تقریری بر آثار تربیتی نزول تدریجی قرآن

صراط:

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از صراط به نقل از نبض بازار ، حجت‌الاسلام سیدحسین مؤمنی با اشاره به روایتی از امام علی (ع) بیان کرد: حضرت (ع) در روایتی از اشدالاعمال پرده برداشته و می‌فرمایند که سخت‌ترین کار‌ها انصاف، مواسات با برادران و پرداختن به ذکر در همه حال است. البته مراد از سخت‌ترین اعمال نیز می‌تواند این باشد که این مسائل ضرورت و اهمیت دارند. اینکه بگوییم مراد از سختی به دست آوردن آن‎هاست.

وی افزود: انسان باید در تمام امور فردی و اجتماعی انصاف را در نظر بگیرد. انسان منصف هیچ‌گاه لباس حق را به باطل نمی‌پوشاند و باطل را نیز به حق نخواهد پوشاند. ذیل این بحث می‌توان به روایت دیگری از امام علی (ع) اشاره کرد که فرمود «از کذب اجتناب کنید حتی اگر به نفع شما باشد و به صدق توجه داشته باشید حتی اگر به ضرر شما باشد».

مؤمنی با اشاره به دو مؤلفه رعایت مساوات و خیرخواهی بیان کرد: در ذیل بحث مساوات مسئله خیرخواهی مطرح می‌شود. نکته سومی که در روایت آمده نیز اشاره به ذکر دارد. در اینجا باید به روایتی از امام صادق (ع) اشاره کنم که به عنوان بصری فرمودند که برای هر ساعت از شبانه‌روز خود برنامه و ذکر دارم. امام (ع) در ادامه می‌فرمایند بهترین چیزی که می‌تواند بین انسان و گناه فاصله بیندازد ذکر است و اگر کسی به ذکرالله اهتمام داشته باشد، شیطان در او نفوذ نخواهد داشت.

وی در ادامه تصریح کرد: خداوند در قرآن این تعبیر را دارد که شیطان همواره دور ما در حال طواف است و اندک غفلتی موجب می‌شود که به گمراهی کشیده شویم. اینکه فرمود «لا تکلنی الی نفسی»؛ یعنی اینکه انسان به صورت مداوم مشغول ذکر باشد و از ذکر لسانی به ذکر قلبی منتقل شود. در سلسله مراتب ذکر نیز بالاترین ذکر نماز و بعد از آن قرآن است.

مؤمنی بیان کرد: امیر مؤمنان (ع) می‌فرمایند که قرآن افضل اذکار است و سپس دو فایده مادی و دنیوی برای قرآن بیان می‌کنند که عبارت از شرح صدر و زدوده شدن زنگار از قلوب است. همچنین در دستورالعمل‌های اولیاء نیز توجه به قرآن وجود دارد.

مؤمنی در ادامه به طرح بحث در زمینه نزول قرآن و ارائه ادله قائلان به نزول دفعی و تدریجی پرداخت و بیان کرد: بی‌تردید قرآن معجزه رسول خدا (ص) است و در عظمت آن همین بس که هیچ‌گاه فرسوده نمی‌شود، اما بین علما بحثی وجود دارد که آیا قرآن تدریجی به رسول خدا (ص) نازل شده یا نزول آن به صورت دفعی بوده است. پیش از ارائه ادله مختلف باید اشاره کنم که قرآن در طول مدت ۲۳ سال و به صورت تدریجی نازل شده است و برای این نزول تدریجی نیز آثار تربیتی خاصی مترتب است.

وی تصریح کرد: در قرآن نزول به دو صورت تعبیر شده است. گاه تعبیر به انزل شده است که به معنای نزول دفعی است، همچنین تعبیر به تنزیل را داریم که به معنای نزول تدریجی است؛ بنابراین هر دو تعبیر را داریم.

مؤمنی با اشاره به آیات مورد استناد قائلان به نزول دفعی بیان کرد: آیاتی که این گروه بدان استناد می‌کنند عبارت از این آیات است «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ»، «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» و «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهٍ مُّبَارَکَهٍ». البته باید اشاره کنم که در این زمینه علاوه بر آیات شواهد روایی نیز دال بر نزول دفعی وجود دارد.

وی در ادامه به ادله قائلان به نزول تدریجی پرداخت و بیان کرد: آیاتی که از آن‌ها نزول تدریجی استنباط می‌شود نیز عبارت از «وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِیلاً». در اینجا باید توضیح دهم که در زمینه نحوه تلاوت قرآن روش‌های مختلفی وجود دارد. برای نمونه روش تحقیق را داریم که با سرعت پایین قرآن تلاوت می‌شود که البته عامه خیلی به آن توجه ندارند، روش دیگر تحدیر است که عامه بیشتر به این روش توجه دارند که در واقع قرآن به سرعت و بدون توجه به لفظ و معنا خوانده می‌شود، اما روش دیگری که مطلوب است، روش ترتیل است که امام علی (ع) نیز در نهج‌البلاغه نسبت به این روش توجه داده‌اند. این آیه اشاره دارد که قرآن نیز قطعه قطعه نازل شده و باید در آن تأنی کرد و با تأنی برای مردم خواند؛ لذا به صورت تدریجی نیز نازل شده است.

مؤمنی در ادامه بیان کرد: از دیگر آیات در این زمینه باید به آیه «وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَهً واحِدَهً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً» اشاره کرد. همچنین از دیگر دلایل نزول تدریجی سیره رسول خدا (ص) است که بحث هدایت مردم توسط ایشان به صورت تدریجی صورت می‌گرفته است و آیات به مناسبت ارائه می‌شده است؛ لذا گفته‌اند که قرآن به صورت دفعی در شب معراج و یا شب قدر بر قلب پیامبر (ص) نازل شده است و بعد از آن به صورت تدریجی و در مناسبت‌های خاص در مکه و مدینه نزول پیدا کرد.

وی تصریح کرد: بنابراین می‌توان این طور نتیجه‌گیری کرد که بزرگان قائل به نزول تدریجی هستند. پیامبر (ص) که مبعوث به رسالت شدند، منتظر وحی بودند، اما خطاب آمد که نباید در این زمینه حریص باشید بلکه باید به صورت تدریجی مردم هدایت شوند. همچنین خداوند وقتی می‌خواهد افراد غافل را به فضای هدایت منتقل کند این انتقال به صورت آرام و تدریجی است.

مؤمنی در ادامه به ارائه آثار تربیتی نزول تدریجی آیات پرداخت و بیان کرد: یکی از آثار نزول تدریجی هماهنگی در سنت تدریج است. در سنت الهی نیز بحث تدرج وجود دارد، به این معنا که هدایت مردم باید به صورت تدریجی باشد. چراکه اگر مطلبی به صورت آرام بیان شود مردم نیز به آن توجه خواهند داشت. برای مثال می‌توان سرم را مثال زد، اگر با سرنگ‌های بزرگ تزریق شود اثر ندارد، اما وقتی که قطره قطره به رگ تزریق شد می‌تواند اثرگذاری داشته باشد؛ لذا در هدایت مردم نیز باید به این نکته توجه داشت.

وی تصریح کرد: علامه طباطبایی می‌گویند که برای رسیدن به بلوغ و درک معارف اعتقادی نیاز به تدرج است؛ چون از این رهگذر است که علم و عمل با یکدیگر تقارن پیدا می‌کنند؛ لذا مطلب باید آرام آرام هضم شود. دلیلی که مردم به رسول خدا (ص) جذب شدند نیز این بود که ایشان اخلاق حسنه داشتند و اگر این حُسن خلق نبود پیامبر (ص) نمی‌توانست آن اثرگذاری را داشته باشد؛ بنابراین قدم اول ارتباط درست است و از رهگذر این ارتباط شعور تفصیلی حاصل خواهد شد.

مؤمنی در ادامه افزود: امکان ندارد که شور باشد، اما شعور وجود نداشته باشد. البته باید توجه داشت که شعور نیز به اجمالی و تفصیلی تقسیم می‌شود و از رهگذر شعور فردی و اجمالی است که شعور تفصیلی حاصل می‌شود. زمانی که منطق تدریجی جا افتاد و افراد در این وادی سلوک کردند در واقع علم و عمل نیز برابر می‌شود. همچنین باید به این نکته توجه داشت که باید به سمت جذب حداکثری پیش رویم. دشمن برخلاف ما جذب حداکثری می‌کند، اما ما این گونه نیستیم. در حالی که سیره رسول خدا (ص) نیز این طور بود که به عیادت کسی رفت که روی سر ایشان خاکستر ریخته بود؛ بنابراین برای رسیدن افراد به بلوغ تدرج در سنت الهی بسیار مهم است.

این مفسر قرآن با بیان اینکه امروزه در جامعه مسائلی را در مورد حجاب می‌شنویم، اظهار کرد: در دین نحوه پوشش مردان و زنان مشخص شده است، اما هنر این است که انسان در ابتدا افرادی که حجاب خوبی ندارند را جذب و اعتماد آن‌ها را جلب کند و سپس بگوید که منطق صحیح چیست و دلیل حجاب را تبیین کند؛ لذا برای اینکه علم و عمل تقارن پیدا کنند انسان باید به سنت الهی تدرج اشراف داشته باشد.

وی با اشاره به دومین اثر تربیتی نزول تدریجی تصریح کرد: دومین اثر تأثیرپذیری تدریجی مردم از آیاتی است که به اقتضای نیاز‌ها نازل شده است؛ مثلاً زمانی بحث حجاب یا جنگ یا دیگر مسائل مطرح بوده که به مناسبت هر یک از رخداد‌ها آیات خاصی نازل می‌شده است و مردم نیز به مناسبت تطبیق می‌دادند. برای نمونه می‌توان به داستان قوم لوط یا قوم هود اشاره کرد که در واقع اتفاقاتی افتاده بود و خداوند برای عبرت آیاتی را نازل کرد. باید توجه داشت که قرآن کتابی متعلق به گذشته نیست و بلکه آیاتی که هزار سال قبل نازل شده است وحیانی و فرازمانی است. باید این آیات را با نیاز‌های امروز خود تطبیق دهیم. دین ما به‌روز است و بی‌توجهی به آن موجب به وجود آمدن بسیاری از آسیب‌ها می‌شود.

مؤمنی بیان کرد: سومین اثر نزول تدریجی نیز این است که نشان می‌دهد اتصال لحظه به لحظه رسول خدا (ص) با خدا است. اینکه خداوند در طول ۲۳ سال به پیامبر (ص) خود می‌گوید که به بندگان من بگو که فلان کار را انجام دهند نشان از ارتباط مستمری است که بین خدا و رسولش وجود دارد.

وی در ادامه با اشاره به چهارمین اثر تربیتی نزول تدریجی قرآن، تصریح کرد: چهارمین مورد تثبیت قلب پیامبر (ص) در مقابل حوادث و جریانات مختلف است. روایتی است که پیامبر (ص) برای اکمال و اتمام مکارم اخلاق مبعوث شده است و عرب جاهلی نیز از فرهنگ برخوردار نبود که مسائل را بفهمد، لذا است پیامبر (ص) فرمود هیچ پیامبری به اندازه من اذیت نشد؛ لذا برای اینکه رسول خدا (ص) در مقابل آن‌ها عزم راسخ داشته باشد آیات قرآن به صورت تدریجی نازل شده است.
فراگیری بیشتر مردم در حفظ نیز مورد پنجمی بود که مؤمنی بدان پرداخت و بیان کرد: اگر مطالب به صورت یکباره به مردم گفته شود ممکن است که نتوانند خوب آن را بفهمند، بنابراین باید به صورت تدریجی و آرام‌آرام باشد. اگر مطلبی برای انسان به صورت تدریجی گفته شود بهتر فهمیده می‌شود؛ لذا باید تبیین کرد که چرا باید نماز خواند یا روزه گرفت.

وی در ادامه افزود: ششمین اثر تربیتی نزول تدریجی قرآن آشکار ساختن اعجاز این کلام است. امروزه بیشتر این مسئله برای ما روشن است که همه چیز در کتاب مبین وجود دارد. آن‌ها با قرآن ارتباط دارند آلوده نمی‌شود و در اعجاز این کتاب همین بس که فرسوده نمی‌شود و شما وقتی به تلاوت آن می‌پردازید اثر آن را در قلب خود احساس می‌کنید.

مؤمنی بیان کرد: هفتمین اثری که در نزول تدریجی قرآن وجود دارد نیز عبارت است از نزدیکی زمان نزول آیات با حوادث است. اکنون نیز اموراتی در جامعه وجود دارد که با مراجعه به آیات قرآن می‌توان آن‌ها را برطرف کرد. در نتیجه نوع نگاه بزرگان در مسئله نزول این است که آن‌ها قائل به نزول تدریجی هستند. همچنین قاعده مسلم عقلی تدرج را مطرح کرده‌اند که در منطق الهی نیز وجود دارد. آخرین مطلب نیز ولایت است که در این زمینه در جلسات آتی نکاتی اشاره خواهد شد.

یادآور می‌شود، این جلسه تفسیری که روز چهارشنبه، ۱۹ دی‌ماه، در حسینیه «قتیل العبرات» تهران برگزار شد، ایراد شده است.