کهن‌ترین شاهکار معماری اسلامی/ «قبهالصخره» در ۱۶۰ سال قبل + تصاویر

خبرگزاری فارس ـ گروه هنر: حرم شریف در قدس از سه مسجد تشکیل شده است: مسجد الصخره، مسجد عمر و مسجدالاقصی. «قبه الصخره» کهن‌ترین شاهکار معماری اسلامی و بلندترین بارگاه و بقعه در حرم شریف است که در نهایت کمال باقی مانده است. قبه الصخره نخستین بنای اسلامی است که در شکل اصلی‌اش باقی مانده است، گرچه در طول اعصار، تعمیر و بازسازی شده ولی امروزه در این بنا، بیشتر آثار معماری مربوط به سده اول هجری قابل مشاهده است.

جایگاه مسجدالاقصی (اولین قبله مسلمین) نسبت به قبهالصخره (صخره مقدس ادیان)

پیش از اینکه فلسطین به دست مسلمانان افتد، در شهر بیت‌المقدس در روی تپه‌ای که حرم الشریف نام داشت، معبد سلیمان برپا بود. در روی این تپه، صخره مسطحی قرار دارد که می‌گویند به دست حضرت ابراهیم از فردوس به آن محل انتقال داده شده است و مورد احترام یهودیان و مسلمانان است.

صخره مقدس، سال ۱۸۹۰ میلادی

این صخره بلندترین نقطه کوه موریاست؛ بر طبق روایات یهود، آرامگاه حضرت آدم نیز در این کوه یافت شده و جایی که اولین انسان آفریده شده است. ابعاد صخره ۱۸ در ۱۳ متر و بلندترین نقطه‌اش یک متر و نیم بالاتر از کفِ قبّه است. در زیر صخره، غاری به مساحت ۴.۵ متر مربع است که به روایتی این غار، عبادتگاه حضرت داوود و سلیمان نبی بوده است.

گفته می‌شود بر قطعه‌ای از یک ستون مرمرین در جنوب غربی صخره «قدم محمد» قرار دارد که جای پای حضرت محمد(ص) است، در شبی که به معراج رفت.

مسجد عمر (که هویت مجزایی از قبهالصخره دارد)، تاریخ عکس: آوریل ۱۸۶۲ میلادی

با اینکه این مسجد در زمان عبدالملک‌بن مروان و طی ۵ سال (سال ۶۸۷ تا ۶۹۲ میلادی) ساخته شده است ولی برخی آن را به غلط مسجد عمر می‌خوانند. چرا که هنگام فتح بیت‌المقدس به دست اعراب مسلمان در سال ۶۳۷ میلادی، مسیحیان خواستار حضور شخص خلیفه دوم برای امضای پیمان تسلیم بودند؛ عمر بن خطاب پس از حضور در بیت‌المقدس و امضای پیمان، روی صخره نماز خواند و دستور داد آنجا مسجدی بنا شود.

این در حالی است که عبدالملک ۷ سال عواید مصر را کنار گذاشت تا مخارج ساخت قبه الصخره را تأمین کند. البته انگیزه او، عمل به توصیه خلیفه دوم نبود، بلکه به دنبال بدیلی برای کعبه بود تا مسلمانان شام به جای کعبه، دور آن طواف کنند! چون مردم شام هرگاه به حج می‌رفتند، عبدالله بن زبیر (خلیفه رقیب) از آن‌ها بیعت می‌گرفت و این برای عبدالملک خوشایند نبود.

نمایی از قبهالصخره، سال ۱۸۹۰ میلادی

نام معمار قبه الصخره را نمی‌دانیم، بی‌شک می‌توان گفت کارگران عرب و رومی با نظارت دو نفری که نامشان در ماجرای ساخت قبه آمده، یعنی «رجاء بن حیات» و «یزیدبن سلام» در خلق این بنا دست داشته‌اند.

نقشه قبه الصخره مستقیماً برگرفته از نوع متمرکزی است که در دنیای مسیحیت کاربرد داشت و عموماً برای تعمیدگاه، و به ویژه در فلسطین برای کلیسا، یادبود حوادث دوران  مسیحیت، مورد استفاده بود. این نقشه هشت ضلعی، بیشتر شامل یک هشت‌گوشه بسته بیرونی است که دو هشت‌گوشه باز استوار بر ستون‌ها را در بر می‌گیرد. بر فراز اینها قبه‌ای روی ساقه‌ای بلند و دایره شکل بنا شده است. این نقشه نمایشگر کاری زیباست که قبلاً در دنیای بیزانس راه تکامل را پیموده است.

برشی از مسجد ایاصوفیه که بنای اصلی کلیسایی ساخته‌شده در سال ۵۶۲ میلادی است

طرح قبه الصخره شباهتی به طرح مسجد مدینه ندارد و شباهت آن به کلیسای ایاصوفیه در قسطنطنیه زیادتر است. در واقع نوعی سیبوریوم (ciborium) بود و در نتیجه بنا، به شکل مقابر شهدای مسیحی درآمد. سیبوریوم نوعی سایبان تزیینی است که بر روی ستایشگاه برخی از کلیساها و معابد مسیحی قرار دارد.

قبه الصخره، نخستین نمونه مسجدهایی است که به دلیل فاصله گرفتن از سادگی ساختمان و بی‌پیرایگی ـ که ویژگی مساجد پیش از آن بود ـ از سایر مساجد متمایز می‌شود. قسمت مرکزی این مسجد به صورت استوانه‌ای است که در روی آن گنبد قرار دارد و در اطراف استوانه دو ردیف ستون سنگی و پایه‌های پنج ضلعی، مسجد را به صورت بنای هشت ضلعی درآورده است. 

ابن عبدربّه در سال ۹۱۳ میلادی از جزئیات بیشتری پیرامون قبهالصخره سخن گفته است: «اینک گنبد را با ۳۳۹۲ ورق سربی پوشانده بودند و بر این ورق‌ها ۱۰۲۱۰ صفحه برنجیِ طلا کاری بوده است.»

نگاهی به قسمت بالای بنا نشان می‌دهد که تمام فضا به وسیله گنبد فرا گرفته شده است، امری که حالت روحانی محیط مسجد را فزونی می‌بخشد. این گنبد، دو پوشه چوبی است. گنبد کنونی که به جای گنبد اولیه در قرن دوازدهم بنا شده، به احتمال بسیار از همان زمان زراندود بوده است. ابن فقیه که گنبد را در سال ۹۰۳ میلادی دیده است، می‌گوید: «گنبدی روی گنبدی (گنبد دوپوش) است و بر آن ورق‌های سرب و مس، همه پوشیده از طلا». 

طاق (رواق)هایی نعل اسبی از ممیزات معماری اکثر مساجد عصر اموی است، که در قبه الصخره نیز به کار گرفته شده است.

 نقشمایه غالب طاق‌های قبهالصخره را که به صورت نباتات، درختان و جام‌های جواهر نشان متجلی می‌شد، نماد پیروزی مسلمین، معبد سلیمان و خود بهشت تفسیر کرده‌اند.

نمایی از بیت‌المقدس، ۱۳۰ سال قبل
اعراب مسلمان چیزی به نام هنر نداشتند. آنان هنر صنعتگران مصری، سوری، یونانی و ایرانی تحت فرمانروایی خود را گرفتند و به هم پیوند زدند که امروزه به نام «هنر اسلامی» شناخته می‌شود. معماری عصر امویان را باید آغاز هنر اسلامی دانست.

«صخره مقدس» که زیر قُبَه الصّخره در بیت‌المقدس قرار دارد، در ادیان یهودیت،‌ مسیحیت و اسلام مورد احترام است. یهودی‌ها آن را محترم می‌شمارند چرا که معتقدند خاک آدم از آن تهیه شده و زمین از آنجا گسترده شده است. صخره در میان مسیحی‌ها محترم است، چون اعتقاد دارند معبد (هیکل) سلیمان آنجا بوده و صخره تا مد‌ت‌ها میزان «تابوت عهد» بوده است. این صخره در اسلام هم دارای جایگاه ویژه‌ای است، چرا که حضرت محمد(ص) از آنجا سوار بُراق شد و به معراج رفت. ضمن اینکه اسرافیل هم از روی این صخره در صور می‌دمد و قیامت آغاز می‌شود.

۲۱ آگوست ۱۹۶۹ مسجدالاقصی توسط «مایـکل روهان» به آتش کشیده شد؛ رژیم صهیونیستی اعلام کرد او یک مسیحی مجنون است اما برخی منابع معتقد بودند او یهودی است. در این آتش‌سوزی، آسیبی به قبهالصخره نرسید اما در مسجدالاقصی، منبر صلاح‌الدین ایوبی و بسیاری کتاب‌ها و دیوارها در آتش سوخت. «مایـکل روهان» هم پس از مدتی بستری در تیمارستانی در عکا، بدون اینکه محاکمه شود به کشورش (استرالیا) بازگردانده شد!