همه‌گیری‌های تاریخ به طرز غریبی فراموش شده‌اند/تاریخچه واژه سرایت

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار مهر، به همت پژوهشکده مطالعات فلسفی و تاریخ علمِ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نشست تخصصی «همه‌گیری و تاریخ و علم» برگزار شد. گروه فلسفۀ علم و تکنولوژی و گروه تاریخ علم این پژوهشکده از آغاز همه‌گیری کرونا تلاش کردند در حوزۀ تخصصی خود به موضوع ورود کنند که گواه آن برگزاری چند وبینار، فراخوان ویژه‌نامۀ کرونا مجله فلسفۀ علم، انتشار مقالات و کتاب سهم خود را ادا کند. عضویت دو تن از اعضای این پژوهشکده، مقدم حیدری و منجمی، در فرهنگستان علوم پزشکی ایران و برگزیده شدن این پژوهشکده در «رویداد کرونا روایت» سازمان نظام پزشکی کشور نشان از آن دارد که تلاش‌های این پژوهشکده تأثیرگذار بوده و مورد توجه جامعه پزشکی هم قرار گرفته است.

در ابتدای این نشست، علیرضا منجمی، رئیس پژوهشکده مطالعات فلسفی و تاریخ علم گفت: این پژوهشکده خود را ملزم می‌داند مسائل روز جامعه مورد مداقه قرار دهد و با مسأله‌مندی، نقد و تحلیل فلسفی-تاریخی به فهم آنها و جستجوی رهیافت‌های نو یاری رساند.

وی با اشاره به اینکه اغلب پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در کشور صرفاً به دنبال چاپ مقالات در مجلات انگلیسی‌زبان هستند و نوشتن و سخن گفتن به فارسی را نکوهش می‌کنند افزود: آنچه امروز در این نشست ارائه خواهد شد را باید در چارچوب حوزۀ میان‌رشته‌ای علوم انسانی سلامت فهم کرد که در تلاش است تا مسائل حوزۀ سلامت را در میان‌رشتگی علوم انسانی صورت‌بندی و فهم کند. فلسفۀ پزشکی، جامعه‌شناسی پزشکی، انسان‌شناسی پزشکی و تاریخ پزشکی در این سپهر جای می‌گیرند.تاریخ‌نگاری پزشکی بدون نظریه‌ها و مفاهیم فلسفۀ پزشکی نابسنده است و راهی نمی‌گشاید.

سپس غلامحسین مقدم حیدری مدیر گروه تاریخ علم و دبیر علمی این نشست با این نقل قول از تامس کوهن –فیلسوف علم معاصر- در کتاب ساختار انقلاب‌های علمی سخن خود را آغاز کرد :« اگر تاریخ بیش از انبانی از داستان‌ها یا گاه‌شماری‌ها در نظر گرفته شود، می‌تواند دگرگونی سرنوشت سازی در تصورمان از علم به وجود آورد».

وی هدف این نشست تخصصی را بررسی همه‌گیری‌ها در تاریخ دانست و توضیح داد: قرار است این نشسست به ابعادی از همه‌گیری‌ها در تاریخ بپردازد که کمتر از آن منظر بدان توجه شده است. موضوع نشست موضوعی است معطوف به بحرانی که ما در حال حاضر با آن مواجهیم. بنابراین تاریخ علم مورد نظر در این نشست صرفاً بررسی تاریخی موضوعی در تاریخ پزشکی نیست بلکه با در نظر گرفتن مسئله کنونی جامعه جهانی – همه‌گیری کووید۱۹- می‌کوشد تا به برخی از ابعاد آن در همه‌گیری‌های دوره اسلامی بپردازد.

مقدم حیدری با اشاره به فراخوان ویژه‌نامۀ کرونا مجله فلسفه علم بر اهمیت مطالعات تاریخی همه‌گیری در فهم موقعیتی که در آن گرفتار آمده‌ایم، تأکید کرد.

در ادامه این نشست احمد فضلی‌نژاد دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز سخنرانی کرد و به موضوع تأثیر همه‌گیری طاعون در شیوه تاریخ‌نگاری‌های همه‌گیری در ابتدای تمدن اسلامی پرداخت و اشاره کرد: چگونه عوامل سیاسی در دوره بنی‌امیه و سپس بنی‌عباس بر شیوه‌های تاریخ‌نگاری همه‌گیری‌ها تأثیر گذاشته‌اند.

محمد صدر عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ علم بنیاد دائره‌المعارف اسلامی هم به چگونگی مواجهه با همه‌گیری طاعون در دوره قاجار پرداخت.

وی در ابتدا به دستورالعمل‌هایی که حکومت جهت کنترل و مهار کردن طاعون وضع کرد اشاره کرد و سپس به پزشکان خارجی مقیم ایران در آن دوره از جمله تولوزان و تالیفات متعددی در خصوص طاعون در ایران پرداخت.

صدر در پایان به طبیبان سنتی آن دوره مانند حکیم ساوجی و تالیفاتش در باب طاعون اشاره کرد.

حامد آرضایی عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق به‌عنوان سومین سخنران به لغت‌شناسی واژه «سرایت» که مفهوم محوری در بررسی یک همه‌گیری است، مورد توجه قرار داد و گفت: مفهوم «عدوی» (سرایت) در تمدن اسلامی سیر تطوری داشته است و برحسب زمان چه دلالت‌هایی را در بر گرفته است.

پس از آن، شهرزاد ایران‌نژاد، پژوهشگر پسادکتری موسسه خاورپژوهی استانبول، به استعارۀ عدوی از منظر تاریخ ایده‌ها پرداخت. او به بررسی مفهوم همه‌گیری نزد قسطابن لوقا پرداخت و استعاره « پیکان» را برای نشان دادن سرایت در آثار وی بررسی کرد.

سخنرانی این پژوهشگر تاریخ پزشکی واجد این وجه نوآورانه بود که بر تاثیر استعاره‌ها در شکل گیری مفاهیم و آموزه های طب اخلاطی تاکید داشت.

آخرین سخنران این مراسم حمیدرضا نمازی رئیس موزه تاریخ علوم پزشکی ایران بود که با اشاره به دو کتاب هونیگزبام به این موضوع پرداخت که چگونه وی با مرور تاریخ یک صد سال گذشته نشان داده است که همه‌گیری‌ها، به طرزی غریب، به فراموشی سپرده شده‌اند.

این عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، با تأمل بر مفهوم فراموشی در تاریخ، گذری بر تاریخ‌نگاری چینه‌ای میشل فوکو داشت و کوشید نشان دهد که فوکو ، چگونه با تأکید بر «رخداد» به مثابه امر سرپوش گذاشته شده، بر آن سر است تا گفتمان را با برملا کردن رخداد نقد کند.

او سپس با مرور آثار ریف و ریکور در پایان گفت: به نظر می‌رسد، خاطره، یادسپاری و حافظه فردی و جمعی، بخشش و فراموشی اموری تأمل‌انگیز در تاریخ‌نگاری همه‌گیری‌اند.

این نشست با بحث و گفتگو و تبادل نظر میان اندیشمندان پنل به پایان رسید.