وجه تسمیه مسجد ترک ها/ مسجدی که با ثلث مال امیرکبیر ساخته شد

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار مهر، با عبور از بازار کفاشها، کمی پایین تر از کوچه زورخانه، بازار ˈپاچنارˈآغاز می شود، در سمت چپ بازار، مسجد و مدرسه علوم شیخ عبدالحسین یکی از زیباترین مساجد بازار تهران جلوه گری می کند. مسجد شیخ عبدالحسین که در میان بازاری های تهران بیشتر به مسجد ترک ها و مسجد آذربایجانی ها شهره است، ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با شماره ۴۱۳ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید.

این مسجد و مدرسه دینی، با قدمتی افزون بر ۱۲۰ سال، داستان های شنیدنی در خود دارد که محور بازارگردی قرار گرفته است.

بهزاد یعقوبی درباره مسجد شیخ عبدالحسین می گوید: بنای این مسجد و مدرسه در اوایل سلطنت ناصر الدین شاه ساخته شد و نکته جالب اینکه این مسجد بر اساس وصیت امیر کبیر، بعد از فوت او و از ثلث مالش ساخته شده است.

سیدمحمد بهبهانی از ملازمان شیخ عبدالحسین از قول وی حکایت می‌کرد که میرزا آقاخان نوری صدراعظم که بعد از امیر بدین منصب رسیده بود، اصرار زیادی داشت که شیخ عبدالحسین تهرانی این مسجد و مدرسه را به نام او کند یا لااقل نام امیر را بر آنها نگذارد. بردن نام امیرکبیر در آن دوران مجاز نبود و شیخ عبدالحسین به همین دلیل نام خود را بر مسجد نهاد.

یعقوبی ادامه می دهد: شیخ عبدالحسین وقتی در نجف به درجه اجتهاد می رسد به دعوت محمدشاه قاجار به ایران می آید و به عنوان یک مرجع دینی شروع به کار می کند. او به شدت مورد توجه مردم قرار می گیرد و از دوستان نزدیک امیرکبیر می شود. به خاطر رابطه گرم و نزدیک، امیرکبیر او را وصی قرار می دهد که ثلث مال را برای ساخت مسجد هزینه کند. امیرکبیر همچنین در برخی امور قضایی که دشوار بوده به وی رجوع می کرده است.

وجه تسمیه مسجد ترک ها

این روزها مسجد شیخ عبدالحسین را بیش از هر چیز به دلیل برگزاری مراسم ویژه روزهای محرم و روضه خوانی های پر سوز و بویژه مداحی های آذری می شناسند.

مدیرعامل موسسه میراث در این باره می گوید: شیخ عبدالحسین در ساخت این مسجد پول کم می آورد و نیاز بود که بخشی از پول ساخت این مسجد و مدرسه بزرگ از سوی خیرین تامین شود.

وی ادامه می دهد: هنگامی که امیرکبیر هم زمان با به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه، از تبریز وارد تهران شد، تجار تبریزی و چهره های فرهنگی بسیاری با آن ها از آن استان به تهران آمدند. قسمت عمده ای از این هزینه را آذربایجانی ها تامین کردند و از این رو این مسجد به مسجد آذربایجانی ها یا ترک ها معروف شده است.

نماز جماعت ماندگار بیرون از مسجد

این معتمد بازار با بیان اینکه مسجد شیخ عبدالحسین میزبان سخنرانان و واعظان بزرگ و حوادث ماندگاری در تاریخ معاصر بوده است می گوید: با توجه به جمیع این حوادث، یک روز ساواک، به خاطر اعلامیه های امام(ره) و منبرهای پرشور، پیش از نماز ظهر در مسجد را می بندد تا کسی در مسجد نماز نخواند.

وی ادامه می دهد: آیت الله هادی خسروشاهی امام جماعت مسجد هنگام نماز می آید و می بیند در مسجد بسته است. او از مغازه رو به روی مسجد که فرش فروشی بود یک سجاده و فرش کوچک امانت می گیرد و آن را جلوی در بسته مسجد پهن می کند و قامت می بندد.

یعقوبی می افزاید: تا آیت الله، الله اکبر بگوید، کل بازار صف می شوند پشت او. یک صف طولانی که بیرون مسجد و در طول بازار شکل می گیرد و جمعیت بسیاری «یا الله» کنان به نماز اضافه می شوند. ساواک وقتی این موضوع را می بیند، نگران تر می شود، جمعیت همین طور توسعه می یابد و می گویند تا پاچنار صف نمازگزاران کشیده شده بود. نماز ظهر که تمام می شود بلافاصله در مسجد را باز می کنند.

داستان تملک خانه اعتضاد الدوله

یعقوبی در ادامه می گوید: ساخت این مسجد داستان های بسیار دارد؛ وقتی مسجد را می سازند، با توجه به وسعت آن و مدرسه متصل آن، برای ساخت محراب مسجد، فضا کم می آید و ناچار می شوند خانه میرزا اعتضاد الدوله را تملک کنند.

وی می افزاید: شیخ، هر کسی را برای وساطت می فرستد نتیجه نمی گیرد و این شاهزاده حاضر نمی شود این ملک را در اختیار مسجد قرار دهد. تا اینکه برخلاف میلی که شیخ عبدالحسین داشته خودش رجوع می کند.

علی قلی میرزا اعتضاد الدوله که زمانی وزیر علوم نیز بوده، ملاقات با شیخ را با کمال میل می پذیرد و به او می گوید، ملک را نمی فروشم، بلکه رایگان در اختیار شما قرار می دهم، به این شرط که در محراب آن این بیت را بنویسید

ببین شرافت می خانه مرا ای شیخ/ که چون خراب شود خانه خدا گردد

شیخ اول نمی پذیرد اما سرانجام می پذیرد و این بیت نوشته می شود. بیتی که تا دهه شصت که مسجد بازسازی می شود، در محراب، باقی بود.

ختم باشکوه ستارخان در مسجد ترک ها

جعفر شهری در خاطراتش وقتی از مسجد ترک ها می نویسد، از مزه حلواهایی می گوید که هنوز طعم آن زیر زبانش مانده است؛ پنجشنبه ها در این مسجد نان سنگک و حلوا خیرات می کردند.

مدیرعامل موسسه میراث با اشاره به منبری های صاحب نام این مسجد می گوید: مرحوم فلسفی از منبری های معروف این مسجد بود و معروف است که وقتی سخن می گفت روی پشت بام ها مردم می نشستند و گوش می کردند؛ سخنرانی معروف او درباره رفراندوم هم در این مسجد انجام شده بود.

وی ادامه می دهد: علامه محمد تقی جعفری، آیت الله دستغیب شیرازی، مرحوم کافی، شهید مطهری و شهید بهشتی از جمله افراد شاخصی بودند که در این مسجد منبر می رفتند.

یعقوبی اضافه می کند: مقام معظم رهبری نیز به مدت یک ماه، در شب های رمضان در این مسجد منبر می رفتند، همچنین بر اساس اسناد موجود، علی اکبر هاشمی رفسنجانی نخستین منبر مهم خود را در این مسجد رفته و سخنرانی های او در این مسجد معروف می شود.

این معتمد بازار در ادامه به دو حادثه مهم در این مسجد اشاره می کند و می گوید: یکی از این حوادث تاریخی مربوط است به تحصن گسترده در این مسجد؛ بعد از تعطیلی دور دوم مجلس و بابت قرارداد ۱۹۱۹.

وی ادامه می دهد: یکی دیگر از ویژگی های این مسجد، برگزاری مراسم ختم بزرگان سیاسی و مذهبی بوده است. برای نمونه می توان به دو ختم بزرگ در این مسجد اشاره کرد؛ ملامحمد کاظم خراسانی معروف به آخوند خراسانی و مرحوم ستارخان از جمله این بزرگان بوده اند.

موقوفات مسجد شیخ

صحن این مدرسه به شیوه چهار ایوانی است. اتاق‌ها و غرفه‌های محل سکونت طلبه‌ها را در اطراف صحن ترتیب داده‌اند. کاشی‌کاری‌های خشتی هفت رنگ خوش‌طرح و زیبای سردر مدرسه از آثار هنری شایان توجه این مدرسه است. این مسجد و حوالی آن بر اساس آماری که در دوره ناصری از تهران گرفته شده به شخصی به نام نایب رجبعلی سپرده شده بود.

یعقوبی می گوید: مدرسه شیخ عبدالحسین موقوفات زیادی دارد و تولیت آن برعهده سیدباقر خسروشاهی است.

وی ادامه می دهد: زیر زمین مدرسه در سال های اخیر بزرگترین کتابخانه تخصصی بازار شده است. این کتابخانه سال ۷۵ تاسیس شده و ۲۵ هزار جلد کتاب دارد.

این مسجد دارای دو شبستان است، یکی شبستان گرم‌خانه و دیگری شبستان پشت قبله. این شبستان‌ها به ویژه شبستان گرم‌خانه که در ضلع شرقی قرار دارد، مزین به مصقلی‌های کاشی، آجر و از طرح‌های ممتاز هنرمندان دوران قاجار است.