نقش فضای مجازی در پیشبرد فرهنگ قرائت

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از ایسنا آموزش علم قرائت قرآن همواره از روش­‌های مختلفی انجام می‌­پذیرفته که آموزش حضوری مهم­ترین آن­ها بوده است. در کنار فرصت‌های پیشین، فرصت و بستر جدیدی برای این فعالیت‌ها به نام فضای مجازی شکل گرفته است که شرایط همه‌گیری ویروس کرونا به پیشرفت آن سرعت بخشیده است. فضای مجازی به دلیل گسترش و تنوع بسیار برنامه­‌ها و نرم­‌افزارها، فضای مناسبی برای آموزش دین و از جمله آموزش قرائت قرآن محسوب می‌­شود. این پژوهش در صدد است با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، به نقض فضای مجازی به پیشبرد فرهنگ دینی و از جمله قرائت بپردازد. بررسی­‌ها نشان می‌­دهد فضای مجازی پتانسیل مهمی است که تنوع زیادی داشته و می‌توان با رعایت تناسب سنی و تحصیلی از امکانات موجود در این فضا استفاده نمود. البته باید توجه داشت تناسب با مدیوم نیز در راستای آموزش علم قرائت مهم است. یعنی می‌­بایست از نرم افزارهای کاربردی متناسب در راستای آموزش استفاده نمود.

مقدمه

اکنون در فضای مجازی و شبکه های گسترده اجتماعیِ حاصل از نسل جدید اینترنت، شاهد پدیده نوینی به نام «زندگی دوم»  هستیم که با توجه به امکانات گسترده و جذابیت های بی­‌شمار به سرعت به فضای محبوب نسل جوان تبدیل شده است. «فیلیپ روزدال»، بنیان گذار زندگی دوم می­‌گوید:

«زندگی دوم، یک بازی رایانه‌­ای نیست؛ بلکه جایی است که مردم آنگونه که می‌­پسندند، زندگی می کنند، سرگرمی دارند و حتی به شکلی که دوست دارند، درآمد کسب می کنند. در واقع، زندگی دوم، بهترین محل برای کسانی است که از محیط اطرافشان خسته شده اند یا در شرایط بد آب و هوایی یا کاری زندگی می نمایند. زندگی دوم، دنیایی است که مطابق با میل افراد طراحی می شود.» (ویستا، ۱۳۹۲)

در ابتدا باور این مسئله سخت است که چگونه می توان با دنیای مجازی بدین گونه ارتباط برقرار کرد؛ ولی طبق آمارِ به دست آمده، افراد با یک بار وارد شدن به این دنیا چنان مجذوب آن می شوند که به آن عادت خواهند کرد و اهمیت آن به گونه‌ای می‌شود که نمی تواند آن را به راحتی کنار بگذارد.

اینترنت عرصه مهمی را برای تحیقات اجتماعی و آزمودن نظریه­ هاس مربوط به اشاعه تکنولوژی و اثرات رسانه­‌ها فراهم ساخته است. بخشی از این جاذبه به واسطه قابلیت ادغام شیوه‌­های ارتباطی و صورت محتوای ارتباط است. جاذبه­‌های دیگر مربوط به اثرات و کارکردهای اجتماعی این رسانه و محیط ­های مختلف آن بر افراد و اجتماعات محل زیست آن­ها و به ویزه برای جوانان به عنوان پیشگامان نوآوری و مصرف این رسانه جدید می‌­باشند. این تحولات تکنولوژیک علاوه بر گذراندن اوقات فراغت، ذوق، سلیقه و نیز ارتباطی آن­ها را نیز تحت تأثیر قرار داده است. دو فرایند رسانه­‌ای شدن  و خانگی شدن توصیف کننده گذران بخش عمده‌­ای از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بیش از پیش در در خلوت سپری می­‌کنند و برای سرگرم شدن به طور فزاینده­ای به رسانه‌­های جدید متکی هستند. (فرخ نیا و لطفی، ۱۳۹۰، ص ۹۳)

در دنیای جدید و مدرن امروز با آمدن نرم افزارهای مختلف فعالیت در همه عرصه‌ها برای همگان آسان شده است. در گذشته برای قرائت قرآن باید مصحف شریف را در کیف با ابعاد مختلف حمل می‌کردیم، اما امروزه با نرم افزارهای قرآنی کار برای تلاوت قرآن راحت شده و در هر کجا و در هر سطح و علاقه و دانشی می‌توانیم از این کتاب آسمانی بهره‌مند شویم. با گسترش روزافزون تکنولوژی و استفاده از گوشی‌های هوشمند و بهره مندی از انواع برنامه‌های موجود در فضای مجازی که در بسیاری از موارد زندگی و فعالیت‌های روزمره را برای اشخاص تسهیل کرده است، مباحث و موضوعات قرآنی نیز از این امر مستثنی نبوده و فعالان این حوزه از حدود ۱۰ سال گذشته با تولید و به روز رسانی برنامه و اپلیکیشن‌های مختلف، خدمات متفاوتی را به مخاطبین ارائه کردند. آموزش علم قرائت نیز در بستر فضای مجازی، با وجود امکانات نوین در این فضا، می‌­بایست مورد توجه قرار گیرد؛ اما بسیاری از پتانسیل‌­های این فضا مورد غفلت قرار گرفته است. در این پژوهش به برخی پتانسیل­‌های فضای مجازی در حوزه علم قرائت پرداخته می­‌شود.

۱. مفهوم فضای مجازی

فناوری، یعنی کاربرد دانش، ابزارها و مهارت ها برای حلّ مشکلات عملی و گسترش توانایی ها یا کاربرد دانش و ابداع وسایل و سیستم هایی برای ارضای نیازهای انسان است و زمینه ای عقلانی که در جهت اطمینان از مهار کردن طبیعت فیزیکی به وسیله انسان از طریق کاربرد قوانین علمیِ شناخته شده، طراحی شده است. در واقع، فناوری، قدرت آموزش و یادگیری ندارد؛ بلکه سیستمی نظام مند برای انتقال دانش و یادگیری است که در عصر فعلی کاربرد بسیار دارد. اصطلاح فضای سایبری، از ترکیب دو واژه «سایبر» و «فضا» تشکیل شده که برای درک آن، بهتر است هر یک از واژه ها جداگانه بررسی شود. سایبر، از لغت یونانی سایبرنتیک، به معنای سکان دار یا راهنما مشتق شده است. اصطلاح فضای سایبر را نخستین بار ویلیام گیبسون، نویسنده کانادایی داستان علمی ـ تخیلی، در کتاب نورومونس در سال ۱۹۸۴ به کار برد. برای وی فضای سایبر، فضای تخیلی است که از اتصال رایانه هایی پدید آمده تمامی انسان ها، ماشین ها و منابع اطلاعاتی را در جهان به هم متصل کرده است. این معنا به طور تقریبی، مشابه معنایی است که امروزه از کاربرد لفظ فضای مجازی وجود دارد. در واقع، فضای مجازی، برای توصیف تمام انواع منابع اطلاعاتی ایجاد شده از طریق شبکه های رایانه ای به کار برده می شود و از این جهت، مجازی یا مصنوعی است که در محیط مادی و فیزیکی مکانی را اشغال نکرده است و توسط نرم افزار تولید می شود.(امام جمعه، ۱۳۸۲، ص ۲۵)

فضای مجازی عنوانی برای دنیایی کم سابقه و نوظهور در عرصه پیدایش و گسترش رسانه­‌های جدید ارتباطی است که بیش از دو دهه نیز از رواج آن در جهان نمی­‌گذرد. می‌­توان فضای مجازی را جهان ارتباط متقابل رایانه­‌ا و جامعه حاصل از این ارتباط­ها دانست. (ذکایی و خطیبی، ۱۳۸۵، ص ۱۱۳؛ توانا و هاشمی اصل، ۱۳۹۳) امروزه اینترنت گستره فرهنگ سازی و فرهنگ پذیری را بیش از هر زمان دیگری وسعت بخشیده است و در نتیجه اطلاعات بیشتری را با شتابی قابل تصور در مجاری ارتباطی جامعه جاری می‌­کند و طبعاً مانند هر ابزار دیگری می‌­تواند در جهت‌های مثبت یا منفی مورد استفاده قرار گیرد.

۲. فرصت‌­ها در حوزه مسائل دینی

یکی از مهم­ترین و بزرگ­ترین اتفاقات قرن ۲۱ پیدایش فضای مجازی و شکل­ گیری جامعه شبکه‌­ای در سراسر جهان بوده است؛ به­ گونه‌­ای که امروزه ارتباط با جهان بدون اتصال به این شبکه عظیم، پویا و پیچیده تا اندازه زیادی غیر ممکن است.

بخش قابل ملاحظه‌­ای از کاربران فضای مجازی تشکیل شده از دینداران، دین­‌پژوهان، علمای دینی و رهبران مذهبی هستند. دین برای بهتر زندگی کردن آمده است – چه در فضای واقعی و چه در فضای مجازی- پس می‌­توان از فرصت‌­های فضای مجازی برای دسترسی به اهداف دینی بهره برد.

تحقیقات در مورد دین و فضای مجازی در جامعه ایران در ابتدای راه است و بسیاری از ابعاد این مسأله مهم، هنوز مورد پژوهش قرار نگرفته است که شناخت درست این فضا و نوع استفاده از آن می‌­تواند اهداف مثبت و سازنده دین را سریع‌­تر و در سطح گسترده‌­تری تحقق بخشد.

بیان این نکته لازم است که دین پیش شرط­‌ها و قواعد خاص خود را دارد و همه چیز در آن قابل مجازی سازی نیست؛ برای مثال نماز را نمی­‌توان مجازی ساخت؛ زیرا نماز تعینی دارد و می­بایست در عالم واقع انجام پذیرد. خداوند شرایط خاصی برای نماز جماعت تعیین کرده و باید طبق آن خوانده شود.

با علم به این موضوع و در عین حال، فضای مجازی این ظرفیت را دارد که بتواند بسیاری از مؤلفه‌­های اسلامی و الهی را محقق نماید؛ چه اینکه تمامی امور دینی از جنس اعمال فیزیکی نیست. آن وجهی که عملش تکلیف شده، قابلیت مجازی شدن ندارد؛ اما وجهی که احرازش از راه عمل نیست، می‌­تواند وارد فضای مجازی شود. در نگاهی کلی، دین دو وجه نظری و عملی دارد؛ وجه نظری را می‌­توان شامل باورها، عقاید و جهان بینی دانست و وجه عملی شامل احکام، عبادات، شعائر و مناسک و حتی اخلاقیات است.

به عنوان نمونه، می‌توان متن قرآن، تفسیر قرآن، قرائت­‌های قرآن، انواع متون و منابع دینی را در فضای مجازی بارگزاری کرد و در دسترس طیف وسیعی از افراد قرار داد. (نجفی و واحدی، ۱۳۹۶، ص ۴۴)

۳. معرفی الگوها در بستر فضای مجازی

قرآن و عترت اصلی­‌ترین ارکان و قوی­ترین عامل هدایت به سوی ارزش­‌های الهی است. الگوی عملی تبلیغ کنندگان در این زمینه رسول گرامی اسلام (ص) است که در مناسبت‌­های گوناگون و به صورت حساب شده بر قرآن و عترت تأکید می‌نمود و مردم را به پیروی از آن دو توصیه می­‌کرد. حدیث متواتر ثقلین که شیعه و اهل سنت بر آن اتفاق نظر دارند، یکی از گواهان بر این مدعا است. ایشان فرمودند:

«إنّی تارک فیکُم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی فإنّهما بن یفترقا حتّی علیَّ الحوض» (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۲۳، ص ۱۳۳)

(من دو چیز گرانبها را در میان شما می­‌گذارم؛ کتاب خدا و خاندان اهل بیتم. این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی­‌شوند تا کنار حوض کوثر بر من بپیوندند.)

ایشان در زمینه آموزش قرآن به عنوان یکی از این دو رکن فرمودند:

«خیارُکُم مَن تَعَلَّمَ القرآنَ و عَلَّمَهُ» (طوسی، ۱۴۱۴، ص ۷۸۵)

(بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و به دیگران هم یاد دهد.)

شبکه­‌های اجتماعی سرشار از سخنان الحادآمیز و گمراه کننده، شبهات و سخنان اختلاف برانگیزی است که عموم مردم از جمله شخص مبلغ را تهدید می­‌کند. مبلغ فضای مجازی تنها با استمداد از خود قرآن می‌­تواند در عرضه معارف قرآنی در این فضای سراسر خطر موفق باشد و کلام امام علی (ع) را در معرفی قرآن، سرلوحه کار خود قرار می­دهد (میرموسوی، ۱۳۹۸، ص ۱۰۱)؛ آنجا که فرمودند:

«در قرآن شفای بزرگ­ترین بیماری­ها یعنی کفر، نفاق و گمراهی است.»  (نهج البلاغه، خطبه ۱۵۶)

۴. گذر زمان و نیاز گسترده به فضای مجازی در ترویج فرهنگ دینی

از ویژگی­‌های منحصر به فرد شبکه­‌های مجازی، جهانی بودن آن است. هر فرد در هر نقطه از جهان می‌­تواند از طریق شبکه­‌های مجازی و اجتماعی به سهولت، به اطلاعات در نقطه دیگر از جهان دست پیدا کند. اصولا محصور کردن فضای مجازی و به تبع آن، شبکه‌­های مجازی در دایره مرزها دشوار و ناممکن است. برای دستیابی به آخرین کتاب، مقاله یا خبر درباره یک موضوع خاص یا تخصص، کافی است به فضای مجازی رجوع نمود. این اطلاعات در اشکال مختلف از جمله متن، فیلم، عکس یا به صورت چند رسانه‌­ای قابل دستیابی است. حال آنکه در دنیای حقیقی، دستیابی به اطلاعاتی از این دست نیازمند صرف زمان و حضور در مکان­‌های مختلف است و جمع همه این اطلاعات در یک نقطه اغلب ممکن نیست. به عنوان مثال، در موضوعی خاص لازم است به کتاب­‌ای کتابخانه­‌ای رجوع نمود و سپس در آرشیو به دنبال عکس­‌ها و فیلم‌­های مرتبط گشت. این در حالی است که کاربران در این محیط، دوری یا مشکلاتی از این نوع را احساس نمی­‌کنند. حتی در بسیاری از مواقع، در نوردیدن مرزهای جغرافیایی به ذهن کاربران خطور نمی­‌کند و افراد بدن در نظر گرفتن کشور و جامعه خود، حضور در یک اجتماع بزرگ جهانی را تجربه می­‌کنند؛ فضایی به بزرگی جهانی بدون مرز که به فرد این قابلیت را می‌­دهد که بر خلاف محدودیت­‌های جهان واقعی به هر کجا که می­‌خواهد سفر نموده و هر آنچه می‌­خواهد، ببیند.

امروزه شبکه­‌های اجتماعی مهد تمدن‌­ها و فرهنگ‌­های مختلف بشری است. (چمل نژاد و لشکری، ۱۳۹۵، ص ۶) به دلیل زبان­های مختلف، امکان حضور همه افراد در این شبکه‌­ها ممکن بوده، به طوری که با در نوردیدن مرزهای انسانی و جغرافیایی، فرهنگ و اطلاعات یک جامعه در معرض دید عموم مردم قرار می­گیرد.

۵. همخوانی با مدیوم در نحوه گسترش و ترویج فرهنگ قرائت

پیشرفت­‌های فنی به وجود آمده در فناوری‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی موجب شده ایجاد امکان ارسال و دریافت پیام‌ها و محتواها از فواصل دوردست و کوچک­‌تر و ساده‌­تر شدن مداوم فناوری­‌های دریافت و مصرف شده است. در این راستا تأثیر این فناوری­‌ها بر کشورها در مفهوم عام و احزاب سیاسی در مفهوم خاص می‌­تواند از اهمیت ویژه‌­ای برخوردار باشد. آمار کاربران اینترنت در جهان در ماه مارس ۲۰۰۸ به عدد ۱۴۰۷۷۲۴۹۲۰ و در فوریه ۲۰۱۳ تعداد کاربران به ۲۷۶۹۵۲۹۱۶۰ رسیده است. (کاشانی و زارع، ۱۳۹۱، ص ۷۸- ۸۴) از نظر هانسن، اشنایدر و اسمیت امروزه شناخت ابزار جدید ارتباطی و هدف این شبکه‌­های اجتماعی از جمله فیسبوک و توییتر، در جهت برقراری ارتباط و توفیق در حراست و پویایی، امری بسیار ضروری است و عدم شناخت ابزارها و چگونگی کاربرد و گستره فعالیت آن­ها، موجب ناتوانی در جهت معرفی و انجام برنامه­‌ها و در نتیجه انفعال خواهد گردید و فقط در چند دهه اخیر میلیاردها نفر با استفاده خلاقانه از رسانه‌­های اجتماعی و با اتصال به شبکه­‌ای جهان­ گستر، زندگی‌شان را تغییر داده‌­اند. ما از رسانه‌­های اجتماعی استفاده می­‌کنیم تا دوستان و خانواده­‌مان را به خود نزدیک­تر کنیم؛ به همسایگان و هم دانشگاهی‌­هایمان دسترسی یابیم؛ به بازار محصولات و خدمات نیر بخشیم. (هانسن و همکاران، ۲۰۱۱) در این میان شبکه­‌های اجتماعی زیر مجموعه رسانه‌­های اجتماعی قرار دارد. رسانه‌­های اجتماعی مفاهیم کلی هستند که در خلال تکنولوژی‌­های جدیدی چون اینترنت، تلفه همراه و شبکه­‌های اجتماعی پدید آمده‌­اند. شبکه‌­های اجتماعی به علت بی­ مکانی حاکم بر اینترنت بر علایق افراد و گروه­ها بنیان نهاده شده‌اند. در شبکه­‌های اجتماعی امکان برقراری رابطه و تعامل مستقیم  همزمان وجود دارد. (قصابی، ۱۳۹۱، ص ۳۰) مطالعه روابط اجتماعی به آشکاری ساز و کارهایی کمک می­‌کند که تعیین کننده توسعه اجتماعی­‌اند و آن­ها نیز به نوبه خود شرایط استمرار و وقفه و برقراری روابط و نیز تجربه­‌های شخصی را که این روابط موجبشان می­‌شوند، تنظیم می­‌کند. (بروگمان، ۱۳۸۹، ص ۱۴)

شبکه‌­های اجتماعی مجازی تنها ابزارهای تکنولوژیکی جدیدی نیستند که امکانات جالب توجهی را در اختیار کاربران اینترنتی قرار داده باشند. شبکه­‌های اجتماعی را فراتر از گونه‌ای وبسایت می‌­توان به عنوان رسانه­‌های جدیدی در نظر گرفت که در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی تغییراتی ایجاد کرده­اند. چالش­‌های که شبکه­‌های اجتماعی در سال­های اخیر با آن­ها مواجه بوده­اند، حوزه‌­هایی فراتر از فضای مجازی را تحت تأثیر قرار داده است.

اما در توضیح استفاده از بستر فضای مجازی در ترویج علم قرائت باید گفت در این زمینه باید از ابزارهای مناسب و مقتضیات خاصی استفاده کرد تا این استفاده دچار چالش و آسیب نگردد. در راستای آموزش علم قرائت، متناسب با فضای سنی و موقعیتی می­‌توان تصمیم گرفت از چه شبکه مجازی استفاده کرد. به عنوان مثال، از شبکه­‌های اجتماعی نامناسب برای گروه­‌های سنی کمتر از پانزده سال نمی­‌توان در راستای آموزش علم قرائت استفاده نمود. بهتر است جهت آموزش به ایشان از پیام­رسانه­‌های مناسب با سن‌شان و نظیر از اسلایدهای متنوع و تصاویر و فیلم‌­های گوناگون در راستای آموزش بهره برد. اما به طور کلی نباید از بستر مناسب فضای مجازی در راستای آموزش صحیح علم قرائت غفلت ورزید.

۶. تولید و توسعه محصولات فرهنگی متناسب با علوم و فنون قرائت در فضای مجازی

از زمینه‌­های چالش برانگیز در فضای مجازی در عرصه تربیت، حجم کم برنامه­‌های سالم و متناسب با فرهنگ ملی و اسلامی، در مقایسه با حجم برنامه‌های مخرّب فضای مجازی است. حضور مصلحان دلسوز در فضای مجازی را نمی­توان نادیده انگاشت، اما حضور مخربانه شیطان صفتان، به شدت فضای مجازی را تحت کنترل خود گرفته است. در مقابله با این چالش، بهترین راهکار، جایگزینی فرهنگی و توسعه و تولید محصولات فرهنگی متناسب با دین در فضای مجازی است. ایجاد سایت‌­های جامع، پویا، به روز  و چند زبانه درباره آموزه‌های دینی که بتواند این آموزه‌­ها را تبیین کند و تمام شبهات و سؤالات مطرح شده در این زمینه را پاسخ گوید، راهکار مهم دیگری است. تربیت جهادگران مجازی در برابر تهاجم دشمن، دیگر شیوه تقابل است. این جهادگران باید آموزش­های مهارتی لازم در دو جنله علمی و فنی مانند علوم رایانه‌­ای، زبان خارجی و… را به طور دقیق و حساب شده فرا بگیرند. (نوروزی و همکاران، ۱۳۹۶، ص ۱۹۳)

از دانش­های مهم قرآنی، دانش قرائت است. روان­خوانی و رعایت اصول ابتدایی تجویدی و نیز رعایت کردن قواعد مربوط به قرائت، خود دانشی مستقل می­‌طلبد. آموزش این دانش می‌­تواند با روش­‌ها و اسلوب­‌های گوناگون و متنوعی صورت پذیرد که از جمله این روش­ها، استفاده از پتانسیل فضای مجازی است. فضای مجازی فضای متنوع و جذاب برای تمامی اقشار است و اگر نحوه استفاده از آن به خوبی شناخته شود، عاملی برای گسترش مفاهیم دینی و اعتقادی محسوب می‌­شود. برای آموزش علم قرائت نیز فضای فضای و از جمله برنامه­‌هایی کاربردی مرسوم نقش به سزایی در انتقال مفاهیم ایفا می­‌کنند.

۷. بهره برداری امکانات فضای مجازی برای پیشبرد علم قرائت به تناسب سنی و جنسیتی

فلسفه وجودی شبکه‌های اجتماعی، تشکیل و پیوند گروه‌های اجتماعی بر محور اشتراکات اعتقادی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است؛ اما نکته قابل تأمل این است که بر خلاف گذشته که کاربران در فضای تعاملی همچون چت، کمتر شخصیت و هویت خود را به درستی اعلام می­‌کردند و به دلیل عدم اعتماد لازم برای بزاگو کردن حقیقت، از نام­ها و شخصیت­‌های مستعار استفاده می­‌کردند؛ بر عکس در این فضا با شکل­گیری وب­سایت­‌های شبکه اجتماعی مانند مای اسپیس، اینستاگرام، تلگرام و… کاربران تا حدی صداقت لازم را جهت پیدا کردن دوستان قدیمی، لذت استفاده از علم و… به همراه اعتماد واقعی به دست آوردند. در این میان، تناسب سنی و جنسیتی امر مهمی است که می‌­بایست مورد توجه قرار گیرد.

تأثیر وسیع پیشرفت تکنولوژی و توسعه ارتباطات از طریق رسانه­‌های نوین همچون اینترنت و شبکه­‌های مجازی بر تمامی ابعاد زندگی مردم است. در این میان کودکان، نوجوانان و جوانان امروزی، بیش از سایرین تحت تأثیر این رسانه­‌ها بوده و استفاده از آن به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی ایشان تبدیل شده است. افزون بر این، استفاده نوجوانان از این رسانه‌­ها به عنوان ابزار سرگرمی، امکان تجربه فضاهای عینی را تا حدی از آنان سلب نموده، اما از طرفی دیگر، دستاوردهای مثبتی نیز داشته است. (دهقان و مروت، ۱۳۹۷، ص ۱۱۰)

اما در زمینه آموزش علم قرائت به دیگران، می‌­توان تناسب را در این زمینه مطرح نمود که متناسب با هر گروه سنی و هر جنسیت خاصی، آموزش­‌های لازم در فضای مجازی ارائه شود. به عنوان مثال آموزش قرائت به افراد مبتدی با آموزش آن به افرادی که از تخصص نسبی برخوردارند، متفاوت است. آموزش قرائت به کودکان، با استفاده از روش‌­های متنوعی نظیر استفاده از عکس و فیلم و رسانه­‌های دیداری اثرگذاری بیشتری دارد. آموزش قرائت به نوجوانان با روش‌­هایی نظیر ملموس­ سازی جهت فهم بهتر امکان پذیر است. برای آموزش قرائت برای بزرگسالان نیز می‌­توان متناسب با سطح دانش هر فرد تصمیمات لازم را برای نحوه آموزش در فضای مجازی اتخاذ کرد؛ روش­‌های تلفیقی متن و صوت و تصویر هم برای تمامی سنین روش مناسبی محسوب می‌شود.

۸. استفاده از بستر فضای مجازی جهت ترویج علم قرائت به خصوص در دوران شیوع کرونا

بعد از همه‌گیری کرونا و لزوم تعطیلی نهادهای آموزش رسمی کشورها، یک اقبال و رویکرد جهانی به پدیده آموزش آنلاین ایجاد شده است. با توجه به طولانی شدن پروسه بیماری کرونا، برای سیستم آموزشی باید به فکر چاره‌ای هماهنگ با این شرایط جدید بود که آموزش آنلاین یکی از گزینه‌های مطرح است.  تا قبل از این بحران، ظرفیت‌های فضای مجازی در جهت استفاده مکمل برای بالا بردن کیفیت آموزش برای همگان یا امکان آموزش به افرادی که در مناطق محروم و دور از دسترس و بدون امکانات آموزشی هستند، مدنظر بود. اما استفاده از این ابزار آموزشی به عنوان اصلی‌ترین سیستم آموزشی، نیازمند کار کارشناسی گروه‌های متخصص زیادی است تا مزیت‌ها را افزایش دهند و از کمبودها بکاهند. آموزش از طریق اینترنت یا آموزش مجازی ممکن است به صورت تعاملی یا یک طرفه انجام شود که هر یک از این دو با توجه به امکانات ارایه‌دهنده آموزش یا ظرفیت‌های فضای مجازی ممکن است حالت‌های مختلف دیگری داشته باشند. در آموزش مجازی تعاملی، مثل کلاس‌های آنلاین مدارس در این چند ماه، در واقع قسمت حضور فیزیکی از کلاس‌های درس حذف شده است، در اکثر آنها تعداد محدودی دانش‌آموز به همراه یک معلم، در زمان معین و طبق برنامه مشخصی آنلاین می‌شوند. معلم درس را ارایه می‌کند و دانش‌آموزان در کلاس مشارکت می‌کنند. در آموزش مجازی یک طرفه، یک دوره آموزشی متنی یا مولتی مدیا بر اساس سرفصل آن دوره تهیه شده است. افراد بر اساس ضوابط ارایه کننده یا به صورت زمان آزاد می‌توانند با پرداخت هزینه یا رایگان از آن دوره استفاده کنند. حتی گاهی این امکان وجود دارد که دوره را دانلود کرده و به صورت آفلاین از آن استفاده کنند.

این موضوع در مورد ترویج عل قرائت نیز صادق است. آموزش علم قرائت هم از موضوع سایر آموزش‌­ها مستثنی نیست. با توجه به اینکه بستر فضای مجازی و آموزش آنلاین، در دوران شیوع کرونا، امری اجتناب ناپذیر است، می‌­توان از روش­‌های متنوعی برای آموزش فنون قرائت در بستر فضای مجازی و آنلاین بهره برد.

۹. فرصت­‌های فضای مجازی در ارائه بهتر مفاهیم دینی

۱. گفتمان دینی:  از دیدگاه پست مدرن ها، گفتمان، محور شناخت و حتی وسیله ای برای تولید دانش است. (آهنچیان، ۱۳۸۲) رسانه با توجه به ویژگی گفتمان و در اختیار داشتن فرارسانه هایی چون: رایانه، اینترنت، ماهواره ها و سایر رسانه های دیجیتالی نوین در فرایند تربیت دینی، به نهادینه کردن و ترویج قرائت منجر می شود.

۲. تمثیل و کنایه: با توجه به سرمایه گذاریهای کشورهای غربی بر رسانه ها و فضای مجازی، نه از راه مستقیم، بلکه از طریق غیرمستقیم، جامعه اسلامی را تهدید کرده، وانمود می کنند که برنامه ارائه شده برنامه ای مناسب است؛ ولی در لفافه به پیاده سازی برنامه خود می پردازند. رسانه اسلامی نیز با ارائه تمثیل گونه اهداف خود، منظور خویش را به بیننده منتقل می کند؛ چرا که بیننده به ارائه مطالبی که مستقیماً به او گفته می شود، واکنش نشان داده و در برابر آن مقاومت می کند؛ ولی در روش تمثیل وار، رسانه پیام های تربیتی و دینی خود را به صورت غیرصریح بیان می کند و از این طریق، به «آموزش پنهان» می پردازد. رسانه اسلامی منظور خود را با استفاده از فرامین دینی و معنوی سازی رسانه ای، علم روان شناسی، علم ارتباطات و ترفندهای رسانه ای به فراگیرنده القاء می کند؛ بدون آنکه منظور و هدف خود را به صورت مستقیم بازگو کند. (حسنی، ۱۳۸۵؛ سمیعیانی و حاجی محمدجواد خشکی، ۱۳۹۴)

۳.  سرگرمی و تفریح: علم آموزی و تربیت با ابزار سرگرمی، از شگردهای رسانه ها و فضاهای مجازی است. ازاین رو، رسانه اسلامی با ارائه داستان ها، پخش فیلم و یا سخنرانی، از داستان های قرآنی و زندگانی ائمه اطهار(ع) در ارتباط با سبک زندگی اسلامی، به روشی که کودک و یا نوجوان دوست دارد، استفاده می کند و بدون هیچ مقاومتی، به ارائه پیام خود می پردازد. بر عکس رسانه های غربی که با ارائه برنامه های ضدّ ارزشی و تبلیغ مصرف گرایی، قصد بی هویت کردن بیننده را دارند، رسانه اسلامی با ارائه برنامه های مفید و شاد به معرفی و ترویج سبک زندگی اسلامی مبادرت می ورزد و بیننده را در صورت خستگی از مطالعه یا کار روزانه، از امکانات تفریحی قابل دسترس در رسانه بهره مند می سازد و به «آموزش پنهان» فراگیر می پردازد. (پورطهماسبی، ۱۳۸۷؛ غلامرضایی، ۱۳۹۵)

۴.  مسجد مجازی: زیستن در دنیای مجازی، تمام زندگی و حتی فهم انسان را تغییر می دهد. رسانه اسلامی با بمباران اطلاعاتی در زمینه تربیت اخلاقی و دینی افراد جامعه، بدون اینکه نیازی به حضور فیزیکی فرد باشد، تعالیم دینی و ارزشی مساجد، از جمله مؤلفه های سبک زندگی اسلامی را به او می آموزد. (عالی، ۱۳۸۲؛ مجردی و همکاران، ۱۳۹۴)

۱۰. نداشتن زیر ساخت­های مناسب توسط مسلمانان برای گسترش فرهنگ دینی در فضای مجازی

اجتماعات دینی می­تواند به عنوان شبکه معنوی تشخیص داده شود؛ جایی که اینترنت برای پرورش تجربه معنوی شخصی استفاده می‌­شود. در این اجتماع، اینترنت به عنوان فضایی نگاه می­‌شود که برای اهداف الهی به وسیله خدا شکل گرفته است. اجتماع آنلاین به عنوان شبکه‌­ای معنوی اجتماع آنلاین طراحی شده و آغاز شده از جانب خداوند برای اهداف خاص می­‌داند. این روایت با این ایده که اینترنت یک کارگاه هویت است، همراهی دارد. اینترنت به عنوان جایی دیده می‌­شود که می‌توان در جست و جوی سرنوشت معنوی شخصی بود که می­تواند از طریق روایت تجربه مشترک تفسیر شود. این مسأله آرزو برای آزادی و تجربه معنوی را در شبکه اجتماعی که می‌تواند مشترک باشد را برجسته می­‌کند. (عباسی شوازی، ۱۳۹۱، ص ۵۶)

در این میان، استفاده از پتانسیل فضای مجازی در راستای ترویج و اشاعه فرهنگ دینی و به خصوص فرهنگ قرائت، توسط مسلمانان و به خصوص شیعیان مورد غفلت قرار گرفته است. تنوع تولید محصولات در این زمینه بسیار محصور است. با وجود گسترش بی­‌حد و حصر فضای مجازی، تولیدهای نرم افزاری در موضوع قرائت بسیار کم است و کمتر دغدغه­‌ای در این زمینه وجود دارد. این موضوع امری اجتناب ناپذیر است که دغدغه جدی متولیان امر را می­‌طلبد.

نتیجه­‌گیری

پتانسیل فضای مجازی در راستای استفاده از آن برای ارائه روش­های نوین برای درک بهتر و ملموس سازی علم قرائت، بسیار مناسب و بهره­‌گیری از روش­های نوین علم در بستر فضای مجازی جهت آموزش علم قرائت موضوعی ضروری برای متولیان امر است. با وجود گسترش نرم افزارهای متنوع برای آموزش، عدم بهره ­گیری از این ابزارها در راستای ترویج علوم دینی و از جمله قرائت، موضوعی تعجب آمیز قلمداد می­‌شود. در دوره معاصر و به ویژه در دوره شیوع کرونا و به دلیل عدم امکان آموزش حضوری، می­توان از پتانسیل فضای مجازی در راستای ترویج معارف دینی و به خصوص ترویج علم قرائت و روش­های نوین آن بهره گرفت. البته می­‌بایست در این زمینه از روش­های خاصی جهت آموزش علم قرائت می‌توان بهره گرفت که متناسب با سن و جنس و سطح تحصیلات می­تواند متفاوت باشد.

فهرست منابع

قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.

نهج البلاغه؛ ترجمه محمددشتی.

– امام جمعه، طیبه. «آموزش و پرورش در عصر اطلاعات». فصلنامه فناوری آموزشی، آبان ۱۳۸۲، ش ۲.

– پورطهماسبی، سیاوش. «نقش و عملکرد تربیتی رسانه در عصر پست مدرن». پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه شاهد، ۱۳۸۷.

– حسنی، محمد. ۱۳۸۵. فرهنگ و رسانه های نوین. قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.

– ذکایی، محمدسعید؛ خطیبی، فاخره، (۱۳۸۴)، رابطه حضور در فضای مجازی و هویت مدرن، پژوهشی در بین کاربران اینترنتی جوان ایرانی، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره ۳۳.

– سمیعیانی، محمد؛ حاجی محمدجواد خشکه، حمیدرضا؛ (۱۳۹۴)، تبیین فرصت ها، چالش ها و کارکردهای فضای مجازی در ساحت تربیت سیاسی و اجتماعی ، بصیرت و تربیت اسلامی، شماره ۳۵.

– عالی، مرضیه. «تبیین فرصت ها و چالش های جهانی شدن». پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۸۲.

– عباسی شوازی، محمدتقی، مطالعه جامعه­شناختی مشارکت در اجتماعات دینی مجازی و رابطه آن با اجتماعات دینی واقعی (مطالعه موردی کلوب امام رضا (ع) در وب سایت کلوب دات کام)، رساله دکترا دانشگاه شیراز، ۱۳۹۱.

غلامرضایی، قاسم، (۱۳۹۵)، فضای مجازی؛ فرصت ها و تهدیدها، کیهان فرهنگی، شماره ۳۵۸.

– فرخ نیا، رحیم؛ لطفی، اعظم، بررسی تأثیر فضای مجازی اینترنت بر مدگرایی، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال هفتم، شماره۲۲، بهار ۱۳۹۰.

مجردی؛ سعید و همکاران، (۱۳۹۴)، راهبردهای حضور بسیجیان در شبکه‌های اجتماعی مجازی در سطح جهان اسلام، راهبرد دفاعی، شماره .

– مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: مؤسسۀ الوفاء، ۱۴۰۳ق.

– میرموسوی، علیرضا، الگوهای راهبردی تبلیغ و ترویج معارف قرآنی در شبکه های اجتماعی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه مازندران، استاد راهنما: دکتر محمدتقی اسماعیل پور، ۱۳۹۸.

– نوروزی، مجتبی، کاظمی، ابوالفضل، شاهمرادی، سیده فاطمه، راهکارهای تربیت دینی در فضای مجازی با تأکید بر آموزه­‌های قرآن و سیره رضوی، فرهنگ رضوی، سال پنجم، شماره ۱۹، پاییز ۱۳۹۶.

انتهای پیام