عراق و مشکل مهاجرت نخبگان

کشورهای مختلفی در جهان به دلیل مهیا نساختن شرایط لازم فکری و ابزاری برای نخبگان خود، گرفتار مسئله فرار مغزها هستند که یکی از این کشورها عراق است. کشور عراق نه تنها در طول قرن بیستم درگیر کودتاها و حکومت‏ های نظامی بود، بلکه در قرن کنونی نیز به دلیل ناامنی‏ های گسترده، شاهد گسترش پدیده مهاجرت نخبگان شده است که این مسئله می‏تواند این کشور را در کوتاه‎‏‏مدت و بلندمدت با مشکلاتی عدیده مواجه سازد. در نوشتار پیش‏رو ضمن بررسی پدیده مهاجرت نخبگان در عراق، راهکارهای پیشنهادی در خصوص جلوگیری از این پدیده بیان می‏گردد.

سرآغاز مشکل نخبگان

مشکل نخبگان عراق را نباید تنها معلول ناامنی‏های کنونی و درگیر بودن دولت در جنگ داخلی عنوان کرد. در دهه هشتاد قرن بیستم پس از اینکه صدام حسین قدرت خود را در عراق تحکیم کرد، بسیاری از نخبگان شیعه و کُرد نتوانستند در ساختار بسته حکومت جدید به حیات فکری خود ادامه داده و به سوی فراسوی مرزها و کشورهایی در حوزه اسکاندیناوی و آمریکا مهاجرت کردند. حتی بسیاری از نخبگان اهل تسنن نیز به دلیل چیرگی ساختار حزب بعث مجبور به ترک وطن شدند.

سقوط صدام حسین که ساختار قدرت را به سمت مشارکت گروه‏ های مختلف سوق داد، امیدها را برای کاستن از مشکل فرار مغزها زنده کرد. بر اساس آماری که در سال ۲۰۰۳ (۱۳۸۲) انتشار یافت، حدود ۴ میلیون از اتباع عراق در طول سال‏های ۱۹۸۰ (۱۳۵۹) تا ۲۰۰۲ (۱۳۸۱) به کشورهای دیگر مهاجرت کرده بودند. بر اساس برآوردهای اولیه حدود ۳۸۰ تا ۴۰۰ هزار نفر از این تعداد را متخصصان و یا نخبگان تشکیل داده بود. با وجود اینکه پس از سقوط صدام حسین حدود ۱۰ هزار نفر از این تعداد نخبه به عراق بازگشتند؛ اما عدم توسعه زیرساخت‏ها و در مواردی مشکلات سیاسی مانع از جذب بیشتر نخبگان شد. البته در طول یک دهه یعنی از سال ۲۰۰۳ (۱۳۸۲) تا سال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳) –زمان حمله داعش- تغییر چندانی در میزان مهاجرت نخبگان عراقی به وجود نیامد.[۱]

در سال‏های بعد و در حالی که دولت و گروه‏های مؤثر عراقی سعی می‏کردند تا با کاستن از پدیده مهاجرت، از ظرفیت نخبگان در داخل کشور استفاده کنند؛ اما حمله ناگهانی نیروهای تکفیری داعش باعث شد تا موج جدیدی از فرار مغزها در عراق شکل بگیرد. در موج جدید بسیاری از نخبگان یا به دلیل اشغال نیروهای تکفیری داعش و یا به دلیل عدم توجه کافی و اولویت یافتن جنگ داخلی، موطن خود را ترک کردند. هر چند این موج به اندازه موج قبلی مخرب نبود اما برآورد می‏شود کمی بیش از ۱۰۰ هزار نخبه عراقی در زمینه‏ های مختلف به کشورهای دیگر از جمله ترکیه، آلمان، کانادا و… مهاجرت کرده باشند، اما همین میزان نیز برای عراق جنگ ‏زده مشکلات فراوانی ایجاد کرده است.[۲]

ریشه‌های مهاجرت نخبگان

با وجود اینکه در طول سال‏های حکومت صدام حسین، عدم مشارکت سیاسی و فراهم نبودن زیرساخت‏ها از جمله مهم‏ترین دلایل مهاجرت نخبگان عراقی بود، اما پس از سقوط دیکتاتور دلایل مختلفی را می‏توان برای فرار مغزها بیان کرد. از جمله این دلایل می‏توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- عدم ثبات سیاسی: ثبات سیاسی از این رو اهمیت دارد که این مسئله امکان تدوین سیاست‏ های کلان و پیگیری آنها را فراهم می‏سازد. عراق به دلیل عدم ثبات سیاسی به خوبی نتوانسته سیاست‏ های جامعی در خصوص نخبگان تدوین کند. بر اساس آمارهای موجود عراق در سال ۲۰۱۰ هفتمین و در سال ۲۰۱۳ یازدهمین کشور بی‏ ثبات از نظر سیاسی بود[۳] و البته در شرایط کنونی نیز اوضاع ثبات سیاسی در شرایط نامطلوبی است.

۲- تضعیف شاخصه‏ های توسعه انسانی: شاخصه‏ های توسعه انسانی طیف مختلفی را در زمینه‏ های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شامل می‏شود. بر اساس آمار موجود، عراق در میان کشورهای موجود عراق در رتبه نازل ۱۳۲ قرار دارد.[۴] مثلاً میزان بیکاری در عراق نزدیک 30 درصد و میزان سرانه عمومی حدود ۴۰۰۰ دلار است.[۵] شرایط نامطلوب عراق در خصوص شاخصه ‏های توسعه انسانی، نه تنها حکایت از شرایط نامطلوب کنونی دارد، بلکه امید به آینده این کشور را تاریک جلوه می‏دهد و همین مسئله زمینه فرار مغزها را تقویت می‏کند.

۳- سهم صادرات نفت در درآمدهای دولت: صادرات نفت نقش اصلی را در اقتصاد عراق بر عهده دارد، به نحوی که در شرایط کنونی حدود ۹۵ درصد از درآمد این کشور از راه صادرات طلای سیاه تأمین می‏شود. وابسته بودن درآمدهای دولت به یک کالای خاص زمینه بزرگ شدن دولت و احساس بی‏ نیازی از نخبگان داخلی را تقویت می‏کند و با بی ‏توجهی دولت، نخبگان به مهاجرت به خارج از کشور تشویق می‏شوند.

۴- فساد در زمینه ‏های مختلف: هنگامی که مردم در سال ۱۳۹۴ در میدان التحریر بغداد به نشانه اعتراض تجمع کردند، این حرکت از این حقیقت حکایت داشت که کشور با مشکل فساد در زمینه ‏های مختلفی از جمله انرژی، اداری، محیط ‏زیست، مسائل اجتماعی، اهمیت رابطه به جای ضابطه و فساد در قوه قضائیه مواجه است.[۶] فساد گسترده باعث دلسردی نخبگان و مهاجرت آنها از کشور می‏شود.

۵- گسترش ناامنی: با ورود نیروهای آمریکایی به عراق بر دامنه ناامنی‏ها در این کشور افزوده شد. مثلاً در آذرماه ۱۳۸۳ «طاهرالبکاء» وزیر وقت آموزش و پژوهش ‏های عالی عراق گفته بود: «اکثر دانشمندان عراقی به دلیل ناامنی و افزایش میزان ترورها، این کشور را ترک کرده‌اند.»[7] در شرایطی که دولت به دنبال کاستن از دامنه ناامنی‏ها بود، با یورش نیروهای تکفیری داعش، بر دامنه ناامنی‏های عراق افزوده شد. گسترش ناامنی‏ها باعث شدت یافتن مهاجرت نیروهای متخصص عراقی به سوی کشورهای دیگر شده است.

اقدامات دولت برای ممانعت از مهاجرت نخبگان

دولت عراق نیز برای جلوگیری از خروج نیروهای متخصص مجموعه اقداماتی را در دستور کار خود قرار داده است. به عنوان اولین گام دولت عراق حقوق اساتید دانشگاه را به میزان دو برابر افزایش داد.[۸] البته این اقدام تنها به عنوان مُسکِنی زودگذر عمل کرد. دولت در در گام بعدی هر گونه مالکیت تجاری و حضور شرکت‏های خارجی را که از نیروهای عراقی بهره ‏مند نمی ‏شدند ممنوع کرد.[۹] این اقدام به منظور الزام شرکت‏های خارجی برای استخدام نیروهای متخصص عراقی صورت گرفت. دولت در کنار این اقدامات تلاش کرد با برانگیختن حس ملی‏ گرایی نخبگان، گام‏هایی برای نگه داشتن آنان بردارد. حکومت حتی سعی کرد تا از ظرفیت مذهبی مراجع نیز بهره ‏مند شود. به همین دلیل در رایزنی‏ هایی که با نمایندگان حضرت آیت‏ ا… سیستانی صورت گرفت، موافقت ایشان برای سخنرانی نمایندگان این مرجع گرانقدر در خطبه‏ های نماز جمعه در خصوص ترغیب نخبگان برای خدمت در کشور فراهم شد.

به هر حال دولت سعی می‏کند تا با اقدامات مختلف از مهاجرت متخصصان جلوگیری کند، اما مهم‏ترین مسئله در شرایط کنونی، گسترش ناامنی و بسیج کشور برای بیرون راندن نیروهای اشغال‏گر است. زیرا تا امنیت برقرار نباشد نمی‏ توان به تدوین و اجرای طرح‏های کلان برای کاستن از موج مهاجرت نخبگان امیدوار بود. بنابراین به نظر می‏رسد عراق پس از آزادسازی کامل طرح‏ هایی را برای ترغیب نخبگان به خدمت در داخل کشور داشته باشد. اما در شرایط کنونی اجرای این طرح‏ ها کارساز نخواهد بود.

راهکارهای پیشنهادی برای جلوگیری از پدیده مهاجرت نخبگان در عراق

راهکارهای زیر در خصوص معضل فرار مغزها با تأکید بر توان مندی‏ها و همکاری ‏های جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد می‏گردد:

۱- ایجاد بستر مناسب: در شرایط کنونی دولت عراق با کمک جمهوری اسلامی ایران به دنبال رهایی از نیروهای اشغال‏گر است. امید است در آینده نزدیک بستر امنیتی لازم برای فعالیت نخبگان در همسایه غربی فراهم شود.

۲- بازسازی مناطق آزاد شده: بازسازی زیرساخت‏ هایی همچون بیمارستان‏ها، راه‏ها و کارخانه‏ ها با کمک گرفتن از ظرفیت ایران می‏تواند امیدهایی را در خصوص کاستن از مهاجرت نخبگان ایجاد کند.

۳- ایجاد فضای باز سیاسی با کمک از گروه‏ های مختلف: نخبگان دارای حساسیت ‏های بیشتری هستند و قادر به تحمل هر وضعیتی نخواهند بود. مشارکت نخبگان با کاستن از رقابت‏های جناحی در عراق می‏تواند به بهره‏ مندی بیشتر از ظرفیت این قشر کمک کند.

۴- آموزش نیروی مستعد: عراق دارای استعدادهای زیادی در زمینه‏ های مختلف است. همکاری علمی و دانشگاهی تهران-بغداد و در اختیار دادن بخشی از این ظرفیت برای جوانان مستعد-همانطور که در شرایط کنونی به صورت محدود اجرا می‏شود- و اعطای بورس تحصیلی و تشویق این نخبگان آموزش دیده برای خدمت در عراق می‏تواند گام‏ های مفیدی در آینده عراق ایفا کند.

۵- اعطای امکانات مادی: مهم‏ترین انگیزه مهاجرت نخبگان عراقی و سفر به کشورهایی همچون ترکیه، ژاپن و آلمان بهره‏ مندی از امکانات بهتر است. دولت عراق می‏تواند با شناسایی طیف متخصصین و اعطای امکانات مادی، شرایطی را برای ماندن آنها فراهم کند.

۶- بومی‏ سازی آموزش‏ ها: مشکلی که اغلب کشورهای جهان سوم با آن مواجه هستند، وارداتی بودن آموزش‏ ها است. این مسئله باعث می‏شود تا در درازمدت تحصیل‏کرده‏ های جامعه به صورت ناخودآگاه به سمت فرهنگ غیرخودی کشیده شوند. با بومی‏ سای آموزش‏ ها بر مبنای ارزش‏ های اسلامی، دولت می‏تواند از نظر ذهنی نخبگان را برای خدمت در داخل کشور مهیا سازد.

۷- ایجاد مراکزی برای حمایت از نخبگان و ارتباط مستقیم آنها با مسئولین سیاسی در عراق می‏تواند به کاستن از موج مهاجرت نخبگان مفید باشد.

۸- تدوین برنامه‏ های بلندمدت و در کنار آن برنامه‏ های کوتاه مدت در قالب برنامه ‏های مشخص چندین ساله و نظارت بر اجرای آن عامل مهمی در اهمیت دادن به نخبگان است.

نتیجه‏ گیری

عراق با روی کار آمدن دیکتاتوری صدام حسین شاهد گسترش پدیده مهاجرت نخبگان شد به نحوی که در طول نزدیک به سه دهه حدود ۳۵۰ هزار از نخبگان عراقی به امید به دست آوردن زندگی بهتر و از طرفی چیرگی حزب بعث به کشورهای دیگر مهاجرت کردند. پس از سقوط دیکتاتوری صدام حسین در سال ۲۰۰۳، با دخالت نظامی آمریکا در عراق که با افزایش ناامنی‏ ها در این کشور همراه شد، زمینه ‏ای را برای خروج نیروهای متخصص ایجاد کرد. پس از آن نیز یورش نیروهای تکفیری داعش و اشغال بخش‏هایی از عراق باعث شد مهاجرت نخبگان شدت یابد. البته در کنار تأثیرگذاری عوامل خارجی، تخریب زیرساخت‏ ها، کاهش شاخصه‏ های توسعه انسانی و وجود فساد در برخی دستگاه‏ های عراقی باعث تشدید فرار مغزها شد.

برای مقابله با پدیده مهاجرت نخبگان دولت عراق اقداماتی را از جمله افزایش حقوق ‏ها، بازسازی زیرساخت‏ ها و کمک از مراجع مذهبی در دستور کار خود قرار داده است و به نظر می‏رسد با تدوین سیاست‏ های باثبات در کنار برقراری امنیت و افزایش همکاری‏ های علمی با جمهوری اسلامی ایران، می‏تواند به کاستن از مهاجرت نخبگان کمک و نسلی نوین و جوان را از نخبگان برای بازسازی آینده عراق فراهم کند.

منابع:

– مهدی رحمتی، «پیامدهای امنیتی فساد اداری و اقتصادی در عراق»، وب‏سایت اندیشکده تبیین، ۲۳/۶/۱۳۹۴٫ قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://tabyincenter.ir/

– گروه رصد اندیشکده تبیین، «عراق و معظل فرار مغزها»، ۳۰/۲/۱۳۹۶٫ وب‏سایت اندیشکده تبیین، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://tabyincenter.ir /18454

– Al-Gailani Werr, L. , 1988. Studies in the chronology and regional style of Old Babylonian Cylinder Seals. Bibliotheca Mesopotamica, Volume 23.

– Brain Drain and Return, By Joseph Sassoon | Senior Associate Member – St. Anthony’s College | Jul 01, 2015 ,http://www.mei.edu/content/brain-drain-and-return.

– http://blogs.harvard.edu/billofhealth/2013/03/31/the-iraq-war-and-health-worker-brain-drain/.

– Liam Anderson; Gareth Stansfield (2005). The Future of Iraq: Dictatorship, Democracy, Or Division?. Palgrave Macmillan. p. 6٫ ISBN 978-1-4039-7144-9. Sunni control over the levels of power and the distribution of the spoils of office has had predictable consequences- a simmering resentment on the part of the Shi’a… .

– “Population crises and cycles in history A review of the book Population Crises and Population cycles by Claire Russell and W.M.S. Russell. ISBN 0-9504066-5-1”. valerieyule.com.au.

[۱]– Brain Drain and Return, By Joseph Sassoon | Senior Associate Member – St. Anthony’s College | Jul 01, 2015

http://www.mei.edu/content/brain-drain-and-return

[۲] – http://blogs.harvard.edu/billofhealth/2013/03/31/the-iraq-war-and-health-worker-brain-drain/

[۳] – Al-Gailani Werr, L. , 1988. Studies in the chronology and regional style of Old Babylonian Cylinder Seals. Bibliotheca Mesopotamica, Volume 23.

[۴] – Liam Anderson; Gareth Stansfield (2005). The Future of Iraq: Dictatorship, Democracy, Or Division?. Palgrave Macmillan. p. 6٫ ISBN 978-1-4039-7144-9. Sunni control over the levels of power and the distribution of the spoils of office has had predictable consequences- a simmering resentment on the part of the Shi’a…

[۵] – “Population crises and cycles in history A review of the book Population Crises and Population cycles by Claire Russell and W.M.S. Russell. ISBN 0-9504066-5-1”. valerieyule.com.au

– مهدی رحمتی، «پیامدهای امنیتی فساد اداری و اقتصادی در عراق»، وب‏سایت اندیشکده تبیین، ۲۳/۶/۱۳۹۴٫ قابل بازیابی در پیوند زیر: [۶]

http://tabyincenter.ir/

– گروه رصد اندیشکده تبیین، «عراق و معظل فرار مغزها»، ۳۰/۲/۱۳۹۶٫ وب‏سایت اندیشکده تبیین، قابل بازیابی در پیوند زیر:[۷]