آیین شادباش عید و برکت‌خواهی؛ جمع آوری فطریه در «کیسه برکت» تا قربانی

تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آیین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، ‌ خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در طول تاریخ بوده‌است.

با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آیینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.

به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آیین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.

ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.

به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان به‌خوبی رصد کرد.

تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام

هم‌زمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.

رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ۱۴۴۲ قمری دومین سالی‌ است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان جهان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.

شاید مهم‌ترین آن‌ها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.

اما تعدد و تکثر و آیین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آن‌ها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آن‌ها می‌پردازیم به آن دست از  رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آیین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.

در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آیین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.

«باش پیطره» و «کیسه برکت»، آیین‌های جمع آوری فطریه

پرداخت فطریه از دیگر مراسم مذهبی است که مسلمانان روزه دار با پایان ماه میهمانی خدا به عنوان فریضه‌ای واجب به ادای آن می‌پردازند. در برخی از مناطق کشورمان جمع آوری و پرداخت فطریه با رفتارهای آیینی و نمایشی جذابی آمیخته شده است. به عنوان مثال در میان اهالی بندرترکمن آیین «باش پیطره» (پرداخت فطریه) معمولاً در چند روز آخر ماه رمضان و تا قبل از نماز عید فطر انجام می‌شود.

بنا به اعتقاد علمای ترکمن، پرداخت فطریه با آغاز ماه مبارک رمضان جایز است و وقت واجب برای پرداخت آن تا قبل از ادای نماز عید فطر است. علمای ترکمن برای هر عضوی از خانواده مبلغی را تعیین و محاسبه می‌کنند و در نهایت با نظارت و همراهی روحانیون و افراد معتمد، مبالغ جمع آوری شده فطریه میان افراد نیازمند تقسیم می‌شود.

بین ترکمن‌ها مبنای پرداخت فطریه غالباً گندم است که مبلغ ریالی آن از سوی علما تعیین و اعلام می‌شود یا در میان مردمان استان سیستان و بلوچستان جمع آوری فطریه طی آیینی به نام «کیسه برکت» صورت می‌پذیرد. در این آیین، بزرگان روستا چه مرد و چه زن با دوختن کیسه‌ای به جمع آوری نذورات، کفاره و فطریه اهالی روستا مشغول می‌شوند تا در نهایت مبالغ جمع آوری شده در اختیار فقرا و نیازمندان قرار گیرد.

رهایی از شر شیطان و هوای نفس با آیین قربانی

از دیگر آیین‌های نمایشی مراسم بدرقه ماه مبارک رمضان و استقبال عید سعید فطر میان مردمان استان سیستان و بلوچستان می‌توان به آیین قربانی اشاره کرد.

قربانی کردن دام یا مرغ بین مردم این استان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، طوری که مردم معتقدند بعد از یک ماه بندگی و تطهیر در درگاه الهی می‌توان با ریختن خون، این مهمانی را به پایان برد تا از شر شیطان و هوای نفس دور ماند.

بعد از بر پا کردن نماز عید فطر در سنت دیرینه مردم بلوچ مراسم قربانی صورت می‌پذیرد و طی آن اعضای خانواده در خانه بزرگ فامیل جمع می‌شوند و بزرگ خاندان ضمن قربانی کردن از آنها میزبانی می‌کند.