کاهش جمعیت و نگاه‌هایی که عوض نشدند/ رتبه اولی که خطرناک است+نمودار

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرگزاری فارس از اصفهان، موضوع جمعیت از همان زمانی که انسان‌ها به صورت قبیله‌ای زندگی می‌کردند اهمیت داشته، قبیله‌هایی که جمعیت بیشتری داشتند در جنگ‌ها پیروز بودند و در مقابل خطرات توان مقابله بیشتری داشتند، از طرفی جمعیت بیشتر یعنی نیروی کار بیشتر و این خود به معنی زندگی بهتر بود.

پدیده‌ای به نام شهرنشینی

همین عوامل بود که باعث شد انسان‌ها زندگی اجتماعی را به انفرادی ترجیح دهند و روستاها و شهرها به وجود آمد و امروزه نیز تمایل به زندگی در شهر نسبت به روستا افزایش یافته به طوری که ۶۰ سال قبل، حدود ۲۲ درصد از جمعیت کشورهای در حال توسعه (۴۶۰ میلیون نفر) در مناطق شهری زندگی می‌کردند اما این امار در سال ۲۰۱۵ به ۵۰ درصد (۳ میلیارد نفر) رسید.

سرشماری‌ها در ایران نیز نشان می‌دهد که چگونه طی ۶۰ سال ترکیب ۲۵ درصدی جمعیت شهرنشین و ۷۵ درصد روستایی در دهه سی شمسی جابجا شد و به ۷۵ درصد شهرنشین و ۲۵ درصد روستایی در سال ۱۳۹۵ رسید.

گذشته از موضوع شهرنشینی آن چه در آمارهای سرشماری خودنمایی می‌کند کاهش رشد جمعیتی در دو دهه اخیر است که پس از در پیش گرفتن سیاست‌های کنترلی جمعیت شاهد آن بودیم تا جایی که رشد جمعیت ایران به ۱.۲۴ درصد، یعنی کمترین میزان خود از آغاز سرشماری‌ها (۱۳۳۵)، درصد رسیده است.

ایران از این نظر جزء سریع‌ترین کشورها در کاهش باروری در سطح جهان به شمار می‌آید و کاهش مستمر رشد جمعیت به حدی است که پیش‌بینی می‌شود در سال ۱۴۲۰ جمعیت ایران به کمتر از ۶۰ میلیون نفر برسد.

کاهش مشکوک جمعیت در ایران و کشورهای اسلامی

این موضوع تنها به ایران محدود نمی شود؛ پروفسور نیکولاس ابراشتات (Nicholas Eberstadt) از محققان برجسته انستیتو اینترپرایز آمریکا (American Enterprise Institute – AEI) در پژوهش خود تحت عنوان «کاهش باروری در جهان اسلام؛ تغییری فاحش که در کمال تعجب کسی متوجه آن نشده است» (on Fertility Decline in the Muslim World. A Veritable Sea Still Curiously Unnoticed ) با استفاده از داده‎‌های به دست آمده از ۴۹ کشور اسلامی و محدوده های جغرافیایی دارای اکثریت مسلمان دریافت که به طور میانگین نرخ باروری در سالهای ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۰ و ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰ ، حداقل ۴۴ درصد کاهش یافته است، حال آن که کاهش نرخ باروری در کل جهان ۳۲ درصد بوده است. 

این در حالی است که ازدواج و فرزندآوری در کشورهای اسلامی به دلیل تاکید در دین مبین اسلام بیش از آن که به دلیل فرایند طبیعی ادامه نسل بشریت انجام شود به عنوان سنت و توصیه پیامبر اسلام (ص) صورت می‌گیرد و نیز چارچوبی که اسلام برای مدیریت غرائض قرار داده به خودی خود در راستای تقویت خانواده است.

پنجره جمعیتی در حال بسته شدن است

تحدید نسل، موضوعی است که از سال ۹۰ به این سو بارها از زبان مسؤولان مختلف گوشزد شده و در صورت بی توجهی به آن آینده ای نه چندان روشن در انتظار کشور است، کشوری که امروز با قرار گرفتن در پنجره جمعیتی دارای بیشترین جوان و نیروی کار است و می‌تواند پله‌های پیشرفت را به سرعت طی کند با ادامه این روند در سال‌های اتی باید به دنبال جذب نیروی کار از دیگر کشورها باشد.

هرم جمعیتی، نموداری است که جمعیت را در سن‌های مختلف نشان می‌دهد، در این ارائه این هرم با بازه‌های پنج ساله جهت تحلیل بهتر ساخته شده‌است.

در این میان موضوع دیگری که پرداختن به آن اهمیت دارد خانواده است، «جمعیت» و «خانواده» دو مبحث در هم آمیخته شده‌ای هستند که نمی‌توان آن‌ها را جداگانه بررسی کرد، آمارها نشان می‌دهد طلاق در این سال‌ها به صورت تساعدی رو به افزایش بوده است که بی ارتباط با کاهش جمعیت نیست.

تغییر سبک زندگی و رکوردهای طلاقی که هر سال جابجا می شود

تعداد طلاق که مدت‌هاست به طور فزاینده‌ای در حال رشد است در سال ۱۳۹۶ رکورد زده و به عدد ۱۷۵ هزار رسیده‌است و اما همزمان با ثبت رکورد جدید در طلاق، شمار ازدواج‌ها نیز کاهش چشمگیری پیدا کرده و به ۶۰۹ هزار مورد رسیده‌است.

در خصوص چرایی این میزان افزایش طلاق، دلایل متعددی عنوان شده از جمله «وضعیت نامناسب اقتصادی»، «اعتیاد»، «تاثیر منفی وسایل ارتباطات جمعی»، «نارضایتی جنسی»، «حضور اجتماعی و استقلال مالی زنان»، «از بین رفتن قبح طلاق»، «افزایش اختلاف طبقاتی» و … که به طور کلی می توان تحت عنوان «تغییر سبک زندگی» از آن‌ها یاد کرد.

خط آبی نمایان‌گر آمار طلاق روستایی و خط صورتی آمار شهری است.

خط زرد مجموع این دو را نمایش می‌دهد.

آمارهایی که معکوس شدند

در کنار افزایش طلاق، میزان ازدواج ها نیز هر سال نسبت به قبل کاهش پیدا کند و از طرفی سن ازدواج نیز بالا می‌رود به طوری که بررسی ها نشان می‌دهد به عنوان نمونه در استان اصفهان (همان گونه در نمودار زیر مشخص شده)، طی ۸ سال ازدواج هایی که زوجین بین ۳۰ تا ۳۴ سال بوده اند ۱.۵ برابر افزایش داشته و در مقابل ازدواج های بین ۱۵ تا ۱۹ سال به کمتر از نصف رسیده است.

ازدواج بین سن ۱۵ تا ۱۹ سال در اصفهان

حسین غفرانی کجانی مدیرکل ثبت‌احوال استان اصفهان در خصوص نحوه سیاست‌گذاری‌هایی که شرایط امروز را رقم زده عنوان کرد: پس از مقرر شدن برنامه چشم‌انداز برنامه توسعه اول در مجلس چهارم، آن‌هم به دلیل برنامه‌های افراطی سیاست‌های تعدیل جمعیت، در سال ۱۳۷۵ کشور و استان اصفهان دچار سقوط جمعیت شد و عدد ۴.۲ رشد جمعیت استان اصفهان‌ که در سال ۱۳۶۵ کمی بالاتر از رشد کشور هم بود در سال ۱۳۹۵ به عدد ۰.۹۷ رسید.

مدیرکل ثبت‌احوال استان اصفهان افزود: بیشترین ولادت را در دهه ۶۰، با یک‌میلیون و ۱۹۰ هزار و ۴۳۳ نفر شاهد بوده‌ایم که این عدد در دهه ۷۰ به‌شدت کاهش پیدا کرد و متأثر از این انفجار جمعیت در دهه ۶۰، در سال ۱۳۸۷ ازدواج ۵۴ هزار و ۸۹۰ نفر را که بالاترین آمار ازدواج کشور بود در معرض توجه نظام برنامه‌ریزی کشور قرارداد اما برخلاف خوشحالی موقت آن روز، به دلایل مختلف عدم ازدواج، تأخیر در امر ازدواج، تک‌فرزندی و… در سال ۱۴۰۳ اولین فاز پیری جمعیت را در استان اصفهان و حتی کشور تجربه خواهیم کرد.

۳۰ درصد جمعیت استان اصفهان سالمند می‌شوند

وی اظهار داشت: این حجم گسترده متولدان دهه ۶۰ که در سال ۱۴۰۳ وارد دوره سالمندی خواهند شد حوزه برنامه‌ریزی و زیرساخت‌ها را کمی با مشکل مواجه می‌کند و جمعیت نسبت سالمند ما که الان ۱۱ به یک نفر است و حدود ۸ درصد از افراد استان اصفهان را این افراد بالای ۶۵ سال را تشکیل می‌دهند در آن سال به عدد ۳ به یک نفر رسیده و ۳۰ درصد جمعیت استان را سالمندان تشکیل خواهند داد.

به این عدد و رقم‌ها می‌توان افزایش ۵۰۰ درصدی تجرد قطعی طی سه دهه، برآورد ۳۰۰ هزار سقط جنین در سال گذشته، بالا رفتن سن ازدواج در دختران و پسران در حدود ۳۰ سال را نیز اضافه کرد؛ آمارهایی که نتیجه آن آینده روشنی برای کشور نیست.

در این میان نمی‌توان از نقش سیاست گذاران غافل شد، رویکردی که از ابتدای دهه هفتاد در خصوص جمعیت شروع شد و هنوز هم ادامه دارد، بازیگر اصلی در به وجود آمدن شرایط امروز است و علی‌رغم تاکیدات مقام معظم رهبری و کارشناسان این حوزه نه قوانین تغییر جهت داده و نه رویکردها عوض شده‌اند.

نزدیکترین موید این صحبت، موضوع کمک معیشتی است که دولت آبان ماه در نخستین مرحله برای خانواده‌های ایرانی واریز کرد، مدلی که با نگاه اول به وضوع نشان می‌دهد هر چه فرزند کمتر یارانه بیشتر!

رهبر انقلاب به عنوان امام جامعه ۷ سال قبل در جمع مردم استان خراسان شمالی، استمرار سیاست کنترل جمعیت در اواسط دهه ۷۰ را اشتباهی دانستند که باید بابت آن در پیشگاه خداوند طلب عفو کرد.

ایشان در آذرماه سال ۹۲ در دیدار اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، فرمودند: مسئله‌ی جمعیت یکی از خطراتی که وقتی انسان درست به عمق آن فکر می‌کند، تن او می‌لرزد … مسئله‌ی جمعیت را جدی بگیرید؛ جمعیت جوان کشور دارد کاهش پیدا می‌کند. یک جایی خواهیم رسید که دیگر قابل علاج نیست. یعنی مسئله‌ی جمعیت از آن مسائلی نیست که بگوییم حالا ده سال دیگر فکر می‌کنیم؛ نه، اگر چند سال بگذرد، وقتی نسل‌ها پیر شدند، دیگر قابل علاج نیست.

سیاست‌های که ابلاغ شد و فقط ابلاغ شد

در اردیبهشت سال ۹۳، رهبر معظم انقلاب اسلامی سیاست‌های کلی «جمعیت» را در جهت جبران کاهش نرخ رشد جمعیّت و نرخ باروری در سال‌های گذشته، ابلاغ کردند. سیاست‌هایی با سرفصل‌هایی از جمله: ارتقاء پویایی، بالندگی و جوانی جمعیّت؛ رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده؛ اختصاص تسهیلات مناسب برای مادران؛ تقویت نظام تأمین اجتماعی، خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی در جهت سلامت باروری و فرزندآوری؛ ترویج و نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی- ایرانی و مقابله با ابعاد نامطلوب سبک زندگی غربی؛ پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی؛ فرهنگ‌سازی برای تکریم سالمندان؛ توانمندسازی جمعیّت در سن کار؛ باز توزیع جغرافیایی جمعیّت؛ حفظ و جذب جمعیّت در مناطق کم‌تراکم؛ مدیریت مهاجرت به داخل و خارج؛ رصد مستمر سیاست‌های جمعیّتی در ابعاد کمّی و کیفی.

همانطور که گفته شد مساله جمعیت نه فقط برای تولید و اقتصاد بلکه به عنوان پشتوانه امنیتی کشور مطرح است، همانطور که در ساز و کار قدرت‌های جهانی یکی از عوامل اصلی میزان جمعیت هر کشور است، نگاهی به قدرت های اصلی دنیا نیز این ادعا را اثبات می‌کند.

نخستین قدم برای حل مساله

اما برای جلوگیری از کاهش نرخ باروری و پیشگیری از آسیب‌های سالخوردگی جمعیت، چه باید کرد؟ شاید نخستین اقدام در این رابطه، اصلاح ذهنیت معطوف به نسخه‌های غربی تصمیم‌گیران و مدیران میانی باشد. وقتی رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور (زیرنظر وزارت علوم) به صراحت اعلام می‌کند «سیاست افزایش جمعیت، روش مناسبی برای مقابله با سالخوردگی نیست»؛ یا وقتی مسئول «دفتر سلامت جمعیت»، تصریح می‌کند که «برنامه ما تأمین سلامت مادر و کودک است نه کم و زیاد کردن جمعیت»! بدین معناست که در بخش میانی و محرکه اجرایی سیاست‌های کلی، همچنان نارسایی وجود دارد و مسئولان این بخش هنوز به عمق بحران پیش‌رو پی نبرده‌اند و مع‌الاسف دلباخته طرز فکر القاء شده از غرب هستند.

با توجه به آنچه ذکر شد، توجه و عزم جدی مسؤولان، نمایندگان مجلس و گروه های نخبگانی جامعه ایرانی در اصلاح سیاست های تحدید نسل و طراحی اقدامات لازم برای تحقق اهداف تکثیر نسل را بسیار ضروری می نمایاند که امید است این فهم ملی و عزم همگانی در تصویب حداکثری «طرح تعالی جمعیت و خانواده» در مجلس شورای اسلامی متبلور شود.