بررسی چند دیدگاه درباره وضعیت قلعه‌ای تاریخی در چهارمحال و بختیاری

عمارت‌های بزرگ خانی در چهارمحال و بختیاری که در اصطلاح عامیانه با نام «قلعه» شناخته می‌شوند، بخشی از بناهای تاریخی بازمانده از دوران صفوی تا پهلوی دوم در این استان هستند که جلوه‌هایی ویژه از معماری ایران زمین و زوایایی از تلفیق هنر بومی با هنر اروپایی را در خود جای‌ داده‌اند.

این بناها که همچون دیگر آثار تاریخی جزیی از زیست‌بوم منطقه محسوب می‌شوند در گذر زمان و در پی برافتادن قدرت خوانین، تعدد وراث و مالکین و توسعه فضاهای شهری، دستخوش تغییر و تخریب شده‌اند به گونه‌ای که از ۲۲ قلعه شناخته شده هم‌اکنون ۱۲ قلعه تاریخی در چهارمحال و بختیاری پابرجا مانده است.

 قلعه ضرغام السلطنه در شهر فردانبه یکی از وسیع‌ترین قلاع استان به شمار می‌رود که این روزها ساخت‌وساز در عرصه تاریخی آن، صحبت‌ها و نظرات مختلفی را به میان آورده است. دیدگاه‌هایی که هرکدام در جای خود قابل تامل بوده و سعی شده است در این گزارش به آن‌ها پرداخته شود.

نگاهی کوتاه بر پیشینه تاریخی قلعه فردانبه

قلعه فرادنبه معروف به قلعه ضرغام السلطنه بنا به کتیبه آجری کنار دروازه اصلی آن در سال ۱۲۷۹ هجری قمری در زمینی به وسعت ۱۱هزار مترمربع و در ۲ طبقه برپا شده و حاج ابراهیم‌خان ضرغام السلطنه از نخستین مشروطه‌خواهان و فاتحان اصفهان، ساختمان معروف به قلعه کهنه را که پدرش آن را در زمان حیات خود بنا کرده بود، وسعت داده و فضاهای دیگری به آن می‌افزاید و به عنوان بانی این قلعه تاریخی در بخش مرکزی شهرستان بروجن شناخته می‌شود.

ارتفاع قابل‌توجه برج‌ها و حصار، ساخت تمامی فضاهای مورد نیاز همچون اتاق‌ها، آشپزخانه، حمام اختصاصی، سربازخانه، انبار و اصطبل در محدوده حصار و به‌کارگیری تزئینات آینه‌کاری، گچ‌بری، نقاشی و حجاری از ویژگی‌های این بنای ۱۶۰ ساله به شمار می‌رود.

به گفته یکی از دوستداران میراث فرهنگی با گذشت زمان، امکان نگهداری و حفاظت از قلعه تاریخی ضرغام السلطنه برای وارث مقدور نبوده و حدود ۵۰ سال قیل پس از تقسیم قلعه به ۹۶ سهم، بخش‌هایی از آن به تعدادی از اهالی شهر فروخته می‌شود.

وی که می‌خواهد نامش در این گزارش ذکر نشود، می‌گوید: تمامی مالکین فعلی قلعه از حق مالکیت مشاعی برخوردار هستند و نمی‌توان گفت که هر بخش از محدوده قلعه متعلق به کدام مالک است ولی با این‌ حال عده‌ای پیش از ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور در سال ۱۳۸۷ دست به ساخت‌وساز در محدوده عرصه تاریخی زده و بخش‌هایی از قلعه را تخریب کردند.

اما و اگرهای یک وقف در محدوده قلعه تاریخی

این دوستدار میراث فرهنگی درباره اقدامات عمرانی اخیر در ضلع جنوب غربی قلعه و نگرانی‌های پیش آمده می‌افزاید: در مجاورت قلعه مسجدی با نام صاحب‌الزمان (عج) قرار دارد که یکی از همسایگان قلعه در سال‌های گذشته بخشی از زمین‌های واقع شده در عرصه تاریخی را برای توسعه این مسجد وقف کرده است و حالا هیات امنا نیز بر مبنای همین وقف و الحاق آن در طراحی جدید، عملیات عمرانی را برای توسعه مسجد در این محدوده آغاز کرده است که البته نخستین اقدام آن‌ها در این مورد به چهار سال قبل باز می‌گردد.

وی ادامه می‌دهد: هیات امنا مسجد، قصد دارد تا با توجه به ۱۰۰ مترمربع زمین وقف‌شده، ساختمان جدیدی را در این محدود بنا کند و برای همین منظور نیز در تعطیلات نوروزی سال جدید، عملیات عمرانی را دوباره از سر گرفته است.

این شهروند فرادنبه‌ای معتقد است که محدوده زمین وقف شده در عرصه تاریخی قلعه قرار دارد و با وجود مشاعی بودن مالکیت‌ها، اقدام به وقف زمین نادرست است.

وی، تاریخ وقف زمین مورد نظر را به طور دقیق نمی‌داند اما می‌گوید، بدون شک این وقف پس از ثبت قلعه در فهرست آثار ملی کشور صورت گرفته و از آنجایی که دخل و تصرف در آثار ملی مجاز نیست، این وقف با اشکالات قانونی نیز همراه است.

این دوستدار میراث فرهنگی درباره اظهار نظر برخی مسئولان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان بروجن و ادعای هیات امنا مسجد صاحب‌الزمان (عج) مبنی بر صدور و دریافت مجوزهای لازم برای انجام عملیات عمرانی نیز یادآور می‌شود: بررسی‌ها نشان می‌دهد که استعلامات انجام شده در این زمینه ناقص است.

وی می‌افزاید: مجوزی که از آن صحبت می‌شود در سال ۹۷ صادر شده و یک سال اعتبار داشته است که در حال حاضر این مجوز از اعتبار ساقط شده و باید درخواست تمدید آن در کارگروه‌های مربوطه بررسی شود.

این عضو تشکل‌های مردم‌نهاد میراث فرهنگی با اشاره به اینکه هم‌اکنون حدود نیمی از محدوده اصلی قلعه از گزند ساخت وسازهای جدید در امان مانده ولی در حال تخریب است، تصریح می‌کند: دوستداران میراث، مخالفتی با توسعه مسجد ندارد و تنها دغدغه و نگرانی آن‌ها حفظ تمامیت قلعه و جلوگیری از وارد شدن آسیب‌های بیشتر به باقی‌مانده این بنا به عنوان بخشی از هویت تاریخی و اجتماعی شهر فرادنبه است.

نامه میراث فرهنگی مشروط بوده و یک سال مهلت داشته است

مدیر پایگاه میراث فرهنگی قلاع تاریخی چهارمحال و بختیاری نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا می‌گوید: هیات امنای مسجد صاحب‌الزمان (عج) در سال ۹۷ در مکاتبه‌ای با شهرداری فرادنبه درخواست ساخت‌وساز را مطرح می‌کند و شهرداری نیز در این مورد از اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استعلام می‌گیرد که این اداره کل در نامه‌ای، ارائه نقشه و طرح مسجد را برای بررسی بیشتر ضروری می‌داند و شرایطی همچون رعایت ارتفاع هفت و نیم (۷.۵)متری برای سازه و نوع مصالح را نیز بیان می‌کند.

آیت‌ الله آزادگان با اشاره به اینکه این نامه در تاریخ دوازدهم اسفندماه۹۷برای شهرداری فرادنبه ارسال شده و مهلتی یک‌ساله برای دریافت پاسخ داشته است، ادامه می‌دهد: در حالی که در این مدت مجوزی برای ساخت و ساز از طرف شهرداری صادر نشده است در چهارم فروردین سال جدید، اهالی فردانبه به مدیریت میراث فرهنگی گزارش دادند که عملیات تخریب و خاک‌برداری در ضلع شمالی این مسجد آغاز شده است.

وی تصریح می‌کند: بررسی‌های اولیه نشان می‌داد که سرویس بهداشتی مسجد و یک دیوار که جزء بنای تاریخی محسوب نمی‌شود، تخریب‌شده و هیات امنا قصد دارد برای اجرای طرح جدید توسعه مسجد اقدام کند.

آزادگان می‌افزاید: خاک‌برداری و تسطیح زمین به‌گونه‌ای انجام شده است که در حال حاضر نمی‌توان مشخص کرد که آیا تخریب بنای تاریخی نیز صورت گرفته است یا نه اما می‌توان با رجوع به نقشه‌های ثبتی قلعه و تصاویر ماهواره‌ای و همچنین بررسی نخاله‌ها این موضوع را به صورت دقیق‌تری بررسی کرد.

پلان و محدوده قلعه تاریخی ضرغام السلطنه

تعیین تکلیف زمین مورد مناقشه از طریق مراجع قضایی دنبال می‌شود

مدیر پایگاه میراث فرهنگی قلاع تاریخی چهارمحال و بختیاری درباره وقفی بودن زمینی که هیات امنا قصد انجام ساخت‌وساز در آن را دارد نیز می‌گوید: این زمین بخشی از عرصه تاریخی قلعه به شمار می‌رود که در سنوات گذشته تفکیک و فروخته‌شده و کسی که آن را وقف کرده از جمله خریداران و مالکان فعلی است.

آزادگان در پاسخ به این سوال که؛ آیا املاک خاک‌برداری شده و موقوفی در عرصه ثبتی قلعه تاریخی فرادنبه قرار دارند؟ یادآور می‌شود: نقشه‌های مربوط به تعیین حریم ثبت قلعه نشان می‌دهد که این ۲ فضا به صورت هاشور خورده در این محدوده واقع شده‌اند و به دلیل آنکه وسعت محدود ثبت شده در پرونده نیز ۱۱ هزار مترمربع قید شده است می‌توان گفت که این ۲ ملک، بخشی از عرصه ثبتی نیز محسوب می‌شوند.

وی در ادامه می‌افزاید: ابهامات ایجاد شده در موضوع وقف و چگونگی ادامه ساخت‌وساز مسجد نیاز به اظهار نظر کارشناسی دارد و از این رو گزارش تهیه شده در این مورد از طرف اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به مراجع قضایی ارجاع شده است.

آزادگان بر ضرورت حفظ اصالت و یکپارچگی این بنای تاریخی تاکید دارد و می‌گوید: هنگامی که جزیی از این بنا جدا شود و برای آن کاربری دیگری تعریف شود، در واقع اصل بنای تاریخی مخدوش می‌شود و این تنها در این پلاک موقوفی اتفاق نیفتاده است و بخش‌های دیگری از قلعه هم در سالیان گذشته دستخوش تغییر شده‌اند.

شهرداری و میراث فرهنگی در جمع سهام‌داران قلعه فرادنبه قرار دارند

وی بیان می‌کند که قلعه فرادنبه، ملک وسیعی است و برای تملک و آزادسازی حریم آن عزمی جدی نیاز است تا بتوان در آینده با استفاده از فرصت‌های بازآفرینی و جذب اعتبارات، اقدامات موثری برای مرمت و بازسازی آن انجام داد.

آزادگان در ادامه می‌افزاید: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از سال ۸۵ تاکنون بخشی از ۹۶ سهم قلعه ضرغام السلطنه را خریداری و تملک کرده و از آنجایی که این مالکیت مشاعی است، می‌تواند برنامه‌های مرمتی این اثر ملی را در هر قسمت که لازم می‌داند اجرا کند.

این کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یادآور می‌شود: شهرداری فردانبه نیز برای تملک و آزادسازی قسمتی از سهمیه‌های قلعه وارد عمل شده و شاید بتوان در آینده برای بازگرداندن تمامیت قلعه برنامه‌ریزی مناسب‌تری را در نظر گرفت و آن را از خطر تخریب نجات داد.

فهرستی از سهام داران قلعه فرادنبه در سال ۱۳۸۵
در حال حاضر بنا به اعلام اداره ثبت اسناد و املاک از مجموع ۹۶ سهم، ۱۵.۴ از این سهامی در تملک اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی چهارمحال و بختیاری قرار دارد و یک سهم از آن شهرداری و بانک کشاورزی نیز دارای ۰.۷۵ سهم است.

در حالی که دوستداران میراث فرهنگی و کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بر واقع شدن ملک وقف شده در محدوده عرصه ثبتی اثر ملی تاکید دارند و آن را جزیی از بنای قدیمی قلعه می‌دانند، پیگیری موضوع از اوقاف و امور خیریه و هیات امنا روایت‌های دیگری را به این ماجرا اضافه می‌کند.

حدود اربعه زمین وقفی جدای از قلعه تاریخی است

معاون فرهنگی و اجتماعی اداره کل اوقاف و امور خیریه چهارمحال و بختیاری در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا درباره مشخصات زمین وقف شده در عرصه تاریخی قلعه فرادنبه می‌گوید: در سال ۱۳۹۶ وقف نامه‌ای با امضاء ۱۰ نفر در سامانه این اداره کل به ثبت رسیده است که حدود اربعه آن نشان می‌دهد این ملک شخصی بوده و خارج از قلعه قرار دارد.

حجت‌الاسلام علی مهرابی وسعت ملک وقفی را ۱۰۰ مترمربع اعلام می‌کند و می‌افزاید: این ملک در جوار مسجد صاحب‌الزمان واقع شده و نیت واقف نیز ساخت مسجد عنوان شده است.

وی با اشاره به اینکه حساسیت‌های ایجاد شده درباره این ملک وقفی به دلیل احتمال قرارگیری آن در محدودیت عرصه ثبتی و تاریخی قلعه فرادنبه و مشاعی بودن مالکیت قابل تامل است و باید زوایای آن برای مردم روشن شود، تصریح می‌کند: به زودی کارشناسان اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان بروجن در بازدید از محل مورد نظر، مباحث مورد مناقشه را از نزدیک بررسی خواهند کرد.

مهرابی در بخش دیگری از صحبت خود در خصوص اقدام هیات امنای مسجد صاحب‌الزمان (عج) برای اجرای طرح بازسازی و توسعه این مسجد، یادآور می‌شود: در این باره نیز بررسی‌های میدانی و کارشناسی انجام می‌شود.

مشکلات مالی اجرای عملیات عمرانی مسجد را تا سال جدید به تعویق انداخت

یکی از اعضای هیات امنای مسجد صاحب‌الزمان(عج) شهر فردانبه با اشاره به اینکه بنای فعلی این مسجد بیش از ۷۰ سال قدمت دارد به خبرنگار ایرنا می‌گوید: این بنا فرسوده است و قرار بود سه سال قبل برای بازسازی آن اقدام شود اما نبود منابع مالی منجر شد تا این برنامه متوقف و اجرایی نشود.

حسین بردبار تصریح می‌کند: مکان فعلی مسجد و زمینی که خاک‌برداری شده ارتباطی با قلعه تاریخی ندارد و ۲ باب منزل مسکونی بین مسجد و قلعه واقع شده است و اگر هیات امنا برای بازسازی مسجد اقدام کرده‌اند تنها به این دلیل است که بتوانند فضای معنوی متناسب با نیازهای اهالی را ایجاد کنند.

وی به دریافت مجوزهای لازم برای انجام عملیات بازسازی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: طرح و نقشه مسجد جدید به شهرداری ارائه شده و مجوز نیز در سال ۹۷ از میراث فرهنگی گرفته شده است.

بردبار درباره تاخیر پیش آمده برای آغاز عملیات عمرانی و در پاسخ به این سوال که؛ چرا با وجود اطلاع از مهلت یک‌ساله میراث فرهنگی، این اقدامات را به تعطیلات نوروزی سال ۱۴۰۰ موکول کرده‌اید؟ می‌افزاید: مبلغی که یکی از خیران در سال ۹۸ برای بازسازی مسجد اهدا کرده بود نمی‌توانست جوابگوی هزینه‌ها باشد به همین دلیل کار در آن سال انجام نشد.

وی تصریح می‌کند: در سال جاری یکی از خیرین مبلغ یک میلیارد ریال را برای بازسازی مسجد اهدا کرد و به همین دلیل هیات امنا نیز کار تخریب و جمع‌آوری سرویس بهداشتی قرار گرفته در زمین ضلع شمالی مسجد را آغاز کرد تا برای ساخت بنای جدید در این زمین هرچه سریع‌تر اقدام شود.

این عضو هیات امنای مسجد صاحب‌الزمان فرادنبه یادآور می‌شود: زمین خاک‌برداری شده از حدود ۱۵ سال قبل بخشی از این مسجد محسوب شده و در دوره‌ای به عنوان حسینیه و بخش زنانه نیز از آن استفاده می‌کردند.

بردبار از وجود زمین وقفی در جوار قلعه اظهار بی‌اطلاعی می‌کند و می‌گوید: طرح توسعه مسجد در زمین وقفی قرار ندارد.

فردابنه در شهرستان بروجن واقع شده است و در ۵۵کیلومتری مرکز چهارمحال و بختیاری قرار دارد.