خانه‌های خدا که همسایگی ماست

خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها: مسجد را شاید بتوان مهم‌ترین رکن در دنیای اسلام خصوصاً در سده‌های نخستین دانست، در آن روزها همه‌چیز از مسجد شروع شده و همه‌چیز هم به آن ختم می‌شد. مساجد محلی برای گردهمایی مسلمین و اعلام اخبار و حتی تصمیم‌گیری‌ها بودند. حتی مساجد به عنوان محلی برای اداره حکومت نیز شناخته می‌شدند و از صدر اسلام مساجد جایگاه خاصی داشتند که در تمام ادیان بی‌سابقه بود.

آهسته آهسته و با جهانی شدن اسلام، مساجد نیز تکمیل شدند و سر و شکل جدید به خود گرفتند. در مساجد اولیه معماری اهمیت زیادی نداشت و از هر محل و یا منزلی که بر اساس رهنمودهای اسلام صاحب آن خانه رضایت داشته باشد، می‌توان به عنوان مسجد استفاده کرد. اما با گسترش جغرافیایی اسلام، مساجد سر و شکل تازه به خود گرفتند و هر تمدنی این عبادت‌گاه روحانی را به شکل مطلوب خود درآورد.

ورود اصول معماری به ساخت و ساز مسجد را باید مدیون ایران بدانیم. زمانی که اسلام به ایران وارد شد و مردم ایران به این دین الهی گرویدند، معماران ایرانی با وام‌گیری از معماری ساسانی عناصری نظیر گنبد، ایوان و شبستان را وارد مساجد کردند. این انقلاب معماری که در مسجد فهرج یزد آغاز و در اصفهان به اوج خود رسید، نقطه آغازی برای شکل گیری برخی شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی در قرن‌های بعدی شد.

شاهکارهایی که بسیاری از آن‌ها در اصفهان قرار دارند و در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین مساجد اصفهان از نظر تاریخی و معماری خواهیم پرداخت.

مسجد جامع عتیق

یکی از مهم‌ترین مساجد ایران از نظر تاریخی و معماری مسجد جامع عتیق اصفهان است که تا به گواه تاریخ‌دانان تا زمان ظهور مسجد شاه عباس در میدان نقش جهان، مسجدی به جامعی و کاملی آن وجود نداشته. داستان عتیق پیچیده و اسرارآمیز است، تاریخش را به قرن‌های پیش از اسلام نسبت می‌دهند و آن را یک عبادگاه زردشتی می‌دانند؛ اما آن چه مشخص است ساخت مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری را نشان می‌دهد.

این مسجد اولین بنای اسلامی در گستره شهر اصفهان بود و تا زمان صفوی شهر گرداگرد مسجد جامع شکل گرفت. تاریخ این مسجد با تاریخ اصفهان گره خورده، هرگاه شهر دست حاکمانی لایق بوده، ردی از هنر بر تن این مسجد نقش بسته و هرگاه اصفهان بستری برای ناآرامی بوده، ردی از آتش بر جان مسجد گذر کرده است. به عنوان مثال در زمان آل بویه این مسجد رونق گرفت و گنبدخانه‌ای به آن اضافه شد و اما سال‌ها بعد مسجد جامع اصفهان توسط اسماعیلیون به آتش کشیده شد.

در طول این ۱۳۰۰ سال که از عمر مسجد می‌گذرد، در هر دوره تاریخی کالبد این مسجد شکل گرفت و ارکانی نظیر گنبد نظام‌الملک و صفه‌های مختلف و ایوان‌های آن شکل گرفتند تا همه در ساخت این شاهکار نقش داشته باشند. با این حال ایلخانان شاید بیشترین خدمت را به آن کردند، در زمان الجایتو محراب پرشکوهی به مسجد اضافه شد و تزئینات آجری که سلجوقیان نهاده بودند، تکمیل گشت. در دوره‌های بعدی یعنی تیموری و صفوی نیز مسجد جامع عتیق اهمیت خود را حفظ کرد و کاشی‌کاری به آن راه‌یافت.

حتی تن این مسجد از اتفاقات معاصر نیز در امان نبوده و در زمان جنگ ایران و عراق، بمب‌های عراقی شبستان جنوبی مسجد را به طور کامل تخریب کردند. شاید برای همین اتفاقات است این مسجد برای ۱۳۰۰ سال محل مهمی برای اصفهان بوده است.

مسجد جامع عباسی

مسجد امام (ره) یا مسجد جامع عباسی که در گذشته به عنوان مسجد شاه عباس شناخته می‌شد، یکی دیگر از شاهکارهای اصفهان است. در زمان صفویه محور شهر از میدان کهنه در شمال شرق به نقش جهان منتقل شد و مسجد جامع عباسی نیز ساخته شد تا مردم و کسبه تشویق به ترک اطراف مسجد جامع عتیق و استقرار در میدان جدید شوند. بدین ترتیب مرکز تجاری، سیاسی و فرهنگی اصفهان تغییر و به نقش جهان و اطراف آن آمد.

در ضلع جنوبی میدان نقش جهان، مسجد جامع عباسی قرار گرفته که با کاشی‌کاری‌های بی‌نظیر و معماری خاص خود در ساخت فضاها تبدیل به شاهکاری در بین مساجد دنیا شده است. ساخت مسجد در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس اول، در بیست و چهارمین سال سلطنت او شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسید. شاه عباس مسجد را برای شادی روح جدش، شاه طهماسب بنا کرد.

بسیاری از عناصر و ویژگی‌های مسجد جامع عباسی مانند کاشی‌کاری‌ها یا مدل پیچش جلوخان آن به سمت قلاه در هیچ بنای دیگری قابل مشاهده نیست. در کنار تمام این شکوه و زیبایی، پلان کلی بنا در اوج سادگی بنا شده تا با روح اسلام منطبق باشد و حتی برخی از اعتقادات بنیادین نیز در معماری این بنا نقش داشته است. در این مسجد هیچ در بسته و فضای خصوصی پیش بینی نشده و هیچ جایگاه اختصاصی نیز وجود ندارد، همه بخش‌های آن در یک ارتفاع و در یک سطح پیش بینی شده‌اند.

مسجد شیخ لطف‌الله

برادر کوچک‌تر مسجد جامع عباسی اگرچه از نظر وسعت و معماری به برادر بزرگش نمی‌رسد، اما بخاطر کاشی‌کاری‌های بی‌نظیرش در دنیا به عنوان یکی از نمادهای دنیای اسلام و مساجد شناخته می‌شود. بسیاری از مجله‌های معتبر و اشخاص سرشناس در دنیا، مسجد شیخ لطف‌الله را در بین یکی از ۱۰ مسجد پرشکوه و مهم دنیای اسلام قرار دادند و از این شاهکار یاد کردند.

این مسجد به فرمان شاه عباس اول و توسط استاد محمدرضا اصفهانی در ۱۸ سال بنا شد. معروف‌ترین بخش مسجد تزئینات داخلی گنبد آن است که آن را به یکی از شاهکارهای معماری بدل کرده و زبان و قلم از توصیف آن ناتوان هستند. این مسجد به علت اینکه نه مناره دارد و نه دارای شبستان ورودی (حیاط) است و همچنین ورودی آن پله می‌خورد، مشابه هیچ مسجدی نیست.

مسجد شیخ‌لطف‌الله به گونه‌ای مدرس و مسجدی اختصاصی برای شاه و خانواده‌اش بوده که پدر همسر شاه عباس برای سال‌های سال در آن به درس و تدریس دین و پیشوایی نماز مشغول بوده است. این مسجد از زمان تا سقف پر از کاشی‌کاری و تزئیناتی است که سراسر بنا را فرا گرفته. لوئیس ای کان، معمار برجسته جهانی درباره شیخ لطف‌الله گفته که: «من فقط در عالم خیال و با جوهری از طلا و نقره می‌توانم چنین اثری را تصور کنم.»

مسجد حکیم

مسجد سازی در اصفهان تنها به شاهان و حاکمان محدود نمی‌شده و اقشار مختلف مردم در ساخت این شاهکارهای معماری نقش داشتند. یکی دیگر از مساجد بی‌نظیر اصفهان، مسجد حکیم است که ساخت آن را به «محمد داوود» معروف به «تقرب خان» پزشک ویژه شاه عباس دوم و شاه صفی نسبت می‌دهند.

مسجد حکیم در نزدیکی میدان نقش جهان و خیابان عبدالرزاق ساخته شد و کتیبه‌های سردرها و ایوان‌های داخل این مسجد ساخت آن را به ۱۰۶۷ تا ۱۰۷۳ هجری قمری نسبت می‌دهند. این بنا که هشت هزار متر مربع وسعت دارد، با آجر ساخته شده و در آن کمتر از تزئینات کاشی‌کاری مرسوم عهد صفوی دیده می‌شود.

این مسجد از مساجد بدون مناره و گنبد برجسته است که پس از دوران طلایی کاشی‌کاری صفوی بار دیگر هنر آجرچینی، گره‌کشی و خط‌بنایی را به اوج رساند و یادآور بناهای برجسته‌ای نظیر مسجد جامع عتیق است. البته در گوشه و کنار این مسجد کاشی‌هایی نیز وجود دارد که بیشتر به نظر می‌رسد برای باشکوه‌تر کردن آجرها به خدمت معماری درآمدند.

مسجد سید

یک مسجد قجری در مرکز اصفهان که در عصر قاجار تاکنون یکی از مهم‌ترین محل‌های گردهمایی و برپایی نماز در شهر است. این بنا در سده ۱۳ هجری به دستور محمد شاه قاجار و توسط محمدباقر شفتی خیابان مسجد سید ساخته شد. مسجد سید دارای چهار در اصلی، دو چهل‌ستون، دو شبستان بزرگ، یک گنبد، سه ایوان و بیش از ۴۵ حجره است، اما مانند مسجد حکیم مناره ندارد همچنین درون شبستان‌های آن نیز به صورت بسیار محدود کاشی کاری دیده می‌شود.

تزئینات گل و بوته و اسلیمی و وجود خط بنایی و خطوط دیگر از استادان معروف دوره قاجاریه مسجد سید را معروف و در شمار یکی از شاهکارهای معماری عصر قاجاریه قرار داده است. این مسجد در زمان پهلوی نیز یکی از محل‌های اصلی تجمع انقلابیون بوده و رسالت‌های تاریخی یک مسجد را داراست. همچنین در جریان جنگ ایران و عراق قسمتی از کاشیکاری‌های مسجد در اثر موج انفجار فرو ریخت که در حال حاضر بازسازی شده‌است.

علاوه بر مساجد ذکر شده، در هر محله اصفهان و به خصوص در بازار اصفهان مساجد پرشمار تاریخی بسیاری نظیر مسجد نیم‌آورد، مسجد قطبیه، مسجد لنبان، مسجد سرخی، مسجد شعیا، مسجد علی، مسجد مقصود بیگم، مسجد محله نور، مسجد آقانوالله، مسجد علی‌قلی‌آقا، مسجد باغ‌حاجی و غیره وجود دارد که هر کدام ورقی از تاریخ شهر هستند.