فرار مغزها از ترکیه، معضل جدی برای آنکارا

ترکیه که به دلیل شرایط مناسب اجتماعی و اقتصادی نسبتا خوب در مقایسه با برخی کشورهای همسایه مانند سوریه و عراق و نیز نسبت به کشورهای آفریقایی و آسیای میانه, پذیرای میلیون ها مهاجر از این کشورها است, ولی در عین حال یک کشور مهاجرده نیز می باشد.

منطبق با آخرین آمارهای رسمی منتشره از سوی اداره آمار دولتی ترکیه که در جولای سال ۲۰۲۰ میلادی منتشر شد، در سال ۲۰۱۹ میلادی در حالی که ۶۷۷ هزار و ۴۲ نفر به ترکیه مهاجرت کردند، ۳۳۰ هزار و ۲۸۹ نفر از شهروندان این کشور نیز اقدام به مهاجرت به خارج کردند. این میزان نسبت به سال ماقبل دو درصد افزایش نشان می دهد. از اتباع ترکیه که اقدام به مهاجرت به خارج کرده اند ۴۵.۴ درصد آنها را مردان و ۴۵.۴ درصد را نیز زنان تشکیل می دهند.

بنا به این آمار ۱۳.۳ درصد از مهاجرین از ترکیه را گروه سنی ۲۵ الی ۲۹ سال تشکیل می دهد، ۱۲.۲ درصد را گروه سنی ۲۰ الی ۲۴ سال و ۱۱/۶ درصد را افراد گروه سنی ۳۰ الی ۳۴ سال تشکیل می دهند.

مساله مهاجرت و پناهندگی اتباع ترکیه به خارج به خصوص کشورهای اروپایی سابقه ای طولانی دارد. ترکیه به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی خود در مسیر تزانزیت قاچاق انسان به کشورهای اروپایی قرار دارد. این مساله نیز همواره یک معضل در روابط ترکیه با کشورهای اروپایی بوده است.

بررسی مهاجرت ترکیه ای ها در سه دوره زمانی

مهاجرت اتباع ترکیه به خارج را تا سال ۲۰۰۰ میلادی می توان در سه برهه زمانی بررسی کرد.

مهاجرت شهروندان این کشور به خارج از ترکیه بعد از جنگ جهانی دوم و بازسازی قاره اروپا آغاز شد. در این دوره اتباع ترکیه به خصوص از مبادی رسمی به عنوان کارگر به آلمان عزیمت کردند و در سالهای بعد نیز کشورهای مختلف اروپایی شاهد حضور دهها هزار کارگر ترک بود.

نسلهای دوم و سوم و حتی چهارم این کارگران در حال حاضر در کشورهای مختلف اروپایی زندگی می کنند و ارتباط آنان با ترکیه همچنان ادامه دارد به گونه ای که مهاجران هرگز کشور مبدا خود را فراموش نکردند. در طول دهه های مختلف تعداد این کارگران و خانواده های آنان افزایش یافت و بر اساس آمارهای وزارت خارجه ترکیه از ۶.۵ میلیون تبعه این کشور که در خارج زندگی می کنند، ۵.۵ میلیون نفر از آنان در کشورهایی اروپایی زندگی می کنند.

به دلیل پذیرش مساله تابعیت مضاعف در قوانین ترکیه، بیشتر اتباع ترکیه که با استفاده از این قانون به خارج عزیمت کرده اند هرگز ارتباط خود با کشورشان را قطع نکرده اند و حتی انتقال درآمدهای آنان در برهه های زمانی مختلف موجب رونق اقتصادی ترکیه نیز شده است.

تا سالهای طولانی اتباع ترکیه به طور عمده برای کار به کشورهای اروپایی عزیمت می کردند، ولی بعد از کودتای ۱۹۸۰ میلادی و تشدید اقدامات به خصوص علیه گروههای چپگرا این بار پناهندگان سیاسی که در بین آنان هنرمندان، اساتید دانشگاهها، وابسته های گروههای مختلف سیاسی نیز وجود داشتند، اقدام به ترک کشورشان و پناهنده شدن در کشورهایی اروپایی کردند.  برخی از این پناهندگان در سالهای بعد خصوصا در دوره ریاست جمهوری تورگوت اوزال به ترکیه دعوت شدند و ترکیه سعی در جذب مجدد این افراد را کرد که تا حدی نیز در این زمینه موفق بود. 

موج سوم عزیمت اتباع ترکیه با تشدید درگیری در مناطق کردنشین این کشور و به خصوص از مناطق کردنشین به کشورهای اروپایی آغاز و بسیاری از افرادی که در این دوره که تا اوایل سال ۲۰۰۰ بطول انجامید به کشورهای اروپایی مهاجرت کرده و یا از آن کشورها تقاضای پناهندگی می کردند و دلیل آنها برای پناهندگی هم داشتن مشکلات متعدد سیاسی و اجتماعی در مناطق کردنشین بود.

فرار مغزها

مساله فرار مغزها از ترکیه به دلایلی مانند ملی گرایی و یا کمبود مراکز آموزش عالی و یا دیگر مسایل مختلف تا سال ۲۰۰۰ میلادی در ترکیه مطرح نبود ولی با توسعه ارتباطات در سطح جهان از سال ۲۰۰۰ میلادی به بعد این مساله برای ترکیه نیز به صورت یک معضل جدی خودنمایی کرد. این مساله با توسعه اینترنت و فشرده شدن ارتباطات بین مراکز آموزش عالی ترکیه با کشورهای مختلف اروپایی و آمریکایی در حال حاضر به شکلی درآمده است که برخی رسانه های ترکیه از خواسته فارغ التحصلان دبیرستانی برای مهاجرت از کشور سخن به میان می آورند.

روزنامه بیرگون در ماه فوریه در مقاله ای با تیتر ” فرار مغزها از دبیرستان آغاز می شود” نوشت: بخش عمده فارغ التحصیلان دبیرستان پسرانه استانبول برای تحصیل به خارج عزیمت کردند.

بیرگون با عنوان اینکه در سال گذشته از ۱۴۵ قارغ التحصیل این دبیرستان ۷۷ نفر تحصیل در خارج را برگزیدند، نوشت: مشابه چنین وضعیتی در دبیرستانهای گالاتاسرای ، آلمان، دبیرستان آمریکایی اسکودار و دبیرستانهای سطح بالای شهرهای مختلف نیز وجود دارد .

به نوشته بیرگون، منطبق با آمارهای بین المللی هر سال بیش از ۵۰ هزار دانشجو از ترکیه برای تحصیل به خارج از کشور عزیمت می کنند و از ۳۳۰ هزار و ۲۸۹ تبعه ترکیه که در سال ۲۰۱۹ برای زندگی به خارج عزیمت کرده اند، ۳۷.۱ درصد در سنین بین ۲۰ الی ۳۴ سال قرار داشتند.

منطبق با نتایج یک گزارش تحقیقی که از سوی دانشگاه یدی تپه و موسسه تحقیقاتی ماک انجام شده است در بین جوانان گروه سنی ۱۸ الی ۲۹ سال در ترکیه ۷۶ درصد آنان برای یک زندگی بهتر خواستار مهاجرت به خارج هستند. بر اساس نتایج نظرسنجی یاد شده تنها ۱۸/۲ درصد از جوانان شرکت کننده در این نظرسنجی گفته اند که خوشحالی و نشاط به عنوان یکی از شاخص های مهم در پایبندی به زندگی در کشور هستند، ۲۳ درصد گفته اند که اصلا خوشحال نیستند و ۲۷.۵ درصد نیز گفته اند که خوشحال نیستند.

۲۶.۲ درصد از جوانان شرکت کننده در این نظرسنجی گفته اند که برای خوشحالی و خوشبختی در مرحله نخست باید دارای پول بود. ۱۶.۶ درصد وضعیت مناسب شغلی و اجتماعی را در خوشحالی خود موثر می دانستند و ۱۲.۴ درصد نیز معنویات را در این مساله موثر می دانند و ۱۱.۳ درصد هم خانواده را عامل خوشحالی و نشاط عنوان کردند.

از جوانان شرکت کننده در این نظرسنجی ۸۲ درصد گفته اند که دارای دیدگاه دینی هستند ولی از این عده تنها ۱۴ درصد بطور مرتب نماز می خوانند، ۱۷.۸ درصد گفته اند که به هیچ عنوان نماز نمی خوانند، ۳۹ درصد هم گفته اند که چند هفته یک بار به نماز جمعه می روند و ۲۶.۷ درصد گفته اند که سالی یک و یا چند بار در نمازهای اعیاد دینی شرکت می کنند.

۷۷.۹ درصد از شرکت کنندگان در نظرسنجی یاد شده گفته اند که هیچ حزبی در ترکیه در زمینه سیاست موفق نیست.

از شرکت کنندگان در نظرسنجی یاد شده ۷۶.۲ درصد جوانان گفته اند که در صورت فراهم بودن فرصت عزیمت برای تحصیل و یا زندگی ترجیح آنان خارج از ترکیه خواهد بود و ۶۴ درصد نیز گفته اند که در صورتی که تابعیت یک کشور خارجی به آنان داده شود آن را قبول می کنند.

ترجیح نخست جوانان ترکیه برای زندگی در خارج از کشورشان به طور عمده کشورهای اروپایی است. ۴۳ درصد جوانان ترکیه خواستار زندگی در کشورهای اروپایی، ۳۹.۸ درصد آمریکا و کانادا و ۱۴.۸ درصد نیز خواستار زندگی در کشورهای اسکاندیناوی هستند.

از جوانان ترک که خواستار زندگی در خارج هستند ۵۹ درصد آنان آینده بهتر؛ ۱۴.۶ درصد آرامش بیشتر، ۶ درصد عدالت و تساوی اجتماعی و ۲۰.۴ درصد نیز بنا به دلایل دیگر این مساله را ترجیح می دهند.

اقدامات دولت آنکارا در ممانعت از فرار نخبگان

موضوع تمایل به مهاجرت میان جوانان و به ویژه آنکه بسیاری از این جوانان از نخبگان دانش آموز و دانشجویی هستند، موجبات نگرانی مقامات ترک را فراهم کرده است به طوری که مساله فرار مغزها از ترکیه و راه های مهار آن در دستور کار دولتمردان این کشور قرار گرفته است. شورایعالی مشورتی ریاست جمهوری ترکیه که یک نهاد عالی مشورتی و سیاستگذاری است در سال گذشته در یک نشست فوق العاده مساله فرار مغزها از ترکیه و نحوه بازگرداندن نخبگان ترک به کشورشان را مورد بررسی قرار داد.

در این نشست در زمینه بازگرداندن اتباع ترکیه به خصوص دانشمندان ترک که در خارج فعالیتهای خود را پی می گیرند بحث و تبادل نظر شد.

کمال قلچداراوغلو رهبر حزب جمهوریخواه خلق که بزرگترین حزب مخالف ترکیه است نیز در ماههای گذشته با تاکید بر غیرقابل قبول بودن  فرار مغزها از ترکیه گفت: با اتخاذ سیاست های مختلف باید فرار مغزها را به صورت معکوس درآوریم .

قلچدار اوغلو ایجاد جو اعتماد در ترکیه را در این زمینه ضروری دانسته و می گوید: ترکیه در هر زمینه نیاز به تولید دارد و این تولید خصوصا در زمینه محصولاتی که ارزش افزوده بالایی دارند می باید انجام شود. ترکیه برای رسیدن به این هدف این نیازمند آن است که نیروی کار را در کشور نگهدارد.

برغم این اظهار نظرها و واکنش ها و آنگونه که از شواهد برمی آید روز به روز بر تعداد نخبگان و دانشمندانی که سعی می کنند از ترکیه خارج شوند افزوده می شود و کارشناسان معتقدند که در صورت فراهم نشدن شرایط مناسب و امکانات کافی در این کشور در سالهای آتی فرار مغزها به یک معضل جدی برای دولتمردان این کشور تبدیل خواهد شد.

گرچه در حال حاضر بدلیل دارا بودن جمعیت جوان ، ترکیه با این معضل مواجه نیست ولی نیاز به نیروهای کارآمد و کاردان در این کشور در صورت توسعه اقتصادی بیش از پیش احساس خواهد شد.