حج و اخلاق از نظر نراقی

 

چکیده

حج، از میان فرایض دین،  دارای جایگاهی ویژه و فلسفه و احکام خاصی است وعملی است که عالمان و محققان در مورد ابعاد و مسائل مختلف آن بسیار سخن گفته اند. در این پژوهش به ابعاد مختلف حج، از جمله مناسک، احکام، فلسفه و ضرورت، حج و اخلاق، حج و عرفان  و  دیدگاه تربیتی حج  از نظر عالم و عارف نامی ملامهدی نراقی می پردازد.
  نراقی حج را با عظمت ترین ارکان دین و مهم ترین عامل نزدیکی بنده به پروردگار و موجب تزکیه نفس می داند و از نظر عرفانی حج صفای نفس را بالا می برد، کبر و غرور را می زداید و روح انسان را جلا می بخشد. نراقی نخستین مرحله این حرکت را بیرون آمدن از خود و تعلقات مادی می داند و بر این باور است که فرد با بستن احرام  از انواع تعلقات مادی و انواع امتیازات و تفاخرات و زخارف رها می شود تا حالت فرشته‏گونه پیدا کند.
حج، آثار تربیتی عظیمی دارد؛ یکی از این آثار ، شناخت و آشنایی مردم با آثار و احادیث رسول‏اللّه(ص) و زنده نگه‏داشتن و به دست فراموشی نسپردن آن‏هاست؛ یعنی حج در واقع مروری است بر تاریخ اسلام و پیامبر(ص)  بلکه مروری است بر تاریخ خدا پرستی و تاریخ پیامبران از آدم تا خاتم  و تابلویی برای تمام فداکاری‏های قهرمان توحید و پیامبرخاتم که حاجی با دیدن این صحنه‏ها و مکان ها پیام می‏گیرد.
 نراقی حج را به منزله ورود به عالم آخرت می داند.
کلید واژه:  حج، ملامهدی نراقی، مناسک، احکام حج ، فلسفه حج ، اخلاق، عرفان، تربیت.

مقدمه

 حج در لغت به معنای قصد و آهنگ کردن است، اما در اصطلاح شریعت، عبارت است از قصد کردن مسلمان مستطیع به سوی خانه خدا، در زمان معین و با انجام اعمال و مناسک مخصوص، تا عبودیت و بندگی خود را در برابر خداوند متعال نشان دهد.

مناسک حج یاد آور خاطرات ابراهیم خلیل الله است که همه مادیات و ظواهر را     رها می کند و کعبه را برای عبادت خداوند یگانه می سازد تا مرکز وحدت جهانیان شود. بنابراین، حج تجدید میثاق با آرمانهای ابراهیمی است و زائر بیت الله الحرام از همه ظواهر و مادیات دل می کند و با لباس احرام و ظاهری بی آلایش لبیک گویان عازم سرزمین وحی می شود.

حج شناخت مذهب ابراهیمی، دلبستگی به معبود حقیقی و گسستن از همه است. حج مسئله مهمی است که انسان را از عالم ماده بیرون می برد و به ملکوت اعلی و عالم روحانی وارد می کند و از خود برتربینی و تکبر، پاک و تطهیر می سازد. حج از نگاه عرفا و اساتید اخلاق، تعریف و توصیفی زیبا دارد، عارف همیشه جهان را در محضر خدا می بیند و حج را اوج عبودیت آن به شمار می آورد.

ملا مهدی نراقی در رسائل و کتاب اخلاقی خود ضرورت حج را به خوبی تبیین نموده و تأثیرات عبادی و سیاسی آن را برشمرده است. او ضمن بیان احکام و مناسک حج، این عمل را از جنبه اخلاقی، عرفانی و تربیتی مورد بررسی قرار داده است.

الف: زیست نامه و حیات علمی ملا مهدی نراقی

ملا مهدی نراقی در سال ۱۱۲۸ق. در نراق ـ یکی از روستاهای اطراف کاشان ـ متولد شد (نراقی، ۱۳۵۱: مقدمه) پدر وی که ابوذر نام داشت و از کارگزاران ساده دولتی بود، نام او را «مهدی» گذاشت (اباذری، ۱۳۷۲: ۱۵). مهدی دوران کودکی و نوجوانی را در روستای نراق سپری کرد و برای تحصیل در مدرسه علوم دینی کاشان به سوی آن دیار روان گردید و از     همان روز در پای درس اساتید حضور یافت و یکی از حجره های مدرسه را برای مطالعه و اقامت شبانه روزی خود انتخاب کرد.

نراقی پس اتمام دروس مقدماتی، به حوزه علمیه اصفهان که در آن زمان بزرگ ترین حوزه علمیه ایران بود، مهاجرت کرد و مدت زیادی در آن حوزه ماند و نزد اساتید مبرز و برجسته درس خـواند و خـود را به قلـل رفیع حکمت و ریاضیـات و هندسـه و هیئـت و دیگر فنون و علوم نقلی و عقلی رساند. وی به فقه و اصول و فلسفه و دیگر علوم متداول در حوزه های علمیه بسنده نکرد بلکه در اکثر علوم و فنون عصر خود به تحصیل و تحقیق پرداخت. ملا مهدی در علوم مختلف؛ از جمله علم هیئت، نجوم و ریاضیات صاحب نظر بود (غفاری کاشانی، ۱۳۶۹، ص ۳۹۳) و از تحقیقات دانشمندان غربی بهره برده بود.

او عالی  ترین کتب ریاضی را تدریس می کرد وبعضی از وی به افضل المهندسین تعبیر کردند. سرانجام علامه محقق، ملا مهدی نراقی، در شب شنبه ۱۸ شعبان ۱۲۰۹ق. در هشتادویک سالگی در شهر کاشان وفات نمود (نراقی، ۱۳۵۱، مقدمه. مدرس تبریزی، ۱۳۶۹، ص ۶/۱۶۴). از او چهار فرزند به نام های: ملااحمد، ملاابوالحسن، ملا اباذر و ملا محمد مهدی به یادگار ماندند (جمعی از مؤلفان، بی تا، ج۱، ص۲۹۳).

محقق نراقی در تألیف و تصنیف، ذوق و سلیقه مطلوبی داشت و بعضی از آثار قلمی او را در نوع خود از نوادر به شمار آورده اند. آثار تحقیقی او در علوم عقلی و نقلی متجاوز از سی اثر در زمینه اصول، فقه، فلسفه، اخلاق، ریاضیات، هندسه، هیئت، نجوم و ادبیات است (زمانی، ۱۳۸۱، ص۳۵۹) که این آثار بر تبحر و تخصص محقق نراقی دلالت دارند، که مهم ترین آثار قلمی ملا مهدی نراقی عبارت اند از:

 1. جامع الافکار و ناقد الأنظار، در زمینه خدا شناسی.

۲. قرهالعیون، درباره ماهیت و وجود.

۳. اللمعات العرشیه، در باره وجود و ماهیت، صفات جمال و جلال مبدأ، کیفیت ایجاد و افاضه و صدور افعال، در نفس انسانی و نبوت و چگونگی وحی و نزول فرشتگان.

۴. اللمعه الالهیه فی الحکمه المتعالیه، در حکمت متعالیه.

۵. کتاب انیس التجّار در احکام

۶. مناسک حج انیس الحجّاج در مورد مسائل حـج و زیارت مراقـد شریف پیامبر(ص) و ائمه اطهار(علیهم السلام) .

۷. انیس المجتهدین در احکام.

۸. کتاب توضیح الاشکال به فارسی و در هندسه اقلیدس که درحقیقت ترجمه و شرح کتاب هندسه اقلیدس است.

۹. انیس الموحدین به فارسی در اصول دین نوشته شده و با تصحیح و پاورقی شهید آیت  اللّه قاضی طباطبایی و مقدمه استاد حسن زاده آملی به چاپ رسیده است.

۱۰. دیوان اشعار.

۱۱. جامع السعادات و جامع المواعظ در اخلاق (آشتیانی، ۱۳۵۸، صص۳۵۲ـ۳۵۱).

مناسک مکیه :

 یکی از آثار ملاّمهدی نراقی در موضوع حج، رساله ای است با عنوان «مناسک مکیه» که در اعمال و مناسک حج تمتع است. نویسنده در آغاز این رساله، انگیزه خود از نگاشتن این اثر و نیز علت نامگذاری آن را چنین بیان می کند:

 «این رساله را بنابر التماس بعضی از برادران دینی جمع نمود در اعمال واجبه؛ حجّ تمتع، نه قِران و اِفراد؛ زیرا که واجب بر جماعتی که منزل ایشان از شانزده فرسخ بیشتر باشد، حج تمتع است و حج قِران و اِفراد فرضِِ جماعتی است که منزل ایشان در مکه، کمتر از شانزده فرسخ باشد و از برای تمامیت فایده این رساله، قدر ضروری از زیارت پیغمبر و فاطمه و ائمه بقیع: به آن ضمّ نمود و چون تمام آن در مکه معظمه شد، آن را «مناسک مکیّه» مسمّی نمودم.» (ورعی، ۱۳۸۱، ص۱۵۶). این رساله حاوی دو باب؛ «عمره تمتع» و «حجّ تمتع» ویک «خاتمه» است:

در باب اول، پنج فصل برای تبیین اعمال پنج گانه عمره تمتع گشوده است.

در آغازین فصل باب اوّل، به بحث احرام پرداخته و در معرفی مواقیت پنجگانه، علاوه بر بیان احکام مربوط به آن، مواضع دقیق آن ها را نیز مشخص کرده است.

در فصل دوم، مباحث مربوط به طواف را مطرح کرده، برای معرفت و شناخت حدّ حرم علایمی را مشخص ساخته است.

در فصل سوّم، به احکام مربوط به نماز طواف پرداخته و در فرض تقیه، نماز طواف با دستان بسته را تجویز نموده است.

فصل های فصل چهارم وپنجم را به احکام مربوط به سعی وتقصیر اختصاص داده است.

 باب دوم حاوی احکام و اعمال حج تمتع است که سیزده عمل آن در شش فصل تنظیم گردیده است. در بخش آداب و مستحبات نیز به بیان حدود مسجد الحرام در عصر نبوی پرداخته و این نکته را یاد آورد شده که مواضع مختلف در مسجد در فضیلت با یکدیگر تفاوت دارند. مصلاّی حضرت رسول(ص) را افضل اماکنِ مسجد شمرده که میان «رکن یمانی و حجرالأسود، نزدیک به دیوار خانه و موضع سجده نیز متصل به شاذروان است.» در همین بخش بعضی از اماکن متبرکه مکه؛ مانند خانه خدیجه، مولد النبی، قبر خدیجه، قبرآمنه، قبر عبدالمطّلب و قبر ابوطالب را نیز معرفی کرده است.

 خاتمه رساله به آداب زیارت پیامبر گرامی(ص)، فاطمه زهرا(س) و ائمه بقیع: اختصاص دارد. مؤلف ضمن بیان آداب زیارت، به طور دقیق محلّ آمد و شد زائران را تشریح کرده است (ورعی، ۱۳۸۱، صص۱۵۶ـ ۱۵۵۵).

جامع السعادات

اثر دیگر محقق نراقی که به تفصیل از اسرار و معارف حج سخن گفته، اثر معروف اخلاقیِ او به نام «جامع السعادات» است. کتابی عظیم و جامع در علم اخلاق برای تهذیب نفس انسان  ها، دفع صفات رذیله و دفع نفس اماره و تربیت آن است. این کتاب از بهتـرین و جامـع  ترین کتاب ها در علم اخـلاق و مباحث فـوق می باشد. جایگاه عالی و بی نظیر این کتاب در بین مردم به حدی بود که عامه مردم جهت استفاده از آن، که به زبان عربی بود، از فرزند خلف مؤلف احمد بن محمد مهدی تقاضای ترجمه آن را کردند. نراقی در جلد سوم این کتاب، حج را با عظمت ترین ارکان دین و مهم ترین عاملی که بنده را به پروردگار نزدیک می کند و مهم ترین تکالیف الهی و سنگین ترین آن ها و دشوار ترین عبادات بدنی و بر ترین آن ها شمرده که روایات فراوانی در فضیلت آن در کتب روایی آمده، نقل کرد است.

حج در نگاه ملا مهدی نراقی

الف: ضرورت حج

حج  نمایشی  است  از تساوی  و برابری، وحدت  و یگانگی، چرخش  حول  یک  محور و تمرینی  برای  پیروزی  بر نفس  و غلبه  بر خواهش های  نفسانی  و همه  این ها به  این  شرط  است  که  انجام  حج، با علم  و آگاهی  به  دستورات  خداوند همراه  باشد تا مصداق  این  سخن  امام  موسی  بن  جعفر(علیهما السلام) نباشیم  که  فرمودند: «مَا أَکْثَرَ الضَّجِیجَ‏ وَ أَقَلَّ الْحَجِیجَ!».

ملا مهدی نراقی حج را با عظمت  ترین ارکان دین و مهم  ترین عامل نزدیکی بنده به پروردگار می  داند؛ چون این تکالیف الهی از دشوار ترین عبادات بدنی است و پاداش کثیری نیز دارد [۱] (نراقی، بی تا، جامع السعادات، ج‏3، ص۳۸۳).

او با ذکر حدیثی از پیامبر خدا(ص) تارک حج را در صورت استطاعت، با کافر یکی شمرده و او را مستوجب عذاب الهی می  داند؛ «یا علی! هشت گروه از امت من اهل اسلام نیستند، بلکه کافرند؛ یک دسته از آن  ها کسانی هستند که مستطیع شوند و حج نکنند.» (نراقی، ۱۳۸۳، ص۱۶۶).

از حضرت صادق(ع) نیز نقل شده که فرمود: یک نماز واجب بهتر است از بیست حج و یک حج بهتر است از یک خانه که پر باشد از طلا و در راه خدا انفاق کند تا تمام شود.» (کلینی، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۴، ح۱۲).

ب: احکام حج از نظر نراقی

 1. احرام

 نراقی در رساله مناسک مکّیه، در آغازین فصل باب اوّل، به بحث احرام پرداخته و در معرفی مواقیت پنجگانه، علاوه بر بیان احکام مربوط به آن، مواضع دقیق آن ها را نیز مشخص کرده است. به لحاظ معین نبودن اماکن و راهنمایی حجاجی که به صورت پراکنده عازم حج می شدند، نراقی در مباحث دیگر نیز کم و بیش به تعیین حدود و ثغور اماکن توجه نموده است؛ مثلاً: درباره این مطلب که زائر هنگام مشاهده خانه های مکه باید تلبیه گفتن را ترک کند، می نویسد:

 «مشاهده خانه های مکه هنگامی کـه بر بـالای عقبه رود که آن را عقبه مدنیین و عقبه ابوطالب گویند و در پای آن از سمت مکّه قبرستان معلاّه و ذی طوی واقع است.» (ورعی، ۱۳۸۱، ص۱۵۷).

۲. طواف

 نراقی در فصل دوّم مناسک مکّیه، مباحث مربوط به طواف را مطرح کرده، برای معرفت و شناخت حدّ حرم علایمی را مشخص ساخته است. در تبیین این مطلب که هنگام شروع طواف، باید جزء اول بدن، محاذی جزء اول حجرالأسود باشد، به تناسب اطلاعاتی را در خصوص حجرالأسود ارائه کرده، می نویسد:

 «حجرالأسود در ازمنه سابقه شکسته شده است و حال هفده یا هیجده سنگ سیاه است که به یکدیگر وصل نموده اند و بر اطراف آن لاک ریخته اند و اطراف لاک را نقره گرفته اند و در سنه ۱۱۸۸ق. که فقیر به زیارت بیت الله شرفیاب گردید، در روز ۱۴ ذی حجه سال مذکور، دو تنگه نقره، که اطراف آن مطلاّ است، بر در حجر نصب نموده اند؛ به نحوی که همه نقره های سابق را و اکثر لاک ها را پوشانیده، لیکن قلیلی از لاک ها که متصل به ابتدای اجزای حجر است، ظاهر است و بر بالای تیک های نقره صُرب ریخته اند… چون یافتن جزء اوّل حجرالأسود مشکل است، باید علامتی در زمین پیدا نمود که برابر جزء اوّل حجر باشد… البته هم اکنون که خطی تیره رنگ محاذی حجرالأسود بر سنگفرش های مسجدالحرام نقش بسته، مشکلی از این جهت وجود ندارد. اما در گذشته که از اینگونه علایم خبری نبود، فق ها به منظور راهنمایی مردم به بیان چنین نکاتی هم عنایت داشته اند.» (همان).

نراقی در فصل سوّم رساله مناسک مکّیه به احکام مربوط به نماز طواف پرداخته و در فرض تقیّه، نماز طواف با دستان بسته را تجویز نموده است.

۳. حج با مال حلال

 کسی که راهی خانه خدا می شود، باید بکوشد هزینه حج را از راه حلال به دست آورد ولی طبق نظر نراقی «هرگاه حج بر کسی واجب شود، از مال حلال خود و به مال دزدیده شده یا مال‏غصبی و یا مطلق مال حرام حج بگزارد، حجّ او صحیح و از عهده وجوب حج برآمده است، مگر اینکه مشغول الذمّه صاحب مال خواهد بود؛ یعنی ذمّه او از حقّ اللّه بریء و خلاص شده و به حقّ الناس گرفتار خواهد بود.» (نراقی، ۱۳۸۳، ص۳۹).

حضرت صادق(ع) فرمود: «هر گاه کسی مالی را از غیر کسب حلال به دست آورد، و با آن حج کند و لبّیک گوید، ندا رسد: لا لبّیک و لا سعدیک! و اگر از حلال باشد، خطاب آید: لبّیک و سعدیک». [2] و فرمود: «اثر کسب حرام در فرزندان و ذرّیّه نمودار می ‏شود» (نراقی، ‏ جامع السعادات‏، بی تا، ج۲، ص۲۲۱). و این  نظر مورد اتّفاق بزرگان دین است که اگر کسی به قصد حج بیرون آید و همراه او کالا برای تجارت باشد، حجّش صحیح و دارای ثواب است، با اینکه سفرش خالص برای حج نیست، دلیلش این است که تجارت برای کسب روزی است و این خود عبادت است. (همان)

۴. نماز های طواف

 نماز طواف از نمازهای واجب ده گانه است و درست نبودن تلفظ حمد و سوره ممکن است به بطلان حج نیز منجر شود:

 «مخفی نیست که غالب مردم در این اعصار، حمد و سوره و دیگر ذکرهای واجب نماز را درست ادا نمی  کنند و با وجود قدرت بر تصحیح آن، سعی در یاد گرفتنش نمی ‏کنند و این معنا باعث بطلان نماز ایشان، بلکه باعث بطلان حجشان نیز می  شود؛ زیرا که دو رکعت نماز طواف، از ارکان حج است و همین که درست اقامه نشود، حج هم فاسد است.» (نراقی، ‏ تحفه رضویه‏، ۱۳۸۴، ص‏379).

۵. وکالت در امور حج

 ملا مهدی نراقی وکالت در حج را جایز ندانسته، می  نویسد:

 «بدان که جایز نیست وکالت در هر امری که غرض شارع تعلّق گرفته باشد که آن امر را مکلّف خود به جا آورد؛ مثل طهارت گرفتن با قدرت؛ خواه وضو باشد و خواه غسل و مثل نماز کردن و روزه گرفتن و حج کردن.» (همان، ص ۳۴۷).

 6. روزه در حج

 حاجی با توجه یه اینکه مسافر است و نمی  تواند روزه بگیرد ولی در سه مورد می  تواند روزه واجب بگیرد؛ به عبارتی، سه روز استثنا شده است که در سفر می ‏توان روزه گرفت:

اول؛ سه روز روزه بدل هدی در حجّ تمتّع.

دویم؛ هیجده روز بدل نحر، از برای کسی که قبل از غروب آفتاب روز عرفه، به عمد از عرفات کوچ کند و عاجز باشد از نحر للّه.

سیم؛ روزه نذر معیّن، هرگاه در نذر، به خصوص سفر را قید کرده باشد، به این نحو که نذر کرده باشد که فلان روز را روزه بگیرد در سفر و حضر. امّا هرگاه مطلق نذر کرده، به این نحو که نذر کرده باشد که فلان روز را همیشه روزه بگیرد و به خصوص سفر را ذکر نکرده باشد، لازم نیست که آن روز را در سفر روزه بگیرد (نراقی‏، تذکره الأحباب‏، ۱۳۸۳‏، ص۱۱۶). روزه روز عرفه‏ از روزه‏های مکروه است‏. (همان، ص۱۰۶)

۷. اذان در حج

 در چند موضع است که اذان ساقط است؛ از مواضع سقوط اذان، نماز عصر روز عرفه است. در عرفات، برای حج گزاران و در سایر مواضع و بلاد از برای سایر مردمان و نماز خفتن است در مشعر الحرام از برای اهل حج. و حق آن است که سقوط اذان در این موضع به جهت خصوصیت بقعه عرفات و مشعر نیست، بلکه به جهت جمع است (نراقی، ‏تحفه رضویه‏، ۱۳۸۴، ص۳۴۴).

۸. صحت قرائت حمد و سوره

 صحت قرائت از شرایط قبولی حج است:

 «مخفی نیست که غالب مردم در این اعصار، حمد و سوره و سایر اذکار واجب نماز را درست نمی ‏دانند و با وجود قدرت بر تصحیح آن، سعی در یاد گرفتن آن نمی ‏کنند و این معنا باعث بطلان نماز ایشان، بلکه باعث بطلان حج ایشان نیز است؛ زیرا که دو رکعت نماز طواف، از ارکان حج است و همین که درست نباشد، حج هم فاسد است. پس بر اهل ایمان و شیعیان اهل بیت حضرت سید الأنام لازم است که در این باب سعی کنند تا حمد و سوره و سایر اذکار واجبه نماز را درست نمایند که تارک الصلاه نباشند» (همان، ص۳۷۹).

۹. خمس پول حج

 اگر هزینه سفر حجّ واجب، از منافع    همان سالی است که می ‏رود و از منافع    همان سال مستطیع شده باشد، هزینه سفر حج وضع می ‏شود و داخل مؤونت است و نیازی به خمس سال ندارد (نراقی‏، تذکره الأحباب‏، ۱۳۸۳‏: 286) مثل اینکه فرض کنیم که کسی که به صد تومان مستطیع است، در بین سال صد تومان منافع به جهت آن هم رسید و در بین    همان سال سفر حج کرد، پس باید اخراجات سفر را وضع کند، هرگاه چیزی زیاد بیاید از آن بقیه، خمس بدهد. و اگر از منافع    همان سال مستطیع نشده باشد، بلکه از منافع چند ساله مستطیع شده باشد، مثل اینکه سالی ده تومان از اخراجات آن فاضل آمده باشد و جمع شده باشد تا سال دهم صد تومان شده باشد، در این صورت باید خمس مجموع آنچه در سالهای سابق زیاد آمده بدهد (همان).

آنچه از منافع آن سالی که در بین آن به حجّ می ‏رود، خرج می ‏کند، خمس ندارد، مگر هرگاه در آخر آن سال برود که در این صورت باید خمس آن را نیز بدهد. و اگر کسی مستطیع شود و در آن سال نرود و در سال بعد برود، در این صورت باید خمس مجموع آنچه در سال سابق از خرج سالیانه زیاد آمده و به جهت آن مستطیع شده بدهد (همان).

حج و اخلاق از نظر نراقی

 نراقی حج را موجب تزکیه نفس و مهم  ترین راه تکامل اخلاقی می  داند. او در کتاب «جامع السعادات» توصیه های جدّی اخلاقی به حجاج دارد و معتقد است هرکس آهنگ حج کند، باید اموری را که در پی می  آید رعایت کند:

۱. نیّتش را برای خدا خالص گرداند و هیچ غرض دنیوی را در آن وارد نسازد، فقط برای امتثال امر الهی عازم حج شود.

۲. به درگاه الهی توبه کند؛ توبه ای خالص و حقیقی و خود را برای سفر آخرت مهیّا سازد.

۳. عظمت بیت و صاحب بیت را در نفس خود به یاد آورد و بداند که ترک خانواده و وطن و مفارقت از دوستان و شهر و دیار، برای امر مهمی است؛ سفری که با همه سفرهای دنیا تفاوت دارد. توجه کند که به زیارت چه خانه ای می  رود و صاحب این خانه کیست؟

۴. قلب خود را از هر آن چه آن را مشغول می  سازد، خالی کند و خود را متوجه خدا و سفر آخرت نماید.

۵. سعی کند که توشه سفرش از مال حلال باشد. در این سفر زیاد انفاق کند.

۶. خُلق خود را نیکو گرداند و به نیکی سخن بگوید و بر تواضعش بیفزاید. همسفر خوبی برای زائران دیگر باشد.

۷. در این سفر سادگی را پیشه سازد. از زینت دنیا بپرهیزد و از فخر فروشی و خودنمایی دوری کند. (نراقی، ‏ علم اخلاق اسلامی، ۱۳۷۷، ج‏3، ص۴۸۲) ‏

پی نوشت ها:

  [1]. «اعلم أنّ الحج أعظم أرکان الدین، و عمده ما یقرب العبد إلى رب العالمین، و هو أهم التکالیف الإلهیه و أثقل ها، و أصعب العبادات البدنیه و أفضل ها، و أعظم بعباده ینعدم بفقد ها الدین، و یساوى تارک ها الیهود و النصارى فی الخسران المبین. و الأخبار التی وردت فی فضیلته و فی ذم تارکه کثیره مذکوره فی کتب الاخبار، و الأحکام و الشرائط الظاهره له على عهده الفقهاء، فلنشر إلى الاسرار الخفیه، و الاعمال الدقیقه، و الآداب الباطنه، التی یبحث عن ها أرباب القلوب».

 [2]. «إِذَا اکْتَسَبَ‏ الرَّجُلُ مَالًا مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ ثُمَّ حَجَّ فَلَبَّى، نُودِیَ لَا لَبَّیْکَ وَ لَا سَعْدَیْکَ، وَ إِنْ کَانَ مِنْ حِلِّهِ فَلَبَّى، نُودِیَ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ!»

مراجع

۱. قرآن کریم. 
۲. اباذری، عبدالرحیم، ملامهدی نراقی منادی اخلاق، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اوّل، ۱۳۷۲ش. 
۳. آشتیانی، سید جلال الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، چاپ دانشگاه مشهد، ۱۳۵۸ش. 
۴. تنکابنی، میرزا محمد، قصص العلما، تهران، علمیه اسلامیه، بی تا. 
۵. جمعی از مؤلفان، گلشن ابرار، کوثر، قم، بی تا. 
۶. حر عاملی، محمد حسن، وسائل الشیعه، تهران، المکتبه الاسلامیه، بی تا. 
۷. الدجیلی، حسن، الفق ها حکام علی الملوک، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق. 
۸. زمانی، علی، «نراقیان ستارگان درخشان سپهر نجوم»، مجموعه مقالات کنگره فاضلین نراقی، تهران، ارشاد اسلامی، ۱۳۸۱ش. 
۹. غفاری کاشانی، ابوالحسن، گلشن مراد، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، زرین، تهران، ۱۳۶۹ش. 
۱۰. کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، بیروت، دارالاضوا، ۱۴۱۳ق. 
۱۱. مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانه الادب، تهران، علمی، ۱۳۶۹ش. 
۱۲. ملکی تبریزی، آقا میرزا جواد، المراقبات، قم، دارالمثقف المسلم، ۱۳۶۳ش. 
۱۳. نراقی‏، ملا احمد، تذکره الأحباب‏، بوستان کتاب‏، قم‏، ۱۳۸۳ش. ‏
۱۴. نراقی‏، ملا احمد، عوائد الایام، ملااحمد نراقی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵ش. 
۱۵. نراقی، ‏ملا محمد مهدی، انیس التجار، بوستان کتاب‏، قم‏، ۱۳۸۳ش‏. 
۱۶. نراقی، ‏ملا محمد مهدی، انیس الموحدین، مقدمه از محمدعلی قاضی طباطبایی، تبریز، ۱۳۵۱ش. 
۱۷. نراقی، ‏ملا محمد مهدی، تحفه رضویه‏، بوستان کتاب‏، قم‏، ۱۳۸۴ش‏. 
۱۸. نراقی، ‏ملا محمد مهدی، جامع السعادات‏، اعلمی‏، بیروت‏، چاپ چهارم، ‏بی تا. 
۱۹. نراقی، ‏ملا محمد مهدی، جامع السعاده، ترجمه ملااحمد نراقی، معراج السعاده، تهران، انتشارات جاویدان، بی تا. 
۲۰. نراقی، ‏ملا محمد مهدی، شرح الالهیات من کتاب الشفاء، به اهتمام مهدی محقق، مقدمه از حسن نراقی، قم‏ کنگره بزرگداشت محققان نراقی‏، ۱۳۸۰ش. ‏
۲۱. نراقی، ‏ملا محمد مهدی، علم اخلاق اسلامی (ترجمه جامع السعادات)، سید جلال الدین مجتبوی‏، حکمت‏، تهران‏، ۱۳۷۷ش‏. 
۲۲. نزایی، عبدالحسین، اثر آفرینان زندگی نامه نام آوران فرهنگی ایران از آغاز تا سال ۱۳۰۰ش، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۰ش. 
۲۳. نعمه، عبدالله، فلاسفه شیعه، ترجمه جعفر غضبان، آموزش انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۶۷ش. 
۲۴. نمازی، عبدالنبی، مصباح الشّریعه فی شرح تحریر الوسیله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، تهران، ۱۳۷۵ش. 
۲۵. نوری طبرسی، حاج میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان. 
۲۶. وحید بهبهانی، علی دوانی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲ش. 
۲۷. ورعی، سید جواد، «حج در آثار فاضلین نراقی»، می قات حج، ـ سال دهم ـ شماره سی و نهم ـ بهار ۱۳۸۱ش.

نویسنده

سید حسن قریشی کرین: استادیار دانشگاه، عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور

فصلنامه میقات حج شماره ۹۵

ادامه دارد…