فعالیت‌های رسانه‌ای واجب کفایی

  خلیل منصوری

در نخستین بخش این مطلب، مقدماتی پیرامون چیستی فقه، منابع  و مبانی فقه و اجتهاد و جایگاه رسانه در فقه مورد بررسی قرار گرفت اینک ادامه مقاله از نظر خوانندگان عزیز می‌گذرد.
***
نسبت فقه رسانه با اخلاق رسانه ای
یکی از مسایل و موضوعاتی که باید مد نظر قرار گیرد، تبیین رابطه میان فقه رسانه و اخلاق رسانه است. می دانیم که اخلاق مجموعه ای از بایدها و نبایدهایی است که فطرت انسان بدان گرایش دارد. انسان با چراغ عقل و راهنمایی درونی فطرت به بایدها و نبایدهایی می رسد که در میان بشریت که بر فطرت خود باقی مانده اند، یکسان و فراگیر است.
اما فقه ، بایدها و نبایدهایی است که شارع به عنوان مالک انسان وضع می کند. البته بر اساس آموزه های قرآنی، میان دریافت ها و باید و نبایدهای فطری با احکام اسلامی مطابقت  وجود دارد. (روم، ۳۰)
اسلام بر اساس آنکه مطابق با فطرت است، همه احکام فطری را در قالب احکام خمسه شرعی با توجه به اهمیت و ارزش گذاری متفاوت آن، تبیین کرده و حکم ارشادی فطرت را در قالب حکم مولوی شریعت اسلامی تعریف نموده است. این گونه است که بایدها و نبایدهای فطری که ضمانت اجرایی نداشتند، در قالب احکام خمسه دارای ضمانت اجرایی می شوند.
به سخن دیگر، احکام فطری که در قالب بایدها و نبایدهای اخلاقی است به دلیل عدم ضمانت اجرایی می توانست از سوی انسان ها نادیده گرفته و خطوط قرمز و زرد آن به عنوان خط سبز قلمداد شده و از آنها عبور شود؛ زیرا در صورت عبور از احکام فطری تنها سرزنش و توبیخ و در برخی از موارد طرد اجتماعی انجام می شود؛ اما وقتی در قالب احکام خمسه در می‌آید، عبور از آنها در حکم گناه و برخی از موارد جرم تلقی می شود و مواخذه و مجازات و کیفر دنیوی در قالب حد و دیات و عذاب های اخروی  را به دنبال دارد. در حقیقت شارع حکم ارشادی فطرت را به عنوان حکم مولوی جعل و وضع می‌کند و برای آن ضمانت اجرایی در قالب گناه و جرم تعریف می کند.
مشروعیت رسانه از منظر اسلام
رسانه همانند هر ابزار و فعالیت دیگری دو چهره مثبت و منفی دارد. از آنجا که رسانه بویژه در جهان امروز، بزرگترین ابزار تاثیر فرهنگی و تعلیم و تربیت، گفتمان سازی، سبک سازی زندگی ، افکار سازی و تغییر عقاید و افکار و رفتار است و انواع پیام ها از راه رسانه تبادل می‌شود، در همه عرصه های زندگی بشر حضور و نفوذ مستقیم و غیر مستقیم دارد و در حوزه های نظامی و جنگ نرم و سخت مورد توجه همگان از عالی ترین دارندگان نقش اجتماعی یعنی رهبران تا کارگزاران و توده های مردم است. از همین رو باید از سوی رهبران اجتماعی مسلمان نیز در دستور کار قرار گیرد.
خداوند در آیه ۶۰ سوره انفال می فرماید: و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهاى آماده بسیج کنید، تا با این [تدارکات‏]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان‏] دیگرى را جز ایشان- که شما نمى‏شناسیدشان و خدا آنان را مى‏شناسد- بترسانید. و هر چیزى در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده مى‏شود و بر شما ستم نخواهد رفت.
در جهان معاصر رسانه هم در قالب ابزار دفاعی و هم ابزار هجومی مورد کاربرد است و نمی توان نقش رسانه را به عنوان یک وسیله دفاعی و حتی هجومی نادیده گرفت.
البته در اسلام هرگز هدف وسیله را توجیه نمی‌کند و به هر ابزار و وسیله ای مشروعیت نمی‌بخشد. لذا برای ابلاغ پیام نمی توان از ابزارهای نامشروعی چون سکس استفاده کرد و پیام حق و مشروع و انسانی را از این راه به دیگران منتقل کرد.
شکی نیست که رسانه و ابزارهای رسانه ای در نشر فضیلت و گسترش فلسفه دین و احقاق حقوق و گسترش فرهنگ عدالت خواهی و ستم ستیزی نقش اساسی دارد و مهمترین ابزار آموزشی و پرورشی در جهان امروز است. پس در مشروعیت آن به عنوان یک ابزار کارآمد و مفید و سازنده شکی نیست.
اما این مشروعیت – چنانکه خواهد آمد – دارای خطوط قرمز و زردی در قالب محرمات و مکروهات است. در یک جمله کوتاه اگر بخواهیم حکم فقه اسلامی را به رسانه و ابزارهای پیام رسانی در جهان امروز بیان کنیم، باید حکم اباحه و جواز را برای کلیت آن داشته باشیم.
در مشروعیت یا عدم مشروعیت هر ابزاری از جمله ابزار رسانه و فعالیت های آن باید به کارکردهای آن توجه داشت؛ زیرا این کارکردها است که نه تنها مشروعیت و عدم مشروعیت اسلامی یک ابزار را مشخص می‌کند، بلکه وضعیت مشروعیت و ابعاد فقهی آن را در چارچوب حالات احکام خمسه نیز روشن می‌سازد.
مهم‌ترین کارکردهای ابزارهای رسانه‌ای شامل موارد زیر است:
الف. روشن ساختن افکار عمومی و بالا بردن سطح معلومات و دانش مردم در مسائل گوناگون خبری، انتقادی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، کشاورزی، فرهنگی، دینی، علمی، فنی، نظامی، هنری، ورزشی و نظایر اینها؛
ب. پیشبرد اهداف اسلام و گفتمان و سبک زندگی اسلامی و تبیین آن برای همه اقشار مختلف مردم با اهتمام به تفاوت‌های فرهنگی و فکری و فهم و رفتار؛
ج. تلاش برای نفی مرزبندی‌های کاذب و تفرقه‌انگیز و قرار ندادن اقشار مختلف در تقابل و مقابل هم؛
د. مبارزه با مظاهر فرهنگ استعماری از جمله اسراف، تبذیر، اعمال بیهوده، تجمل پرستی، اشاعه فحشا و مانند آنها و نیز ترویج و تبلیغ فرهنگ اصیل اسلامی و گسترش فضایل اخلاقی و رفتارهای هنجاری.
دلایل وجوب کفائی فعالیت‌های رسانه‌ای
از آیات قرآن و روایات اسلامی می‌توان دریافت که فعالیت‌های رسانه‌ای در راستای ابلاغ دین و گفتمان و فرهنگ اسلامی و تعلیم و تربیت‌الهی اسلامی، از واجبات کفایی است.
برخی دلایل وجوب کفایی فعالیت‌های رسانه‌ای و استفاده از ابزارهای رسانه آن شامل ادله قرآنی و روایی زیر است:
1- آیه استعداد: و هرچه در توان دارید از نیرو و اسب‌های آماده بسیج کنید، تا با این تدارکات، دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنان دیگری را غیر از آنان- که شما نمی‌شناسیدشان و خدا آنان را می‌شناسید- بترسانید و هرچیزی در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده می شود و بر شما ستم نخواهد رفت. (انفال، آیه ۶۰) بی‌گمان یکی از مهمترین ابزارهای دفاعی و حتی تهاجمی در دنیای معاصر، ابزار قدرتمند رسانه است که در جنگ نرم و تغییر افکار و تسخیر قلوب بسیار نقش اساسی دارد و می‌تواند فلسفه و گفتمان و سبک زندگی انسان‌ها را تغییر دهد و موقعیت دشمن را به خطر اندازد و در جنگ نرم و روانی، دشمن را زمینگیر یا  وادار به عقب‌نشینی کند و موجبات ترس و وحشت آنان را فراهم آورد. پس رسانه به عنوان یک ابزار و وسیله دفاعی و تهاجمی باید مورد استفاده قرار گیرد. از این منظر فعالیت رسانه‌ای یک واجب کفایی است که باید حتما گروهی به آن وارد و در آن توانمند شوند.
2- دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر: یکی از واجب‌های عمومی مسلمانان امر به معروف و نهی از منکر است که این وظیفه برای بخشی از جامعه به عنوان یک وظیفه سازمانی تعریف می‌شود. از این رو خداوند فرمان می‌دهد تا از امت بخشی به عنوان دعوت کننده به خیر و آمران به معروف و ناهیان از منکر مسئولیت اجتماعی در این زمینه را به عهده گیرند. شاید ابزار رسانه یکی از مهم‌ترین ابزارهایی باشد که می‌تواند دعوت‌کننده مردم به خیر و نیز امر به معروف و نهی از منکر باشد. بر این اساس ابزار رسانه در جهان معاصر به عنوان کاربردی‌ترین ابزار دعوت به خیر باید مورد استفاده برخی از اقشار جامعه قرار گیرد. این باید در حد واجب کفایی قابل اثبات است. خداوند می‌فرماید: و باید از میان شما، گروهی، مردم را به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند و آنان همان رستگارانند. (آل‌عمران، آیه۱۰۴)
3- آیه نفر: یکی از ادله‌ای که برای فعالیت‌های رسانه می‌توان به آن استناد کرد، آیه نفر است. خداوند می‌فرماید: و شایسته نیست مؤمنان همگی کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه‌ای از آنان، دسته‌ای کوچ نمی‌کنند تا در دین با ژرف‌نگری و فهم عمیق از آن آگاهی پیدا کنند و قوم خود را وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند، شاید که آنان [از کیفر الهی] بترسند؟ (توبه، آیه۱۰۲)
این آیه بیان می‌کند بر گروهی از مؤمنان است که تا سرزمین‌های خویش به سوی مرکز اسلام کوچ کرده و در دین تفقه نمایند و سپس به میان قوم بازگردند و مردم را انذار کنند. یکی از روش‌های انذاری بهره‌گیری از رسانه و فعالیت‌های رسانه‌ای است.
4- آیه تعلیم و تزکیه: در قرآن یکی از وظایف مهم پیامبران(ع) تعلیم و تزکیه دانسته شده است. البته نوع تعلیم و تزکیه آنان با تعلیم و تزکیه دیگران تفاوت ماهوی دارد؛ زیرا آنان در تعلیم و تزکیه خود در جان مردمان تصرفاتی نیز دارند که برای مؤمنان در درجات پائین شدنی است. خداوند می‌فرماید: اوست آن کس که در میان بی‌سوادان فرستاده‌ای از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب حکمت به آنها بیاموزد و آنان قطعاً پیش از آن، در گمراهی آشکاری بودند. (جمعه، آیه۲) همچنین خداوند می‌فرماید: پروردگارا، در میان آنان، فرستاده‌ای از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه‌شان کند، زیرا که تو خود، شکست‌ناپذیر حکیمی.» (بقره، آیه۱۲۹) آیات دیگری چون آیه ۱۵۱ سوره بقره و ۱۶۴ سوره آل‌عمران نیز همین معنا و مفهوم را بیان می‌کند. از این آیات به دست می‌آید که تزکیه و تعلیم نقش اساسی در اسلام داراست و هر کسی موظف است تا این مسئولیت را در حد توان خود انجام دهد. برای انجام این مسئولیت نیازاست تا از همه ابزارها از جمله ابزار بسیار مهم و کارآمد رسانه‌ای بهره برد.
5- آیه دعوت: از دیگر ادله‌ای که می‌توان به آن برای اثبات بهره‌گیری از ابزار رسانه و فعالیت‌های رسانه‌ای به عنوان یک واجب کفایی اشاره کرد، آیه دعوت است. خداوند می‌فرماید: با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به شیوه‌ای که نیکوتر است مجادله نمای. در حقیقت، پروردگار تو به حال کسی که از راه او منحرف شده داناتر و او به حال راه‌یافتگان نیز داناتر است. (نحل، آیه۱۲۵) این آیه هر چند خطاب به پیامبر(ص) است، ولی هر مسلمانی در مقام دعوت باید از روش‌های متنوع از جمله روش‌های مطرح در این آیه برای تبلیغ دین و دعوت مردم به حکمت الهی بهره برد که از جمله آنها بهره‌گیری از روش‌های رسانه‌ای است.
6. آیه تبلیغ: یکی از ادله برای وجوب کفایی بودن استفاده از ابزار رسانه و فعالیت‌های رسانه‌ای، تبلیغ دین به عنوان یک وظیفه و تکلیف الهی است. خداوند می‌فرماید: همان کسانی که پیام‌های خدا را ابلاغ می‌کنند و از او می‌ترسند و از هیچ کس جز خدا بیم ندارند و خدا برای حسابرسی کفایت می‌کند. (احزاب، آیه ۳۹) این آیه هر چند به طور مستقیم امر به تبلیغ نمی‌کند، بلکه با جمله خبری که در طلب قوی‌تر است بیان می‌کند که کسانی هستند که به امر تبلیغ رسالات الهی می‌پردازند. از جمله این افراد می‌توان به کسانی  اشاره کرد که با ابزار رسانه به تبلیغ دین می‌پردازند.
7. جهاد علمی: جهاد علمی یکی از وظایف هر مسلمانی است تا افزون بر دفع شبهه بر اساس آموزه‌های قرآنی، با تلاش و مجاهدت، مردم را نسبت به آموزه‌های قرآن آشنا و آنان را به سمت فلسفه و سبک زندگی اسلامی و قرآنی دعوت کنند. خداوند می‌فرماید: و جاهدهم به جهادا کبیرا؛ پس، از کافران اطاعت مکن و با [الهام گرفتن از] قرآن با آنان به جهادی بزرگ بپرداز. (فرقان، آیه ۵۲) شکی نیست که یکی از ابزارهای مهم در جهاد علمی، ابزار رسانه و فعالیت‌های رسانه‌ای است. از آنجا که جهاد علمی واجب است، این واجب کفایی در حوزه رسانه نیز به عنوان مقدمه واجب و ابزار واجب، واجب می‌شود.
8. کتابت و نگارش: قرآن اصل در وحی تمدن‌ساز و شریعت‌ساز را کتاب می‌داند. (حدید، آیه ۲۵) از این رو بر ارسال رسولان همراه با انزال کتب تاکید دارد؛ زیرا تمدن و حقوق و شریعت در قالب نوشتار می‌تواند شکل‌ گیرد و عنصر نگارش و نوشتار، عنصر اساسی مدنیت و تمدن است. اصول و قوانین شفاهی، تغییرپذیر و فراموش‌شدنی و غیرقابل استناد است، اما کتاب، قابل استناد است. شکی نیست که یکی از مهم‌ترین ابزارهای رسانه‌ای کتابت و نگارش است. در ‌آموزه‌های اسلامی بسیار بر نقش کتاب و نگارش و کتابت تاکید شده است. خداوند در آیه نخست سوره قلم به قلم سوگند می‌خورد و می‌فرماید: ن و القلم و ما یسطرون؛  نون و سوگند به قلم و آنچه می‌نگارد. پیامبر(ص) می‌فرماید: قیدوا العلم بالکتابهًْ؛ علم را با نوشتن [آن] به بند بکشید. (بحار الانوار،‌ج ۲، ص ۱۵۱) و نیز می‌فرماید: مؤمن چون از دنیا رود و برگه‌ای دانش‌دار از خود برجای نهد، این برگه در روز رستاخیز، میان او و آتش دوزخ پرده‌ای شود و خدای خجسته و بزرگ برای هر حرفی که بر آن برگه نوشته شده باشد، شهری به فراخناکی هفت گیتی به وی بخشد (بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۴۴) امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: تأملی کن مفضل! از نعمت‌های الهی برای آدمی «نوشتن» است که به وسیله آن رخدادهای گذشتگان برای بازماندگان و رویدادهای زندگان برای آیندگان به بند کشیده می‌شود و نوشتارهای علمی و اخلاقی و جز آن جاودانه می‌ماند.» (مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۲۵۸)
9- حرمت کتمان: یکی از محرمات در اسلام، حرمت کتمان حق و آموزه‌‌های وحیانی اسلام از مردم است. خداوند علمای یهودی را سرزنش می‌کند که به کتمان حق می‌پرداختند. خداوند در قالب نهی از کتمان می‌فرماید: ولاتلبسوا الحق بالباطل و تکتموا الحق و انتم تعلمون؛ و حق را به باطل درنیامیزید و حقیقت را- با آنکه خود می‌دانید- کتمان نکنید. (بقره، آیه ۴۲) البته در این آیه از آمیزش حق و باطل برای ایجاد التباس نیز نهی شده است. شکی نیست که رسانه‌ها مهم‌ترین ابزار برای ارائه حق است، پس بهره‌گیری از رسانه واجب است تا حق کتمان نشود و به گوش همگان برسد. البته آمیخته شدن حق و باطل نیز در رسانه بسیار محتمل است؛ و باید مواظب بود تا گرفتار چنین گناهی نشد. خداوند کتمان‌کنندگان حق و آموزه‌های وحیانی اسلام را ملعون می‌داند و می‌فرماید: کسانی که نشانه‌های روشن و رهنمودی را که فرو فرستاده‌ایم، بعد از آنکه آن را برای مردم در کتاب توضیح داده‌ایم، نهفته می‌دارند، آنان را خدا لعنت می‌کند و لعنت‌کنندگان لعنت‌شان می‌کنند. (بقره، آیه ۱۵۹) از نظر قرآن عدم پوشش رسانه‌ای حقایق و سرپوش گذاشتن روی آن برای کسب درآمد، کاری بس نادرست است؛ بنابراین باید به هر طریقی از جمله رسانه‌ها، حقایق به گوش مردم برسد. در این‌باره آیات بسیاری در قرآن وارد شده است. (بقره، آیه ۱۷۴؛ نساء، آیات ۳۷ و ۴۲)
10- حرمت تحریف: از ادله تحریف نیز می‌توان دریافت که فعالیت‌های رسانه‌ای در راستای تبلیغ دین و جلوگیری از تحریف یک واجب کفایی است. از نظر قرآن تحریف در همه  ابعاد آن از جمله تحریف معنوی یعنی یحرفون الکلم عن مواضعه، حرام است. البته کار تحریف از سوی عالمان انجام می‌گیرد؛ زیرا تحریف معنوی از سوی کسانی صورت می‌گیرد که علم الکتاب داشته و به آموزه‌های وحیانی آگاهی و علم دارند. برای جلوگیری از تحریف باید کسانی باشند تا تحریف‌کنندگان را به مردم معرفی و موارد و مواضع تحریفی را بیان کنند. شکی نیست که رسانه و فعالیت‌های رسانه‌ای می‌توان جلوی تحریف و تحریف‌کنندگان را بگیرد همان‌طوری که جلوی کتمان حق را نیز می‌تواند بگیرد.
ادله بسیار دیگری نیز می‌توان در این زمینه مطرح کرد که اصل بهره‌گیری از رسانه و ابزارها و فعالیت‌های رسانه‌ای را نه تنها جایز بلکه واجب کفایی قرار می‌دهد. می‌دانیم که از مهم‌ترین ابزارهای تبلیغی ابزارهایی چون تلاوت (بقره، آیات ۱۲۹ و ۱۵۱؛ آل عمران، آیه ۱۶۴؛ جمعه، آیه۲)، بیان و سخنوری و سخندانی (نساء، آیه ۶۳؛ طه، آیات ۲۷ و ۲۸ و ۴۴؛ نحل، آیه ۳۵؛ نور، آیه ۵۴)، شعر (شعراء، آیات ۲۲۴ و ۲۲۷)، جارچیان و منادیان (اعراف، آیات ۱۱۱ و ۱۱۲؛ شعراء، آیات ۳۶ و ۳۷)، نامه (نمل، آیات ۲۸ تا ۳۱) و مانند آنها است. همه اینها ابزارهای رسانه‌ای هستند که در تلفن، تلویزیون، اینترنت و پست‌های الکترونیکی، سینما، روزنامه‌ها و مطبوعات و مانند آنها می‌توان ردگیری و شناسایی کرد. امروزه رسانه‌ها همزمان همه این اقسام دیداری و شنیداری را در اختیار مخاطب قرار می‌دهند و پیام‌رسان می‌تواند با این ابزارها پیام خویش را به انواع گوناگون به گیرنده پیام برساند. پس می‌توان گفت اگر اصل پیام‌رسانی دینی یک واجب کفایی است، استفاده از این ابزارهای پیام‌رسانی دینی نیز به عنوان مقدمه واجب کفایی، واجب است.
البته درباره تصویر و مجسمه‌سازی و شعر حرف و حدیث بسیار است که آیا اینها می‌تواند به عنوان یک رسانه اسلامی عمل کند یا اینکه ذات این امور مشکل داشته و حرام است و اسلام استفاده از هر ابزار مشروع و غیرمشروع برای رسیدن به هر هدف مشروعی را مشروع نمی‌داند؛ زیرا هدف هرگز وسیله را توجیه نمی‌کند و ابزار فساد و باطل را صحیح و حق نمی‌سازد.