ملاصدرا در تاریخ بزرگ است/ فلسفه امروزمان را تأسیس کنیم

سیدیحیی یثربی استاد سابق فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی است که آثار متعددی در فلسفه اسلامی و عرفان دارد. یثربی چند سالی است که به نقد میراث اسلامی و ایرانی پرداخته است. او هم روشنفکران دینی را نقد می‌کند و هم عرفان و فلسفه را، اما برغم این، رویکرد او مکتب تفکیکی هم نیست. از میان آثار او می‌توان برآیند دعوت به شک، تفکر و آزادی را دید. خوانش یثربی از فلسفه از وضع ایران و جهان اسلام در جهان حاضر جدا نیست. او معتقد است فلسفه یعنی فهم و فهم امری همگانی است.

دو بخش از گفت‌وگوی ایکنا؛ با این چهره ماندگار فلسفه با عناوین «پایان دوران انحصاری فلسفه/ فلسفه اسلامی نداریم» و «معرفت‌شناسی در فلسفه ما جایی پیدا نکرده است/ قائل به پلورالیزم انتقادی هستم» منتشر شده است؛ وی بیان کرد که امروز دیگر فلسفه در انحصار عده‌ای نیست و اصطلاح فلسفه اسلامی محصول کسانی است که آن را در انحصار خود می‌دانند. همچنین یثربی به اینکه در فلسفه ما بخش معرفت‌شناسی به صورت جدی مطرح نشده انتقاد کرد.

‌اینک بخش سوم این مصاحبه که دربردارنده نکاتی در زمینه وضعیت کنونی فلسفه اسلامی، نحوه برخورد با میراث گذشته و تحلیل فلسفه ملاصدرا است از نظر می‌گذرد؛

ایکنا؛ یک بحثی که وجود دارد اینکه برخی‌ها به فلسفه اسلامی نقدهایی وارد می‌کنند و شما نیز منتقد آن هستید، سؤال این است که میراث فلسفه اسلامی برای زمان ما چیست و اینکه چه تغییراتی باید در آن انجام شود که برای امروز ما قابل استفاده‌ باشد.

شما این را هیچ وقت در میراث ریاضیات نمی‌بینید، نمی‌گویید که ما باید چه کاری انجام دهیم تا میراث ریاضی ما به درد امروزمان بخورد، شما هیچ وقت این را در میراث تاریخی به کار نمی‌برید، این را مطرح نمی‌کنید که ما باید چه کاری انجام دهیم تا تاریخی که در دوران صفوی نوشته شده به درد امروز ما بخورد.

شما در هیچ چیزی اینطور فکر نمی‌کنید جز یک چیز و آن آثار باستانی است که آن را به شکل قدیم خود نگه می‌داریم تا مردم ببینند اما نه اینکه از آن برای ساختن زندگی امروز الگوبرداری شود، ما اینها را در تاریخمان داریم.

ارسطو بزرگ است اما در تاریخ، ارسطو، امروز حریف یک بچه دبیرستانی نیست، اما همین بچه اگر در عصر ارسطو به اندازه ارسطو برای فهم جهان تلاش می‌کرد الآن برای ما مثل ارسوط گرامی بود. ما ملاصدرا را بزرگ می‌دانیم اما در تاریخمان نه در امروزمان، امروزه ما چیزهایی را در اختیار داریم که ملاصدرا در اختیار نداشت.

ما عقل خودمان را به کار نمی‌گیریم و طبیعیات نیز از فلسفه جدا نیست. بر خلاف آنکه ما جا انداخته‌ایم که اینها جدا هستند. اما تا فیزیک را نشناسیم نمی‌توانیم بحث متافیزیکی داشته باشیم. قرآن هم می‌گوید شما باید از غیب به شهادت پی ببرید، قرآن نگفته است که شما کاری به جهان نداشته باشید، می‌گوید شتر و کوه و شب و روز را ببینید و پی ببرید.

ایکنا؛ اکنون قدری به ملاصدرا بپردازیم، آیا ملاصدرا فیلسوف بوده است؟ چراکه برخی‌ها اعتقاد دارند که حکمت متعالیه جمع بین قرآن و برهان و عرفان است، از این روی آیا وی یک فیلسوف بوده و یا حکیم و یا عارف بوده است؟

آن آدمی که وقت می‌گذارد که جهان را بفهمد حق داریم که او را عالم و دانشمند بدانیم، اما گفتم که هر وقت‌گذاری به نتیجه مطلوب نمی‌رسد و به نظر بنده ملاصدرا به نتیجه جالبی نرسیده است. یعنی بیش از اینکه جنبه علمی داشته باشد، جنبه عوامی دارد و چه بسا همراه با آسیب نیز هست. مثلا برای برخی از نظریات خودش از برخی آیات استفاده کرده است که آن آیه دلالتی به آن بحث ندارد.

علاوه بر اینکه نظریه خودش با آن آیه ثابت نمی‌شود بلکه نظریه را تقدیس هم می‌کند که بعدا یک نفر اگر از او انتقاد کند، می‌گویند که شما قرآن را قبول ندارید چون قرآن هم همان را گفته است. ملاصدرا می‌گوید که قرآن و عرفان و … ، همگی به حرکت جوهری اعتقاد دارند، اما الآن شما از یک دانش‌آموز دبیرستان سؤال کنید، خواهید دید که نمی‌داند جوهر چیست. انبوهی از ذرات با فاصله‌های وحشتناکی در گردش هستند، کجای آن را جوهر می‌نامیم و کجا را عرض، تازه خود آن ذرات نیز عالم دیگری دارند. اما سابقا فکر می‌کردند که هر چیزی یک چیز محکم و سفت به نام جوهر دارد و یک چیزهای فرعی هم به نام عرض دارد. جسم یک چیز و کمیت و رنگ چیز دیگر است.

ایکنا؛ افرادی هستند که می‌گویند انقلاب اسلامی یکی از دستاوردهای فلسفه صدرایی است. آیا فلسفه صدرایی چنین کارکردی دارد و می‌تواند عهده‌دار چنین مسئله‌ای باشد؟

خیر. انقلاب ما اسلامی است، همانکه نه تنها مرحوم امام(ره) بلکه دیگران هم می‌گفتند که حکومت اسلامی است، هیچ اصلی از اصول حکومت اسلامی از اصالت وجود و وحدت وجود گرفته نشده است و تمام آیین حکومت برگرفته از فقه و قرآن و … است. شاهد من نیز کتاب‌های مفصلی است که در مورد اصل ولایت فقیه نوشته‌اند اما هیچ‌ کدام به فلسفه ملاصدرا استناد نکرده‌اند تا چه رسد به مدیریت جامعه که باید رئیس جمهور و … داشته باشد. اینها به علوم زیرمجموعه فلسفه مانند فلسفه سیاست و … ارتباط پیدا می‌کنند.

ایکنا؛ بحث آخر اینکه، همانطور که در بحث اول گفتید، تشابهی بین دموکراسی و فلسفه برقرار است و آزادی فهم را یکی از شرایط شکل‌گیری فلسفه دانستید، آیا بدون امکان آزدی اندیشه و بیان، اساسا امکان شکل‌گیری یک فلسفه برای جامعه وجود دارد؟

مشکل است، فضای آزاد اساس همه چیز است، اساس دموکراسی و اندیشه فضای آزاد است اما ما خیلی چیزها را اشتباه گرفته‌ایم، ما روشنفکر به کسی، مانند دکارت و … ، نمی‌گوییم که اصول جدیدی را ابداع کرده باشند، به کسی می‌گوییم که مشت خودش را بر علیه دولت گره کرده باشد و اگر چند روز هم زندان رفته باشد روشنفکر است.

در صورتی که اعتراض غیر از روشنفکری است و لذا مشروطیت ما با تفنگ استقرار پیدا می‌کند در حالی که مشروطیت زمینه فکری مردم را اقتضا می‌کند، ما آن را نداشتیم و با سلاح مستقر کردیم و اینطور وعده دادیم که اگر مشروطه بشود وضع خوب می‌شود اما دیدند نشد.

بنابراین فلسفه ذهن مردم را برای پیاده شدن آماده می‌کند و شاید خودش وارد ذهن مردم نمی‌شود ولی روال این است که فلاسفه نظریه می‌دهند مانند اگزیستانسیال و این را شاعران در شعر و هنرمندان در هنر پیاده می‌کنند و این نظریه به تدریج در اختیار مردم قرار می‌گیرد.

همان‌طوری که ما عملا در جامعه جبرگرا هستیم، در صورتی که به جهت اعتقادی جبرگرا نیستیم. ما یعنی جامعه شیعه که جبرگرا نیست، اما عملا همه جبرگرا هستیم. چرا؟ برای اینکه ادبیات ما برای دورانی است که شیعه نبودیم. ادبیات ما برای سعدی و حافظ و … ، است و در نتیجه اینها ذهن ما را تشکیل می‌دهند.

امیدوارم که ان شاألله موفق باشید.

گفت‌وگو از مرتضی اوحدی و میثم قهوه‌چیان

انتهای پیام