فهم لایه‌های فرهنگی و تاریخی شکل‌گیری مفاهیم دینی، لازمه تفسیر قرآن است

محمد جانی‌پور، دبیر اجرایی همایش «مطالعات مشترک انسان‌شناسی فرهنگی و علوم قرآن و حدیث» در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اصفهان با اشاره به اهداف و ضرورت برگزاری این همایش اظهار کرد: یکی از لوازم فهم قرآن کریم و یکی از مهمترین بایدها و اقداماتی که لازم است جامعه دانشگاهی و کارشناسان علوم قرآن و حدیث برای فهم قرآن کریم و روایات اهل‌بیت(ع) انجام دهند، شناخت بسترهای تاریخی شکل‌گیری بسیاری از مفاهیم دینی و آگاهی از فرایندهای شکل‌گیری و تحولات آنها و نیز زمینه‌های نزول آیات و استفاده از یک واژه در قرآن و احادیث است.وی افزود: فهم لایه‌های عمیق فرهنگی و تاریخی شکل‌گیری بسیاری از مفاهیم دینی به عنوان یکی از اصول و مقدمات لازم برای تفسیر قرآن کریم از جمله وظایف تخصصی جامعه دانشگاهی و اساتید علوم قرآن و حدیث است. جانی‌پور ادامه داد: از این جهت اساتید علوم قرآن و حدیث در دانشگاه اصفهان پس از سال‌ها مطالعه، تجربه، تدریس و مواجهه با سؤالات، شبهات و چالش‌های فهم میان مفسرین مختلف در طول تاریخ به این نتیجه رسیده‌اند که به عنوان یکی از مقدمات لازم باید به سراغ فهم لایه‌های زیرین فرهنگی و تاریخی شکل‌گیری مفاهیم دینی برویم که آن را دانش انسان‌شناسی نام نهاده‌اند.وی اضافه کرد: زمانی که از دانش انسان‌شناسی صحبت می‌کنیم، با شناخت انسان به عنوان موجودی متشکل از پوست و گوشت مواجه نیستیم، بلکه منظور از آن این است که ببینیم انسان‌ها در طول تاریخ چه تحولات فکری، فرهنگی، تاریخی و مذهبی را پشت‌سر گذاشته و انسان‌های هر برهه تاریخی چگونه فکر کرده، چه نگاهی به زندگی اجتماعی داشته و دارای چه خلأها و نیازهایی بوده‌اند.این استاد دانشگاه با ذکر مثال‌هایی در این خصوص گفت: تشخیص اینکه اعراب دوره جاهلیت چه نگاه خاصی به خانه کعبه داشتند، در مقایسه با نگاه امروز ما مسلمانان به خانه کعبه به عنوان نمادی از پرستش الله که توسط حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل به امر الهی ساخته شد، برای اینکه صرفا به عنوان یک نماد مطرح باشد و نه حقیقت محض تا مردم را به یک وحدت مکانی، زمانی و جهتی رهنمون شود؛ یکی از این موارد است. وی افزود: می‌توان گفت که در فاصله سه چهار قرن میان پیامبران پیشین و پیامبر اسلام، انحرافات فکری و عقیدتی در میان اعراب به وجود آمد و باعث شد تا نوع نگاه آنها از اینکه خانه کعبه یک نماد است، به اصل و حقیقت تبدیل شود و تصور کنند که واقعا خدایی داخل این خانه بوده و اکنون نیست و ما باید خدای دیگری را جایگزین آن کنیم. به واقع خود این خانه قداست دارد و سنگ‌های آن باید پرستیده شود؛ لذا بسیاری از اعراب که برای انجام اعمال حج به مکه می‌آمدند، به عنوان تیمن و تبرک تکه‌هایی از سنگ‌های خانه کعبه را به قبایل خود می‌بردند، سپس این تکه سنگ به بت تبدیل شده و پرستش بت از اینجا شکل گرفته است. بعد از مدتی نیز قریشی‌ها که ساکن مکه بودند، برای کسب درآمد شروع به ساختن اشکال مختلف در اندازه‌های متفاوت از سنگ‌های خانه کعبه کردند و افراد با پرداخت هدیه به قریشی‌ها، این اشکال را به عنوان تیمن و تبرک با خود می‌بردند. جانی‌پور ادامه داد: خداوند در قرآن کریم به شدت با بت‌پرستی مقابله کرده، ولی از طرف دیگر به طواف خانه کعبه امر می‌کند؛ نه برای سنگ‌ها، بلکه برای خدایی که قابل رؤیت نیست، ولی خدای کعبه است. در سوره حج دائما تعبیر «فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ» به کار برده شده و در سوره قریش که بستر تاریخی نزول این سوره است، با این مسئله مواجهیم. سوره به نام قریش است، یعنی کاملا افراد قبیله قریش را خطاب قرار داده و می‌گوید  «لِإِیلَافِ قُرَیْشٍ»، شهرت قریش به خاطر خانه کعبه است و «إِیلَافِهِمْ رِحْلَهَ الشِّتَاءِ وَالصَّیْفِ»، سفرهای تابستانه و زمستانه به منظور زیارت خانه کعبه موجب رونق اقتصادی شهر مکه شده، اینجاست که بلافاصله می‌فرماید « الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ »؛ یعنی شما باید به دنبال پرستش پروردگار این خانه باشید، نه خود آن؛ «الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ »، من خدا به واسطه وجود کعبه باعث رونق اقصادی شهر شدم تا شما بتوانید به چنین موقعیتی دست یابید.وی اضافه کرد: زمانی که می‌خواهیم سوره قریش را تفسیر کنیم، حتما باید بسترهای تاریخی شکل‌گیری مفهوم قریش و اهمیت جایگاه آن در میان اعراب، سفرهای تابستانه و زمستانه و اینکه قریش چگونه به غذا و امنیت رسید را بشناسیم؛ آن وقت است که متوجه می‌شویم چرا خداوند می‌فرماید «فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ»، چرا نمی‌گوید الله یا رب العالمین، کما اینکه این واژه در آیات دیگر به کار رفته و نشان می‌دهد که در اینجا تعمدی وجود داشته است.استاد دانشگاه اصفهان با بیان نمونه‌های دیگر اظهار کرد: در قرآن کریم، ۱۲ آیه در رابطه با حجاب وجود دارد و در این آیات از واژه‌هایی چون خمار و جلباب استفاده و تأکید شده که: «… یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ جلباب‌هایشان را به خود نزدیک کنند؛ … وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُیُوبِهِنَّ…: خمارهایشان را به خود بچسبانند». در مواجهه با این آیات، این سؤال پیش می‌آید که جلباب و خمار چیست و چرا ابزار پوشش بودند و به چه دلیل قرآن کریم فلسفه این کار را این‌گونه بیان می‌کند: «… ذلِکَ أَدْنی‏ أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ…: شناخته شده تا اذیت نشوند.وی افزود: آیا افراد از حجاب استفاده می‌کنند که شناخته شوند، در صورتی که معمولا استفاده از حجاب به منظور ناشناس ماندن است. نکته دیگر اینکه چرا وقتی افراد شناخته شوند، دیگر اذیت نمی‌شوند. قرآن می‌فرماید حجاب باعث شناسایی زنان است تا اذیت نشوند. جانی‌پور تصریح کرد: مثال‌های متعددی در قرآن کریم وجود دارد که اگر فهم عمیقی از فرایندها و تحولات انسانی نداشته باشیم، نمی‌توانیم آنها را درک کنیم. برای مثال زمانی که در قرآن کریم راجع به واژه رحمان صحبت می‌شود، مشرکین از پیامبر(ص) می‌پرسند رحمان دیگر کیست، ما خدایی به نام رحمان نمی‌شناسیم. جالب اینجاست که خداوند در آیات بعدی می‌فرماید اگر از آنها بپرسی که چه کسی آسمان‌ها و زمین را خلق کرده، می‌گویند الله خلق کرده است. آنها الله را می‌شناسند، اما چرا با رحمان درگیری و تضاد دارند و دائما می‌گویند رحمان را نمی‌پرستیم. این مسئله نشان می‌دهد که فهم خاصی از واژه رحمان در ذهن اعراب و مشرکین وجود داشته، آنها رحمان را کاملا از الله جدا می‌دانستند و در پذیرش الله هیچ مشکلی نداشتند. فهم این موضوع می‌تواند به ما در فهم مهمترین آیه و اعظم آیات قرآن یعنی «بسم الله الرحمن الرحیم» کمک کند که چرا خداوند از میان هزاران اسم جلاله خود، واژه رحمان و رحیم را به عنوان مهمترین و شاخص‌ترین صفات خود در آیه بسم الله ذکر کرده و بلافاصله بعد از معرفی خود به عنوان الله، از واژگان الرحمان و الرحیم استفاده می‌کند.