قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات

همایون احمدی، کارشناس حفظ بناهای تاریخی هرات افغانستان، در گفتگو با مهر گفت: مسجد جامع هرات بیش از ۸۰۰ سال پیشینه تاریخی دارد که با ورود طالبان و ترسی که در مردم از وضعیت جدید حاصل شده، این مسجد سوت و کور شده است. گرچه به هیچیک از بناهای این مسجد آسیب نرسیده است.

وی به پیشینه تاریخی مسجد جامع بزرگ شهر هرات اشاره کرد و گفت: توسعه و گسترش مساجد اسلامی مهم‌ترین دستاورد هنر معماری در اسلام بوده است. کتابت و کتیبه نویسی نه تنها پاره جدا نشدنی از تزئین عمارات و گاهی اشیا هنری شد بلکه اهداف و نیات آنها را به نمایش گذاشت و مسلمانان از همان روزهای نخست اقدام به ساختن مسجد کردند و به تبع با افزایش تعداد مساجد، اشکال معماری نیز رو به گسترش نهاد.

وی با بیان اینکه مسجد بنایی اسلامی و جلوه گاه تمام رمز و رازهای معماری اسلامی است، اظهار داشت: بررسی دقیق عملکردهای این بنا ما را به فهم عمیق از کارکردهای فرهنگ اسلامی می‌رساند.

کارشناس حفظ بناهای تاریخی هرات افغانستان با بیان اینکه دلایل دیگری نیز برای پژوهش درباره تاریخ مسجد وجود دارد، گفت: مسجد بنایی است که عالی‌ترین سازه‌ها را در معماری اسلامی به وجود آورده و به این نیت ساخته شده است که باقی بماند.

وی یادآور شد: علی رغم بناهای غیر مذهبی که با وجود تزئینات فراوان ساختار سست داشتند، مسجد به سرعت در صدر اسلام تبدیل به مرکز جامعه، مسلمانان شد، در این مکان عبادت و اجتماعات بزرگ برپا می‌شود و همین امر باعث پایداری مساجد نسبت به دیگر بناها شده است.

احمدی با بیان اینکه مساجد جامع نه تنها ابعاد بزرگ‌تر دارند بلکه تزئینات بیشتری در آنها بکار رفته است، یادآور شد: مشهورترین مساجد بعد از یک نسل از رحلت پیامبر (ص) مساجد فسطاط، قیروان، کوفه و بغداد هستند.

مسجد جامع هرات؛ یادگاری از نیاکان یکتاپرست

وی به جایگاه مسجد جامع بزرگ هرات باستان اشاره کرد و گفت: این مسجد در زیباترین موقعیت شهر کهن هرات و خراسان قدیم واقع شده، بنایی نفیس و یادگاری از اجداد هنرمند ما است، این مسجد طی چندین هزار سال در زمان‌های قبل از اسلام عبادتگاه آریائیان بوده است.

کارشناس حفظ بناهای تاریخی هرات افغانستان با بیان اینکه در زمان خلافت عثمان بن عفان ساکنان هرات به دین مقدس اسلام مشرف شده و مسجد ساختند، گفت: در سال ۳۷۲ هجری قمری به نقل از مؤلف کتاب حدود العالم، مسجد جامع هرات از آبادترین مسجدها بوده است و حتی خواجه عبدالله انصاری در جایگاه مخصوص مسجد جامع هرات محافل بزرگ درس و کارشناسی داشته است.

وی ادامه داد: در سال ۴۱۴ هجری قمری به اثر آتش سوزی نیمی از مسجد که غالباً چوب وبا نقوش و رنگ آمیزی بوده است سوخته که خواجه عبدالله محمد با همکاری مریدان و همراهانشان آتش مسجد را خاموش کردند و بعد از آن مردم شهر هرات به ترمیم مسجد جامع همت گماشتند.

احمدی با بیان اینکه در سال ۵۹۷ هجری قمری بر اساس نظر فخرالدین رازی و با کمک سلطان غیاث‌الدین غوری و مساعدت مردم هرات مسجد جامع ساخته و با آجر بنا و کاشی‌های فیروزه‌ای آراسته شد، گفت: امام فخر رازی در حالی که روزهای جمعه به منبر مسجد جامع مردم را ارشاد می‌کرد و سخنرانی داشت در روزهای دیگر هفته به تدریس فلسفه و عقاید اسلامی در بخش دیگری در این مسجد می‌پرداخت.

وی با تاکید بر اینکه سلطان محمود پسر سلطان غیاث‌الدین غوری بعضی کارهای باقیمانده این مسجد را به انجام رسانیده است، یادآور شد: بر اثر حمله چنگیز، ویرانی‌هایی به این مسجد وارد شد.

کارشناس حفظ بناهای تاریخی هرات افغانستان عنوان کرد: در زمان غیاث‌الدین کرت مسجد جامع هرات تعمیر و خرابی‌های ناشی از حمله چنگیز ترمیم و مدرسه‌ای بنام غیاثیه در شمال مسجد جامع در محوطه جداگانه بنا شد.

وی با بیان اینکه در دوران ملک معزالدین کرت به زیبایی و تزئینات مسجد افزوده و خانقاهی در کنار آن برای عبادت صوفیان آباد شد، گفت: در عهد ملک غیاث‌الدین آخرین ملک آل کرت یک عدد دیگ برنزی زرکوب ساخته شده که منبت‌کاری و نقشه کشی آن را محمد بن عبدالواحد ورسامی انجام داد، وقف مسجد جامع هرات شد.

وی با عنوان اینکه در دوره زمامداری شاهرخ فرزند تیمور با استفاده از صنایع کاشی، معرق، حجاری و خطاطی آن عصر به ترمیم نقش و نگار رواق‌ها و دیوارهای مسجد پرداخته، خاطرنشان کرد: در عهد سلطان حسین بایقراء به سرپرستی امیر علی شیر نوایی وزیر هنر هرات ایوان بزرگ مقصوره مجدداً تعمیر و دو ایوان دیگر به جهت مقاوم سازی ایوان بزرگ مقصوره آباد شد و تمام دیواره‌ها و رواق‌های مسجد جامع با ستون‌های بزرگ و سنگ‌های مرمر و کاشی‌های معرق آراسته شد و استحکام یافت.

احمدی اظهار داشت: هنگام هجوم سربازان شاه اسماعیل صفوی به هرات بعضی ویرانی‌هایی به مسجد جامع هرات وارد شد که حسن شاملو خطاط و شاعر مقتدر هرات در دوره حکم رانی خود به کمک مردم به ترمیم ویرانی‌های قبلی شاه اسماعیل به مسجد جامع شریف اهتمام ورزید.

وی خاطرنشان کرد: در زمان عبدالله خان ملک یار جاده‌های وسیع در اطراف مسجد احداث ونیز باغی به وسعت ۲۵ هزار و ۱۶۰ متر مربع در سمت شرق مسجد جامع احداث شد و رواق‌های به ارتفاع بیش از نیم متر با سنگ‌ها مرمر بنا شد.

احداث منار یادگار شهدای مدافع هرات در وسط باغ شرقی مسجد جامع

احمدی بیان کرد: در صحن مسجد جامع هرات به جای محراب سابق، محراب عالی و نفیسی از انواع سنگ‌های گران قیمت و در کنار آن منبری بزرگ از سنگ مرمر به اهتمام استاد «محمد سعید مشعل» طرح و تکمیل شد. منار یادگار شهدای مدافع هرات که در برابر سربازان خارجی مقاومت کردند و به درجه رفیع شهادت نائل آمده بودند در وسط باغ شرقی مسجد جامع هرات بنا شد.

احمدی بیان کرد: سنگ فرش صحن مسجد جامع از سمت غرب آغاز شد که سنگ‌های صفوف نماز از مرمر و فاصله بین صفوف از سنگ رخام سیاه کار شده است که این کار با نفوذ و حاکمیت کمونیست‌ها در افغانستان نیمه‌کاره باقی ماند.

وی با بیان اینکه از بودجه کمک به مسجد جامع پنج عدد حوض آب برای وضو گرفتن مردم ساخته شد و نیز محراب مسجد زمستانی با تلاش استاد «محمد سعید مشعل» گچ‌بری شد در همین زمان یک پایه ماشین برق وقف مسجد جامع شد و دو حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق به داخل پارک شرقی حفر شد، افزود: با مساعدت یک تن از تجار خیر کویتی سی چشمه سرویس بهداشتی در قسمت پارک پایین مسجد جامع احداث شد.

کارشناس حفظ بناهای تاریخی هرات افغانستان با بیان اینکه کناره‌های آهنی در دیوارهای مسجد جامع ساخته شد، گفت: در سال ۱۳۷۶ و ۱۳۷۵ هجری شمسی توسط فرمانده حفظ بناهای تاریخی هرات یک باب وضو خانه در داخل پارک مسجد جامع احداث و وضوخانه‌های دیگر ترمیم شدند.

وی ادامه داد: کار سنگ فرش صحن مسجد جامع هرات از بودجه پروژه حفظ بناهای تاریخی مجدداً آغاز شد و کتابخانه مسجد جامع به صورت اساسی توسعه یافت و ایوان مقصوره و شبستان‌های جنوب غرب ترمیم شدند.

احمدی عنوان کرد: در سال ۱۳۸۲ هجری شمسی بام‌های مسجد جامع بزرگ هرات ایزوگام شد و نیز غسالخانه مسجد جامع ترمیم و رنگ آمیزی با ۵۲۰ قطع سنگ مرمر سفید در صحن مسجد جامع انجام شد.

احمدی با یادآوری به این نکته که منبر قدیم مسجد جامع بزرگ هرات تا سال ۹۰۰ هجری از چوب تراشیده شده و حکاکی شده که به مرور زمان از بین رفته است، اظهار داشت: در بازسازی‌های سال ۹۰۴ سنگ مرمرهایی از خواف خریداری شده و در طول شش سال توسط استاد «شمس الدین سنگ تراش» منبری برای این مسجد بزرگ ساخته شد.

وی ادامه داد: در رأس هر گلدسته که دارای هشت رواق و بام آن با کاشی فیروزه‌ای و قبه یک و نیم متر تزئین شده است.

استفاده از آیات قرآنی و اشعار شعرا در کتیبه‌های مسجد

کارشناس حفظ بناهای تاریخی هرات افغانستان با بیان اینکه اشعار حکاکی شده در کتیبه ایوان شرقی از حدیقته الحقیقه حکیم سنایی غزنوی به خط نستعلیق، کتیبه ایوان غربی (ایوان مقصوره) از بوستان سعدی، کتیبه ایوان شمالی از تحفه الاحرار جامی، کتیبه ایوان جنوبی از سبحته الاحرار جامی است و همگی به خط نستعلیق هستند، افزود: در کتیبه‌های دیگر مسجد جامع بزرگ هرات آیات قرآنی و اشعار عرفانی از سعدی، جامی، خسرو دهلوی، شیخ ابو سعید، شیخ فریدالدین عطار ونیز از مقالات پیر هرات خواجه عبدالله انصاری بالای کاشی هفت رنگی حکاکی شده است که بر زیبایی مسجد افزوده است.

وی بیان داشت: استادان خطاط در نگارش خطوط ثلث عالی، کوفی، خطوط مربع معقلی، نستعلیق، مهارت خوش نویسی خود را به نمایش گذاشته‌اند و مسجد جامع تاریخی هرات باستان بر ۴۶۰ گنبد، ۱۳۰ رواق مشتمل است.