نقدی بر مطالبه‌گری خالی از فقاهت و دقت

فارس پلاس؛ در شب‌های گذشته حجت‌الاسلام والمسلمین حاج‌علی‌اکبری به عنوان نماینده و منصوب رهبری در برنامه‌ای انتقادی در تلویزیون شرکت کردند. بازخوردهای رسانه‌ای همچنان در نقد و بررسی سخنان ایشان ادامه دارد، اما به سوی دیگر ماجرا یعنی جناب حجت‌الاسلام قنبریان، مهمان دیگر برنامه، کمتر توجه شده است.

استمرار گفت‌وگوهای واقعی در حوزه عدالت‌خواهی نیازمند آن است که همواره دوطرف گفت‌وگو زیر ذره‌بین نقد و بررسی باشند و سویه پرسشگر به دلایل روانی و رسانه‌ای از سنجه نقد بیرون نماند؛ امری که تاکنون معمولا روی داده و مطالبه‌گران خود را در جایگاه پاسخ ندیده و نخواسته‌اند.

این در حالی است که سخنان جناب استاد قنبریان در برنامه ثریا، به‌عنوان نماینده عدالتخواهان، فاقد فقاهت، دقت و وجاهت کافی بود و این بسا جای نگرانی است که جریانی مهم و ضروری در حرکت امت، پایه بر پایگاهی سست داشته باشد.

در این مجال اندک و نمونه‌وار به دو نکته محوری از گفته‌های جناب قنبریان اشاره می‌رود؛ نکاتی که نشان‌دهنده عدم عمق و دقت کافی ایشان در مطالعات فقهی و پژوهش‌های اجتماعی است.

جناب استاد قنبریان در این برنامه عیناً فرمودند: «فتوای «همۀ فقهاست» که زندانی‌های اقتصادی رو باید به نماز جمعه بیارند»

جمله یادشده نسبتی کاملا غلط است.

اولا: اصلا «همه» فقها چنین نظری ندارند و این مسئله کاملا اختلافی است.

ثانیا: این حکم اساسا ربطی به آنچه ایشان در پی استفاده از آن است، ندارد و این مطلب برای این است که زندانی بتواند نماز جمعه واجب را به جا آورد.

ظاهراً جناب قنبریان بعد از برنامه و تذکرات دوستان، متوجه اشتباه فاحش خود شدند و پس از آنکه کار از کار گذشته در کانال شخصی‌شان در فضای مجازی توضیح دادند که این حکم ربطی به تشهیر و مجازات زندانیان ندارد و سپس آن مقدار ذکر شده در روایات و احکام برای مجرم را که نه الزامی است و نه قطعی و نه عام و تماما به مصلحت‌سنجی حاکم برمی‌گردد، ذکر کردند؛ البته طبیعتاً بدون ذکر این قیود!

اما نکته مهم‌تر این است:

اساسا همین حکم هم ربطی به امام جمعه ندارد و مربوط به حاکم و سلطان و نهایتاً قاضی است. در هیچ منبع فقهی این کار را وظیفه یا اختیار امام جمعه ندانسته‌اند؛ اگرچه جناب قنبریان در نوشته خود نیز رویه غلط را اصلاح نکرده و این وجوب را بر امام ذکر می‌کند که در ناآگاهان و با توجه به «بسترِ» بحث عطف به امام جمعه می‌شود.

یعنی آنچه جناب قنبریان گفته‌اند در همه مفرداتش خطا و غیرقابل انتساب به فقه شیعه است. کاش جناب قنبریان قبل از حضور در برنامه و تذکر دوستان، متن قانون را ملاحظه می‌کردند و می‌دیدند که در قانون این حکم بررسی شده و این کار نه به امام جمعه که حتی به قضات هم به طور کلی اجازه داده نشده است.

جناب قنبریان در تلویزیون چند میلیونی می‌گویند که «حرف‌ها در بستر معنا می‌شود و ما به عنوان استاد حوزه یا دانشگاه حرف نمی‌زنیم.» اما وقتی در مقام توجیه اشتباه خودشان در کانال شخصی برمی‌آیند با عدم تصریح به این نکته که این مطالب ربطی به امام جمعه ندارد، از ثمره علمی مطالب غیرعالمانه‌شان یاد می‌کنند و به‌کلی توجه به بستر بحث‌ها را از یاد می‌برند.

سخن از جنبه فقاهت رفت، اما….

اما متأسفانه در جنبه استفاده از پژوهش‌های اجتماعی نیز جناب قنبریان پرخطا‌تر و بی‌دقت‌تر از حوزه تخصصی شان (فقه) اظهار نظر کرده‌اند.

مغالطات آشکاری در سخنان جناب استاد قنبریان تکرار می‌شود که امید است آگاهانه و از باب تبعیت از فضای ژورنالیستی و مناظرات سیاسی نباشد. مثلاً ایشان آمار مشخص از ده سال نماز جمعه آقای هاشمی را در برابر پرسشی نامعلوم مقایسه می‌کند که البته در بستر بحث به معنای کمتر بودن طرف پرسش از حاج‌علی‌اکبری است و در فضای پژوهش هم مطلقا هیچ معنای مفیدی ندارد.

اما گذشته از این سنخ مغالطات در همان آمارها هم ایشان به درستی معنای آماری را کشف و استفاده نمی‌کند.

مثلاً ایشان به آماری مبنی بر حضور ده‌درصدی مردم در نماز جمعه و بیست درصدی در نماز جماعت استناد می‌کند و به‌سادگی می‌پندارد که حضور ۱۰٪ در نماز جمعه در برابر حضور ۲۰٪ در نماز جماعت، یعنی کم‌رونق‌تر بودن نماز جمعه به نسبت نماز جماعت چون ده از بیست کوچکتر است!

اما گذشته از معتبر و درست بودن روش پژوهش حتی همین عدد به معنای مد نظر ایشان نیست.

در هر سال معمولا ۳ وعده نماز روزانه در حداقل صدهزار مسجد کشور برگزار می‌شود؛ یعنی: حدودا صدوده میلیون نماز!

این عدد با صرف نظر از نماز ادارات و سایر اماکن است و البته با کم کردن نمازهای دووعده‌ای در مساجد احتمالا همین صدوده میلیون عدد تقریبی مناسبی برای نمازهای جماعت رسمی کشور باشد.

در مقابل سالانه ۴۶۸۰۰ نماز جمعه در فقط ۹۰۰ نقطه کشور برگزار می‌شود!

فراوانی دسترسی حدودا سه‌هزار برابری (از حیث تعداد برگزاری) و نیز فراوانی دسترسی از جهات دیگر (فاصله مکانی، تنوع سلایق و…) دو مورد پژوهش بسیار بسیار زیاد است و اگر تنها ده درصد تفاوت حضور بین این دو مورد باشد یعنی نسبت حضور در نماز جمعه در قیاس با نماز جماعت نه تنها بد نیست، بلکه شاید بهتر هم باشد!

این گذشته از سایر تفاوت‌های اساسی بین نماز جمعه و نماز جماعت است؛ از واجب تخییری بودن نماز جمعه گرفته تا سیاسی و حاکمیتی بودن نماز جمعه و… .

این مطلب چیزی است که دانشجویان علوم اجتماعی با کمترین دقت به آن متفطن می‌شوند.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که توفنده‌تر شدن جریان عدالت‌خواهی، البته عدالت‌خواهی اسلامی و شرعی، پیش از هر چیز بر تقویت بنیادهای نظری و مبانی سلوک عملی نیاز دارد و صرف بیشتر شدن برنامه‌ها و بلندتر شدن صداها در این عرصه اگر با انضباط دینی همراه نباشد، معلوم نیست در خدمت عدالت کاری از پیش ببرد.

جناب قنبریان در برنامه و بعد در نوشته‌شان تصریح می‌کنند که اتهام‌زنی نه در خطبه که حتی در حد یک توئیت هم جایز نیست؛ هرچند همین تأکید مغتنم است اما خود ایشان در همان برنامه تلویحاً و با توجه به بستر گفت‌وگو بخشی از ائمه جمعه را به کم کاری و سکوت متهم می‌کند

ایشان یک نمونه از مواجهه نادرست یک امام جمعه با کارگران معترض را در بندرعباس برجسته می کند اما نمونه دیگر از میدان دادن به کارگران معترض در نماز جمعه اهواز را که در همان زمانها اتفاق افتاده بود، به یاد نمی آورد.