ضرورت به‌کارگیری معماری ایرانی اسلامی در ساخت و ساز شهری برای حفظ هویت ایرانی اسلامی

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرگزاری فارس از ارومیه، یکی از ویژگی‌ها و جلوه‌های مشهود و ملموس هویت تاریخی هر مکان و شهری در بافت‌های سنتی و کهن آن مشخص می‌شود به طور طبیعی با گذشت زمان چنین بافت‌هایی که حکم شناسنامه‌ی شهر را دارند، دچار فرسایش فیزیکی می‌شوند.

این در حالی است که با رشد شهرنشینی، بافت‌های جدید شهر با شاخص‌های مدرن شکل یافته و روز به روز بر حجم و اهمیت آن افزوده می‌شود. به خصوص امروزه با تغییر شیوه‌ی زیستن افراد، حضور عناصر زندگی مدرن و سبک زندگی شهرنشینی، این مساله اهمیت خود را بیشتر نشان می‌دهد.

در این میان سبک زندگی مفهومی اساسی در زندگی افراد است که بیانگر عقاید، گرایشات و شیوه‌های تفکر آنان بوده که در واقعیت مشاهده می‌شود. اهمیت یافتن انتخاب در جامعه‌ی ایران بیش از هر چیز در عرصه‌ی کالاهای مادی و مصرفی در حال وقوع است و تغییر چهره‌ی شهرهای بزرگ ایران و روند فزاینده‌ی توجه به سطحی‌ترین بخش مصرف این مساله را به خوبی بیان می‌کند.

آنچه که اکنون بافت قدیم شهر نامیده می‌شود، زمانی به عنوان یک کلیت شهری از حیاتی کامل و کارآمد برخوردار بود که تکامل و کارآمدی آن محصول تعامل انسان و طبیعت بود که در طول قرن‌ها و به واسطه اندیشه عمیق یا آزمون و خطاهایی مکرر به تعادل رســیده است.

هر چند که اکنون بافت قدیم شــهر در ایران، با مفاهیمی چون فرسودگی، ناکارآمدی و بالاتکلیفی همراه است، اما بهترین ارزشهای فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و معماری هر شهر در آن نهفته است. به نظر می‌رسد بیشترین مشــکلات مرتبط با بافت قدیم شهر در ایران ناشــی از عدم شناخت دقیق ماهیت آن و عدم تالش برای تطبیق آن ماهیت با شرایط معاصر می‌باشد.

شایان ذکر است آثار معماری به عنوان نمادهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی یک کشور شناخته می‌شوند و تمدن‌های تاریخی نخست از طریق همین آثار معماری شناخته و ساختمان‌هایی چون تخت جمشید، اهرام ثلاثه مصر، کالاسیوم روم از جمله چنین آثاری محسوب می‌شوند. آثاری که پیوند دهنده مهم خودآگاهی‌های اجتماعی بوده‌اند، شهرها، مذاهب و فرهنگ‌ها از طریق همین یادواره‌ها خود را می شناسانند. بر همین اساس هدف اصلی گزارش بررسی ضرورت و شاخص‌های معماری ایرانی اسلامیاست و در این راســتا، برای در جریان قرار گرفتن اهمیت و جایگاه بافت ایرانی اسلامی با چند تن از کارشناسان معماری مصاحبه‌ای ترتیب دادیم.

ساخت بناها و سبک شهرسازی تاثیر گرفته از فلسفه‌ی زیست و منش انسان‌ها است

مدرس دانشگاه در خصوص اهمیت بافت معماری  ایرانی_ اسلامی  به خبرنگار فارس گفت: یکی از مباحث حائز اهمیت در جامعه علمی معماری و شهرسازی کشور موضوع شهرهای ایرانی- اسلامی و شهرسازی و معماری مرتبط با آداب و رسوم ایران و اسلام است و با بررسی کشورهای دارای هویت تاریخی و فرهنگی، می‌­توان به عینه دریافت که سبک شهرسازی و ساخت بناها هم موثر از فلسفه­‌ی زیست و منش انسان­‌ها بوده و هم خود برآن تاثیرگذار بوده است.

دکتر مرتضی خسرونیا ادامه داد: شهر اسلامی- ایرانی به شهری اطلاق می‌­شود که مکان تحقق تمدن بوده و از نظر مفهومی منبعث از اصول دین مبین اسلام و در معنا دارای ارزش­های پایدار مبتنی بر بینش عرفانی ایرانی و در مصداق مبتنی بر ویژگی­‌های بستر طبیعی، فرهنگی و تاریخی بوده و در هر یک از بازه‌های زمانی متناسب با ویژگی‌­ها و نیازمندی‌­های مراتب گوناگون معنوی و مادی جوامع انسانی و با استفاده بهینه از علوم، فنآوری و مهندسی شکل می­‌گیرد.

وی با بیان اینکه هدف از ایجاد این­گونه از شهرسازی فراهم آوردن زمینه مناسب برای تکامل و تعالی انسان­‌ها مطابق با آموزه‌های دین اسلام بوده است تصریح کرد: در این زمینه توسعه روابط اجتماعی و نیز تولید مظاهر فرهنگ و تمدن به ویژه در آثار هویتمند هنری تجلی یافته­‌است و  نمونه­‌های مصداقی آن را می‌­توان پس از ظهور اسلام تا آغاز سال ۱۳۰۰ هجری خورشیدی در حوزه فرهنگی ایران ملاحظه کرد.

مدرس دانشگاه افزود: پیش از اسلام، سبک شهرنشینی و شهرسازی در مفاهیمی نظیر کهن­دژ، ربض، شارستان و… نمود پیدا می‌کرد. اما با روی­‌آوردن ایرانیان به اسلام، مسجد به عنوان پایگاه عبادت امت به محیط زندگی ایرانیان راه یافت و به­‌عنوان یکی از سه جزء اصلی شهرهای ایرانی اسلامی مطرح شد و  تا جایی که شهر به مکانی اطلاق می­‌شد که دارای مسجد جامع باشد.

خسرونیا عنوان کرد:  تاثیری که اسلام در زندگی ایرانیان باستان داشت باعث شد هرچه بیشتر به ترویج این دین در همه­ی ابعاد حیات اجتماعی پرداخته شود که باعث تبدیل شدن مسجد به عنصری کلیدی در سازمان فضایی شهر شد و علاوه بر نقش عبادی، فعالیت­های آموزشی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی حکومتی نیز در آن صورت می‌­گرفت.

وی یادآور شد: شهر ارومیه نیز که به عنوان یک شهر ایرانی- اسلامی معرفی و ثبت شده است شاهد همین روند و اتفاقات بوده، عناصر کالبدی شکل‌دهنده شهر ارومیه قبل از تغییرات صد ساله اخیر شامل عناصری مانند، دیوارها و خندق‌های اطراف شهر و دروازه‌های هشتگانه آن، مجموعه بازار و کاروانسرا و دیگر خدماتی که در آن قرار داشته است و مسجد جامع که در داخل بازار قرار داشته، ساختمان حکومتی و نظامی، محلات مسکونی از جمله این موارد است.

مدرس دانشگاه خاطرنشان کرد: معماری مسجد در هنر ­اسلامی جایگاه خاصی داردو زیباترین و جاودانه‌­ترین شاهکارهای هنری در مساجد، زیارتگاه‌­ها و دیگر مکان­‌های مذهبی گرد­آمده است. مسجد اصلی هر شهر از نظر ساختمانی، متناسب با نیاز فرهنگ ­اسلامی بر وجود جایی برای گردهمایی مردم بود، اما هیچ تصوری از کالبد آن از پیش وجود نداشت و  با این وجود در تمدن ایرانی- اسلامی و به ویژه از سده سوم و چهارم به بعد با بهره‌­گیری از اندام‌­ها و کالبدهای کهن در ساماندهی کالبدی- فضایی بناهای اسلامی نوآوری­­­‌های شگفتی رخ داده است.

وی ادامه داد: یکی از ویژگی‌­های بنیادی و شگفت معماری اسلامی در این است که با به کارگیری فضاها و عناصر مشخص و معین، ساماندهی فضایی انواع کارکردها را موجب شده است که هرکدام از دیگری متمایز است و در عین حال به شایستگی پاسخگوی عملکرد مورد نیاز می­‌باشد. به عنوان مثال این فضاها و عناصر اصلی در بنای مسجد عبارتند از : شبستان، گنبد، منار، ایوان، رواق، محراب، و … که هریک کارکرد خود را دارا می‌­باشند. توجه به موضوعات ذکرشده و احیا و بازآفرینی بافت­های شهری برمبنای این اصول می‌­تواند موجبات احیا و حفظ هویت فرهنگی کشور نیز شود.

مهمترین ویژگی معماری اسلامی بسترسازی سیر انسان از کثرت به وحدت است   

کارشناس و مدرس معماری به خبرنگار فارس در خصوص بافت ایرانی اسلامی اظهار داشت: بخش مهمی از تفکر ما ریشه در زبان دارد و پیوستگی زبان و ذهن بسیار مهم است.برای درک جنبه‌های پنهان شده مفاهیم و پاسخ به سوالات مطرح شده نیاز به تبار شناسی واژه داریم، بنابراین ابتدا به تبارشناسی واژه معماری ایرانی_اسلامی می‌پردازیم.

مهتا محمدزاده افزود: اسلام مبتنی بر مجموعه‌ای از اصول فکری و اعتقادی است که این اصول حقیقی، کلی، ازلی، ابدی و غیر نسبی می‌باشد در حالیکه مسلمانان انسان‌هایی نسبی بوده و در نتیجه آثار معماری آن‌ها هم نسبی و وابسته به شرایط مکان و زمان خواهد بود و بنابه فرمایش جناب آقای دکتر نقره کار مهمترین ویژگی معماری دوران اسلام،بستر سازی سیر انسان از کثرت به وحدت می‌باشد.

وی عنوان کرد: معماری دوران اسلامی برگرفته از زبان قرآن است و عمق و غنای تمدن اسلامی را با بهره‌گیری از روح معنویت نشان می‌دهد و این امر به اینگونه است که اصول معماری این دوران شامل؛ توحید، اخلاص، علم، حیا و حجاب، عبادت و احترام، اقتصاد و ذکر می‌باشد که در نهایت مجموع این عوامل در شکل‌گیری  هویت معماری و شهرسازی جامعه موثر خواهد بود.

مدرس دانشگاه گفت: بر اساس این تعریف افتراق نظر زیادی میان اندیشمندان در خصوص بازتاب محتوای اسلامی در آثار معماری وجود دارد و برخی به بازتاب حداکثری محتوای اسلامی معماری اعتقاد دارند(نظریه حداکثری)در مقابل برخی دیگر انعکاس حداقلی هویت اسلامی و نفی وجود هر نوع رابطه بین محتوای دین و آثار معماری را بیان می کنند.(نظریه حداقلی) و با توجه به  نظریه‌های مطرح شده، امروزه نمود هویت اسلامی در معماری و شهرسازی کمتر قابل درک است،شهر امروز دیگر الهام بخش باورها و اندیشه‌هایی که فرهنگ او را شکل می‌دهد نیست.

وی تاکید کرد: خیابان‌ها، میدان‌ها و ساختمان‌ها دیگر پوسته‌ای زنده برای تجلی ارزش‌های برتر انسانی و ریشه گرفته از هویت ایرانی_اسلامی نیستند.

محمدزاده با اشاره به اینکه هویت شهر به عنوان سرمایه‌ای ارزشمند و ماندگار،نقش ویژه ای در رونق گردشگری و ارتقا شاخص‌های مختلف شهری دارد بیان کرد: متاسفانه ساختمان‌های تازه تاسیس و در حال احداث هویت اصیل معماری ایرانی _اسلامی و مولفه‌های معماری بومی را زیر سوال می‌برد و رواج الگوهای غربی به چشم می‌آید و برای حل این مشکل انتظار می‌رود نهادهای متولی با ارایه راهکارها و تهیه و تنظیم سند بصری براساس مولفه‌های ذکر شده، روند رشد پوسته‌های بی‌هویت شهر را کنترل نماید.

حفظ محرمیت ساکنان خانه مهمترین معیار معماری ایرانی اسلامی است

معاون مسکن و ساختمان اداره کل راه و شهرسازی آذربایجان‌غربی در خصوص رعایت الگوهای ایرانی اسلامی در ساختمان‌ها به خبرنگار فارس گفت: برخی از مهمترین‌ معیارهای رعایت معماری ایرانی اسلامی در ساختمان‌ها، حفظ محرمیت ساکنان خانه است و در زمان‌های قدیم به عنوان هشتی وجود داشت که امروزه در ساختمان‌ و آپارتمان‌ها به عنوان لابی ورودی است که در استان در عمده ساختمان‌ها رعایت می‌شود.

جلال تقی دخت ادامه داد: درون‌گرا بودن در عملکرد ساختمان و در  طراحی ساختمان‌ها و با کنترل‌های انجام یافته بخش خصوصی و میهمان در خانه جدا می‌شود و فضای خصوصی از طریق ایجاد ورودی‌های اختصاصی در داخل آپارتمان واجد ارزش می‌شوندکه بایستی این مهم در بخش کنترل نقشه سازمان نظام مهندسی پیدا شود.

وی افزود: استفاده از مصالح معمول و سنتی با طرح مناسب نما و البته حذف نماهای شیشه‌ای که نماد معماری غربی است در این خصوص برخی از نماهای طراحی شده و تایید شده توسط نظام مهندسی در عمل اجرا نمی‌شود نظر به وظیفه شهرداری‌ها در کنترل ساختمان‌ها مشارکت و جدیت شهرداری ها را در این خصوص می‌طلبد.

معاون مسکن و ساختمان اداره کل راه و شهرسازی آذربایجان‌غربی در خصوص وجود آسایش و آرامش تصریح کرد: در خانه یکی از مهمترین‌ آیتم‌های سلب آسایش و آرامش شهروندان در داخل خانه ، سایه‌اندازی ساختمان‌های همسایه و اشرافیت به حریم خانه‌هاست که این مهم با اعمال ضوابط شهرسازی و کنترل ساخت و سازهای غیر قانونی (حذف دو نقشه‌ای در ساخت ) می‌تواند به دست آید و با رعایت ضوابط مصوب شهری همه مصون از اشرافیت و سایه‌اندازی همسایگی خواهند بود این مورد هم با جدیت شهرداری‌ها در کنترل ساختمان میسر خواهد بود.

خاطرنشان می‌شود امروزه در بسیاری از شهرهای معاصر شاهد القای حس بی‌هویتی و سردرگمی هستیم و از این‌رو حفظ هویت شهرها و مناطق شهری از مباحثی است که امروزه مورد توجه حرفه‌مندان شهری قرار دارد. متمایز بودن شهرها با تکیه بر خصصویات کالبدی و همچنین حفظ محیط و عناصر طبیعی که نقش عمده‌ای در هویت بخشی به شهرها دارند، با تغییر در توسعه شهرها و تغییر الگوهای فضای شهری، جایگاه و نقش بافت‌های تاریخی به جا مانده در شهرها که موجب هویت بخشیدن به فضا می‌شوند به سرعت رو به کم رنگ شدن و از بین رفتن است.

در این راستا بایستی معماری اسلامی به طور همزمان مدرن باشد و از این رو که از مصالح مدرن، روش ساخت و سامانه‌ی نوین استفاده کند به نحوی که مصالح سنتی و سامانه‌های قدیم به روشی خلاق و نوین به کار روند تا با اصولی نظیر« فرم از عملکرد پیروی می‌کند» تطبیق یابد و از تفریط و آشفتگی بپرهیزد، طراحی سبک نوین و مدرن با پیشرفت فن‌آوری و جامعه‌ی اسلامی مدرن رشد خواهد کرد و معماران مسلمان بایستی ساختمان هایی را بسازنندکه متناسب با زمان و درک صحیحی از تاریخ، فرهنگ و بافت محیطی باشد.