشابه آن وجود نداشت و تشکل های مردمی به اداره امور می پرداختند.

**ایرنا: چه مانع هایی بر سر راه افزایش کارآمدی سمن ها در کشور وجود دارد و برای توانمندسازی سازمان های مردم نهاد بایستی چه اقدام هایی صورت گیرد؟
*** ابهری: یکی از معضل های موجود امروزی برای فعالیت سمن ها، فراهم نبودن بسترهای بهره گیری از حضور مردم در این انجمن ها و بهره گیری از توانمندی های مردم در این حوزه است. شمار زیاد مرکزهای صادر کننده مجوز، فقدان تمرکز بر نظارت و ارزیابی، کمبود قانون های حمایتی از تشکل های مردمی باعث می شود، برخی افراد از سمن ها به عنوان ابزار سودجویی استفاده کنند که این امر موجب کاهش اعتماد اجتماعی به بسیاری از این تشکل ها شده است. بنابراین، گام نخست در زمینه رشد و تعالی سازمان های مردم نهاد دقت نظر در صدور مجوز و ارزیابی صلاحیت موسسان آنها به شمار می رود. در مرحله بعد، نظارت مستمر و دقیق همراه با آموزش های لازم و بسترسازی فکری- فرهنگی در چگونگی مدیریت سمن ها می تواند به اعتلای حضور مردم در قالب تشکل های مردمی کمک کند.

***موسوی چلک: در ایران نظام تعریف شده و مشخصی برای حضور سازمان های غیردولتی وجود ندارد. دلیل این امر نیز نگاه قیم مآبانه به سازمان های مردم نهاد است. استقلال نداشتن سمن ها برجسته ترین کاستی در فعالیت این سازمان ها به شمار می رود زیرا «استقلال»، موتور محرکه سازمان های مردم نهاد و «وابستگی» مهمترین مولفه مخرب ایفای نقش این سازمان ها محسوب می شود. شفافیت عملکرد سمن ها باعث اعتماد بیشتر به این سازمان های غیردولتی می شود. ضروری است، اعضای این نهادها علاوه بر این که از میان افراد دلسوز انتخاب می شوند، تخصص لازم را در موضوع مورد فعالیت داشته باشند. با تلفیق افراد دلسوز، معتمد و متخصص می توان از تمامی ظرفیت های سمن ها بهره برد. دولت به منظور توانمندسازی این نهادها باید ظرفیت لازم برای مشارکت مردم و سمن ها را در بخش اجتماعی فراهم کند.

**ایرنا: با چه سازوکارهایی می توان مردم را به حضور و شرکت در این گونه از سازمان ها ترغیب کرد؟
*** ابهری: مردم نیازی به تشویق برای حضور در تشکل های مردمی ندارند، چون آنان به صورت خودجوش به منظور کمک به نیازمندان فعالیت می کنند و روحیه یاری رسانی و کمک به همنوعان در جامعه وجود دارد، همانطور که مشاهده می شود در ماه های محرم و رمضان میزان کمک به نیازمندان و یتیمان بیش از دیگر زمان ها است؛ بنابراین به جرات می توان گفت که بسترهای مناسب برای همکاری های مردمی وجود دارد. تنها باید برای گسترش و نفوذ بیشتر فرهنگ مشارکت در مردم، به حضور آنان اهمیت داد و از نقش آفرینی آنها استقبال کرد زیرا بدون حضور پررنگ مردم در جامعه در زمینه آسیب های اجتماعی موفقیت چشمگیر و اثرگذاری به دست نخواهد آمد.

*موسوی چلک: باید نقش پررنگ مردم و سازمان های مردم نهاد را در سیاستگذاری ها، اجرا و نظارت بر اجرای سیاست ها مشاهده کرد. دولت ها بایستی با ظرفیت سازی، حمایت، تسهیل گری و پرهیز از نگاه قیم مآبانه زمینه های لازم را برای ایفای نقش سمن ها ایجاد کنند.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: سیده مریم سیدان**انتشاردهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**۹۳۶۸**۲۰۰۲**۹۱۳۱
ایرنا پژوهش، کانالی برای انعکاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.