خودکفایی ایران در تولید داروهای مدرن به روایت تاریخ

مجله فارس پلاس؛ امین رحیمی: داروسازی در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و مفاخری بزرگ نظیر ابن‌سینا و رازی. در ایران طب همواره شاخه‌ای از علوم بوده و داروسازی مکملی بر طب. ازاین‌رو اغلب دانشمندان برجسته و نامدار ایرانی که حکیم نامیده می‌شدند طبیب هم بودند. منابع تاریخی چنین می‌گویند که داروسازی در ایران تا دوره صفویه رونق جدی داشت ولی پس از صفویه رو به افول رفت و در دوره قاجار به مشکلات جدی رسید. عطارها هم‌ردیف طبیبان بودند و از روی کتب معدودی به تجویز دارو می‌پرداختند و بدتر آنکه عطارهای دوره‌گرد هم بودند. داروسازی در دوره قاجار بسیار با خرافات و مسائل غیرتجربی و غیرعلمی آمیخته‌شده بود. اتفاق مهم‌تر کمبود بهداشت، بروز بیماری‌های پوستی و شیوع بیماری‌های واگیر نظیر وبا و طاعون و تب‌نوبه بود. درواقع برخی بیماری‌های واگیر حاصل ورود خارجی‌ها به ایران بودند که در قالب سیاح یا مستشار یا نظامی به ایران می‌آمدند و بیماری‌هایی با خود می‌آوردند که در ایران ناشناخته بود و طبیبان سنتی برایش درمانی نداشتند. بیماری که از خارج بیاید لاجرم دارو هم از خارج می‌آید! 

دارالفنون و ۷ شاگرد داروساز

با تأسیس دارالفنون در سال ۱۲۳۰ شمسی موسیو فکتی ایتالیایی شد معلم داروسازی ۷ شاگرد رشته داروسازی. همان‌جا بیماران را معاینه می‌کردند و دارو می‌دادند. ۳۰ سال طول کشید تا تعداد شاگردان داروسازی دارالفنون به ۳۳ نفر برسد؛ کمبود امکانات بود و مشکلات همیشگی دوران قاجار. ناصرالدین‌شاه خودش یک طبیب مخصوص داشت؛ دکتر «ژوزف تولوزان» فرانسوی. و معلم‌های داروسازی دارالفنون را معمولاً همین دکتر تولوزان انتخاب و معرفی می‌کرد. البته بعدها که شاگردان ایرانی خودشان استاد شدند دارالفنون معلمان داروساز ایرانی نیز به خود دید؛ ازجمله دکتر لقمان الدوله در دوره احمدشاه قاجار.

نخستین داروخانه ایران

موسیو لوکونت یکی از معلمان داروسازی دارالفنون در تکیه دولت آزمایشگاه شیمی تأسیس کرد و به گروهی از شاگردان ایرانی به داروسازی پرداخت؛ اولین کارگاه داروسازی مدرن ایران. اما نخستین داروخانه داستان دیگری دارد. پس از موسیو فکتی، دکتر «شِوِرین» آلمانی و «مولیون» فرانسوی شدند استاد داروسازی دارالفنون و داروخانه هم راه انداختند در طهران. درواقع نخستین داروخانه ایران را دکتر شِوِرین که داروساز مخصوص ناصرالدین‌شاه بود در خیابان ناصرخسرو تأسیس کرد.

بدبینی به داروهای خارجی

دومین داروخانه را دکتر مولیون در خیابان لاله‌زار تأسیس کرد و داروخانه‌های دگر هم آمدند؛ داروخانه روسی در خیابان استانبول، داروخانه آلمانی در خیابان مخبر الدوله، داروخانه نظامی در خیابان چراغ‌برق، داروخانه جاوید در خیابان حسن‌آباد، داروخانه شفا در خیابان ناصریه، داروخانه مهدی خان در چهارراه مولوی و داروخانه ماشاالله خان در محله اسماعیل بزار. داروخانه‌های دکتر پاپازیان، گارنیک، بوناطی و پطروسیان نیز در سراسر تهران معروف بودند. بااین‌حال داروخانه‌ها رونق چندانی نداشتند و بیشتر از دارو محصولات طبی و بهداشتی خارجی یا وسایل پزشکی برای استفاده اطبا می‌فروختند. چون مردم به داروهای خارجی بدبین بودند و گمان می‌کردند داروهای خارجی برای خارجی‌ها خوب است و برای ایرانی‌ها اگر اشتباه تجویز شود حتماً کشنده است. در مقابل می‌دانستند داروهای سنتی اگر به‌اشتباه هم تجویز شود کشنده نخواهد بود. شاید باورش سخت باشد ولی داروخانه‌ها در دوره ناصری تا سال‌ها محلی برای مضحکه و دست انداختن داروفروشان بودند. خیلی‌ها نیز اصلاً قبول نمی‌کردند که داروخانه‌داران افراد قابل‌اعتمادی باشند و دارو را مایه افسون و جادوی فرنگی‌ها می‌دانستند که باید از آن اجتناب کرد. بنا به باور عامه داروهای خارجی‌ها آمده بودند تا بیماری بیاورند و سال‌ها طول کشید تا ایرانیان مصرف داروهای مدرن را امری عادی تلقی کنند. مشکل این بود که آن روزگار داروسازی در دنیا در مراحل ابتدایی بود و داروها چندان مؤثر نبودند یا عوارض جانبی داشتند و تجربه‌های ناموفق مصرف داروهای خارجی میان ایرانیان این باورهای خرافی را بیشتر می‌کرد.

نخستین قانون دواخانه‌ها

تا سال ۱۲۹۰ تعداد داروخانه‌ها در تهران و شهرهای بزرگ افزایش‌یافته بود و اداره حفظ‌ الصحه مرکزی (وزارت بهداشت آن زمان) قانونی ۱۸ ماده‌ای برای فروش و نگهداری دارو در داروخانه یا همان دواخانه تدوین کرد. از مفاد آن قانون اینکه فروش دوا جات مخدره بدون نسخه طبیب ۵ روز حبس داشت و ۵ تومان جریمه. آن زمان به دارو می‌گفتند ادویه و داروخانه‌ها با نسخه طبیب یا دندان‌ساز یا بیطار (دامپزشک) دارو می‌فروختند. سال ۱۲۹۹ نیز به همت «عبدالحسین میرزا فرمانفرما» نخست‌وزیر وقت، انستیتو پاستور ایران تأسیس شد برای تهیه واکسن‌ها و جلوگیری از بیماری‌ها واگیر و تولید برخی داروهای ضروری.

داروهای معروف طهران قدیم

در دوره پهلوی اول، اغلب معلمان داروسازی ایران آلمانی‌ها بودند و ایرانی‌هایی نظیر دکتر مهدی نامدار و دکتر صادق مقدم و دکتر فتح‌الله اعلم. وقتی دانشگاه تهران تأسیس شد یک دانشکده داروسازی هم داشت که اغلب معلمان و شاگردانش درواقع از دارالفنون آمده بودند. تا پایان دوره پهلوی اول وضع بر همین منوال بود و هنوز طب سنتی در ایران حرف اول را می‌زد و داروهای مدرن در حاشیه بودند. جالب اینکه برخی اطبا محصولات بهداشتی و طبی جدیدی عرضه می‌کردند که معروف و پرفروش هم می‌شد. برای مثال اکسیر یا شربت ادهم که شربت مقوی اعصاب بود یا خمیردندان پاستور یا قرص ترک تریاک پاستور.

داروسازها می‌آیند

تا چند دهه واردات دارو محدود بود ولی به‌تدریج نیاز به دارو بیشتر می‌شد و واردات دارو هم بیشتر. همه داروهای مدرن نیز خارجی بودند تا اینکه دکتر «غلامعلی عبیدی» در سال ۱۳۲۵ نخستین کارخانه داروسازی ایران را در سه‌راه امین‌حضور تهران تأسیس کرد و پدر صنعت داروسازی ایران لقب گرفت. دهه ۳۰ آغازی بر صنعت داروسازی کشور بود و تا دهه ۵۰ تعداد داروسازی‌های ایران به ۱۴ رسید. تولید دارو در سال ۳۵ آمد و داروسازی جابر بن حیان و شرکت پارس‌دارو در سال ۱۳۳۹ و شرکت داروپخش در سال ۴۲. این داروسازی‌ها به ساخت تعداد محدودی دارو با تأییدیه و نظارت شرکت‌های بزرگ اروپایی و آمریکایی می‌پرداختند و حدود ۲۰ درصد نیاز داخلی دارو در ایران را تأمین می‌کردند. تا سال ۵۷ حدود ۸۰ درصد نیاز دارویی کشور از خارج تأمین می‌شد. البته مواد اولیه تمامی داروسازی‌ها از خارج می‌آمد. حدود ۲۰ شرکت داروسازی کوچک‌تر هم بودند که البته در کار ساخت دارو چندان توفیقی نداشتند و اغلبشان بعدها تعطیل شدند یا به تولید محصولات بهداشتی و آرایشی رو آوردند. از همان نخستین دهه‌های پیدایش صنعت داروسازی در ایران بزرگانی نظیر دکتر حسن فرسام، دکتر محمد شریعت پناهی و دکتر عباس شفیعی خدمات ارزنده‌ای انجام دادند. دکتر شفیعی را پدر داروسازی نوین ایران لقب داده‌اند.

داروسازی، صنعتی بومی شد

دهه ۶۰ سال‌های رشد صنعت داروسازی کشور بود. شرایط خاص اقتصادی ناشی از جنگ تحمیلی و نیاز کشور به انواع داروها، داروسازی را به صنعتی بومی در ایران تبدیل کرد. شرکت‌های داروسازی معروفی در این دوره تأسیس شدند و دارو شد یکی از بخش‌های مهم اقتصاد ایران. داروسازی در دهه ۷۰ شرایط بهتری داشت و به دلیل کمبود عرضه نسبت به تقاضا سرمایه‌گذاری‌های کلانی برای تولید دارو در ایران انجام شد و نتیجه اینکه دهه ۷۰ را دهه رشد و توسعه صنایع دارویی در ایران می‌دانند. در سال‌های پایانی این دهه حدود ۹۰ درصد نیاز دارویی کشور در داخل تولید می‌شد و البته بیش از ۵۰ درصد مواد اولیه همچنان وارداتی بود.

ایرانی جزء ۱۰ کشور برتر داروساز

در دهه ۸۰ و ۹۰ داروسازی در ایران دیگر بر تأمین نیازهای داخلی متمرکز نبود؛ تولید داروهای پیشرفته و صادرات نیز جزو اهداف صنعت داروسازی ایران شد. ÷س از ۲ دهه تحقیق و توسعه در این حوزه حالا به‌جایی رسیده‌ایم که ۱۷۰ کارخانه داروسازی داریم که ۹۷ درصد نیازهای دارویی کشور را تأمین می‌کنند. علاوه بر آن بیش از ۵۵ درصد مواد اولیه داروها و بیش از ۹۵ درصد لوازم بسته‌بندی دارو در داخل تولید می‌شود. ۸۰ شرکت پخش سراسری دارو نیز در کشور فعال است و ایران امروزه از صادرکنندگان مهم دارو و مواد اولیه دارو و همچنین لوازم بسته‌بندی دارو در دنیاست. در حوزه تولید داروهای گیاهی، حیوانی، معدنی، شیمیایی، نانو و… دانشمندان ایرانی در جهان پیشتازند و مدام افتخارآفرینی می‌کنند برای خودشان و کشورشان. حالا ما در حوزه نانو دارو که امید آینده علم پزشکی برای درمان مؤثر بیماری‌ها محسوب می‌شود رتبه هفتم جهان را داریم و نانو داروهای ایرانی به ۷ کشور صادر می‌شوند. این‌طوری است که ایران را یکی از ۱۰ کشور برتر در حوزه داروسازی معرفی می‌کنند؛ افتخاری که وارثان ابوعلی سینا و زکریای رازی لیاقتش را دارند.