کاوشی در تاریخچه و کارکردهای بازار سنتی تربت‌حیدریه

تربت‌حیدریه چهارمین شهر بزرگ خراسان رضوی پس از مشهد، نیشابور و سبزوار و برخوردار از بازارهای مدرنی  است که در ساخت و معماری آنها همه نمادهای زیبایی‌شناسانه و تبلیغاتی نوین برای جذب هرچه بیشتر مشتریان به کار گرفته شده است.

با این وجود واقعیت جاری در میان شهروندان تربتی این است که بازارهای مدرن هنوز نتوانسته‌اند حتی ذره‌ای از جذابیت و اعتبار بازارهای قدیمی این خطه بکاهند و  انتخاب نخست مردم تربت‌حیدریه به طور اخص و شهرهای اطراف به طور اعم برای خرید سیر تا پیاز زندگی روزمره، بازارهای قدیمی هستند و بس.
با وجودی که غالب بازارهای قدیمی تربت‌حیدریه همچون شیک‌ترین پاساژ شهر یعنی “دالان” مجهز به پله برقی و شوفاژ و کولر گازی نیستند اما مردم سرمای سرد زمستان و گرمای طاقت فرسای تابستان را به جان می‌خرند تا حتی به بهانه خرید یک کیلو میوه، سری به بازارهای خشک یا نمور شهر زده و از بازاریان چرتکه به دست آنجا خرید کنند.

نگاهی به جایگاه بازار در اقتصاد تربت‌حیدریه
تربت‌حیدریه تا ۱۰۰ سال پیش یکی از کانونهای اصلی تجارت داخلی و خارجی خراسان بزرگ محسوب می‌شد و گواه این موضوع وجود بازارهای قدیمی چون هادیوف، گمرک، شیر چهارسوق، سنگفرش، سرای امین و سرای قیصریه در این شهر است.
هر چند بیشتر این بازارها در دوران خود کانون تولید و صادرات بوده‌اند، اما آنچه امروز به چشم می‌خورد، تنها عرضه کالاهای خارجی و به خصوص چینی در آنهاست و مهمتر آن‌که متاسفانه آرام‌آرام معماری مغازه‌ها نیز دستخوش تغییر و دگرگونی شده و شاید تا چند صباحی دیگر رد و نشانی از معماری بسیار زیبای سنتی در آن به چشم نخورد.
اکنون نیز وجود بیش از هشت هزار واحد صنفی در قالب ۴۳ اتحادیه تولیدی، توزیعی، خدماتی و خدمات فنی و همچنین وجود نزدیک به ۳۰ نمایندگی انحصاری پخش مواد غذایی موجب شده تربت‌حیدریه در بین شهرهای استان خراسان رضوی به “شهر اصناف” مشهور شود.
البته لازم به ذکر است تربت‌حیدریه در حکم بارانداز موادغذایی منطقه میانه و گاه جنوب خراسان رضوی نیز تلقی می‌شود و شهرستان‌های اقماری تربت‌حیدریه نظیر مه‌ولات، زاوه، رشتخوار و خواف مواد غذایی مورد نیاز خود را از این نمایندگی‌ها تامین می‌کنند.

مسجد جامع قطب نمای بازار قدیمی شهر
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد مجموع بازارهای قدیمی تربت‌حیدریه قرار گرفتن در اطراف و حوالی مسجد جامع شهر است که این موضوع سبب تولید ادبیات گفتاری خاصی میان بومیان این خطه در هنگام ارایه آدرس به دیگران شده ‌است مثلا اگر کسی بپرسد بازار میوه صفایی کجاست در پاسخ می‌شنود: پشت کوچه مسجد جامع، یا اگر کسی سوال کند داروخانه شبانه‌روزی کجاست؟ پاسخ می‌شنود کوچه کفش بلا و باز اگر دوباره بپرسد کوچه کفش بلا کجاست؟ پاسخ می‌شنود ۶ تا کوچه پایین‌تر از مسجد جامع.
و این داستان همین طور ادامه دارد: بازار کفاشها هفت کوچه پایین‌تر از مسجد جامع، بازار سنگفرش هشت کوچه پایینتر از مسجد جامع، بازار هادیوف آن طرف خیابان مسجد جامع نرسیده به بازار گمرک، سرای امین چهارتا کوچه پایین‌تر از مسجد جامع.
که البته این نوع معماری خود نشان از تدین مردم و به خصوص بازاریان تربت‌حیدریه دارد که محل کسب را در جایی بنا می‌کردند تا بتوانند نماز اول وقت را به جای آورند.

راسته بازار
از دیگر ویژگی‌های بازارهای تربت‌حیدریه، معماری مبتنی بر راسته بازار است.

اما راسته بازار چیست؟ در اصطلاح معماری سنتی ایران بازارها به طور کلی به ۲ دسته راسته بازار و مارپیچ تقسیم می‌شوند.
یعنی نمای کلی برخی بازارهای ایران یا به شکل یک مستطیل یا راسته بازار است نظیر میدان نقش جهان اصفهان یا بازار قدیمی تبریز و در مقابل برخی بازارها دارای معماری پرپیچ و خم هستند همچون بازار بزرگ و قدیمی تهران با مجموعه تیمچه‌هایش یا بازار سرشور مشهد.
هر چند بازارهای نوع دوم نیز به طور کلی دارای معماری مستطیل یا مربع شکل هستند اما شاخصه منحصر به فرد راسته بازارها در آن است که اگر در ابتدای بازار بایستید، به آسانی قادر خواهید بود انتهای بازار را ببینید.
با استناد به کتاب “سازگاری ایرانی” نوشته “مهدی بازرگان” سبک معماری راسته بازار حکایت از وجود امنیت در یک منطقه و همچنین صراحت بیان و شفافیت گفتاری مردم آن خطه دارد.

سرای‌امین
به گواه سنگ نوشته سردر آن، قدیمی‌ترین بازار تربت‌حیدریه سرای‌امین است که قدمت آن بیش از ۱۲۰ سال است و نوه علی‌اکبر امین‌التجار در خصوص آن به خبرنگار ایرنا گفت: بازار در سال ۱۳۰۸ قمری توسط حاج محمدرضا لاری و با نظارت پدر بزرگم مرحوم علی‌اکبر امینی‌التجار (امین‌التجار) ساخته و سپس وقف شد.
مصطفی امینی با بیان این‌که در آن دوران، فرش دستباف تربت‌حیدریه تنها در این بازار عرضه می‌شد و لذا به آن بازار فرش فروش‌ها نیز می‌گفتند افزود: موضوع وقف‌نامه نیز اختصاص درآمد حاصل به طلاب علوم دینی، حوزه علمیه تربت‌حیدریه و مستخدمان حوزه علمیه، ۱۰ روز روضه‌خوانی در صحن بازار در دهه نخست محرم، اطعام مساکین، و کمک به رفتگران شهرداری بوده که هنوز اجرا می‌شود.

بازار کفاش‌ها یا کفش فروش‌ها
کمی پایین‌تر از سرای امین، بازار کفاش‌ها به چشم می‌خورد که در این خصوص مجتبی چرخیان از تولید کنندگان کفش قدیمی تربت‌حیدریه با بیش از ۴۵ سال اقامت در این بازار گفت: هر چند امروز تنها فروشندگان کفش در اینجا حضور دارند، اما زمانی در این بازار علاوه بر فروش، کفش نیز تولید می‌شد که متاسفانه امروز ورود کفش‌های چینی، تولید کفش را در این خطه از رونق انداخته‌است.

بازار هادیوف یا هادی‌زاده
این بازار با قدمت ۷۰ تا ۸۰ ساله، امروز رنگ و لعاب سنتی خود را به طور کامل از دست داده و حتی مقابل آن در آن سوی خیابان، بازار دیگری با همین نام و البته با قدمتی ۲۰ ساله ساخته شده است و هم اکنون تنها زیبایی این بازار وجه تسمیه آن است.
محمدجعفر نفتی در خصوص وجه تسمیه و تاریخ ساخت بازار به خبرنگار ایرنا گفت: بازار توسط ۲ برادر به نام‌های محمدحسن و محمدعلی هادی‌زاده، قریب به ۸۰ سال قبل ساخته شد که چون این ۲ برادر با روس‌ها تجارت می‌کردند روس‌ها به دلیل ترجمه نام این ۲ برادر، نام بازار هادیوف را برایش برگزیده بودند.
علی‌اکبر جنابی‌نیا، از غرفه‌داران این بازار معتقد است: چون روس‌ها به واژه “زاده”، “اف” می‌گویند، لذا هنگام ترجمه به جای کلمه هادی‌زاده، از واژه هادیوف استفاده می‌کردند.
وی که خود قبلا خیاط بوده، از لحاف‌دوزی، قماش، پنبه‌زنی، مسگری و خیاطی به عنوان رایج‌ترین صنوف این بازار در دوران قدیم یاد کرد.

بازار گمرک
کمی پایین‌تر از بازار هادی‌زاده، بازار بزرگ گمرک خودنمایی می‌کند که به گفته یکی از غرفه‌داران قدمت این بازار نزدیک به یک قرن است هر چند خود وی ۵۰ سال در این بازار به فروش قماش مشغول است.
محمدمهدی بزمی افزود: تجار معروفی چون ضیایی، نوریان و دارابی را به خاطر دارم و از آنجا که در انتهای بازار کاروانسرایی وجود داشت و در آنجا بازرگانان مال‌التجاره خود را تخلیه کرده و از همان جا وارد شهر شده یا شهر را ترک می‌کردند لذا به بازار گمرک معروف بود.
وی ادامه داد: این بازار همچنین محل ورود تجار روس به شهر تربت‌حیدریه بود و به تعبیری مرکز ثقل تجارت خارجی خراسان بزرگ در منطقه تربت‌حیدریه به طوردقیق‌تر همین بازار بوده ‌است.

بازار شیرچهارسوق
یکی از کسبه این بازار به خبرنگار ایرنا گفت: قدمت بازار به ۱۰۰ سال می‌رسد که من نزدیک به ۵۰ سال در این محل به شغل قنادی مشغول هستم.
حسین آهسته افزود: در ابتدای بازار آب انباری وجود داشت که هم اکنون در جلوی راه‌پله آب انبار یک مغازه قصابی واقع شده و چون در وسط بازار یک مسیر چهارسو داشت، به بازار شیر چهارسوق نامیده می‌شد که هنوز نیز همین نام را برای خود حفظ کرده ‌است.
او ادامه داد: چاقوسازی، تولید آبنبات، زغال‌فروشی و آهنگری از جمله فعالیت‌های اقتصادی این بازار در گذشته بود. 
هم اکنون صاحب مغازه قصابی از راه‌پله آب انبار قدیمی، به عنوان انبار استفاده می کند اما به تازگی و با تلاش‌های اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه آب انبار تاریخی شیر چهارسوق بازگشایی شده‌ است.
رییس  اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه به خبرنگار ایرنا گفت: بازگشایی آب انبار تاریخی شیرچهارسوق بعد از ۵۰ سال بلااستفاده و متروکه بودن، روح تازه‌ای به شهر تربت‌حیدریه دمید.
علی محمدی افزود: این بنا بزرگترین آب انبار شهر در هسته مرکزی و قدیمی آن و  مربوط به دوران قاجاریه و دارای مالکیت وقفی است و عنوان شیرچهارسوق نشان از جایگاه مهم این آب انبار در تاریخ گذشته مردمان این شهر به عنوان تامین کننده اصلی آب شرب مردم دارد و آب این آب‌انبار از قنات قدیمی محمدیه تامین می‌شده ‌است.
وی ادامه داد: قسمت‌های اصلی آب انبار شامل مخزن، پاشیر، بادگیر و نورگیر است  که با مصالح آجر سنتی و ملات ساروج کار شده و دارای تزئینات آجرکاری و تاق نما در قسمت پاشیر است.
رییس اداره میراث فرهنگی تربت‌حیدریه گفت: این اثر که به شماره ۶۳۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است بعد از آواربرداری و ساماندهی می‌تواند با تغییر کاربری فرهنگی گردشگری به عنوان یکی از جاذبه‌های شاخص شهر تبدیل شود.
در ارتباط با سبک معماری بازارهای تربت‌حیدریه، استاد مرمت بناهای تاریخی دانشگاه دولتی و دانشگاه آزاد اسلامی تربت‌حیدریه به خبرنگار ایرنا گفت: نمای کلی بازار ایرانی که البته بازارهای تربت‌حیدریه نیز از آن تبعیت کرده است دارای یک جریان اصلی یا مسیر راست و چند مویرگ فرعی است که از آن مسیر اصلی جدا می شود و به راسته یا تیمچه مشاغل مختلف نام‌گذاری می‌شده است  نظیر راسته بزازها یا تیمچه بلورفروش‌ها.
زهره خضری افزود: نکته دیگر در شکل و فرم بازارهای تربت‌حیدریه آن است که غالبا انتهای هر بازار به یک کاروانسرا متصل می‌شد که این اماکن حکم بارانداز و کلی فروشی را داشتند و کاسبان بازار از طریق کاروانسرا ، کالای خود را برای خرده‌فروشی به مشتریان عرضه می‌کردند.
وی ادامه داد: به عنوان نمونه بازار سنگفرش به کاروانسرای لاری، بازار گمرک به کاروانسرای نانوا و بازار هادی‌زاده به کاروانسرای شیروانی و قائمی ختم می‌شد که متاسفانه اکنون تنها کارونسرای لاری بر جای مانده و به جز اسناد تاریخی، هیچ رد و نشانی از دیگر کاروانسراها وجود ندارد.
این استاد دانشگاه آزاد اسلامی گفت: نکته سوم در معرفی بازار ایرانی که البته بازار تربت‌حیدریه نیز از آن تبعیت دارد این است که بازار یک مجموعه بسیار پیچیده بود که از بافت شهری تبعیت می‌کرده ‌است.
خضری افزود: مشخصه چهارم بازارهای تربت‌حیدریه آن است که مانند شکل کنونی، به صورت راسته بازار نبوده و همچنین با استناد به اسناد موجود داری سقف نیز بوده‌اند.
او ادامه داد: پنجمین خصیصه بازار تربت‌حیدریه که البته از معماری بازار ایرانی تبعیت دارد معماری درونگرایی است و این مهم به روحیه درونگرایی ما ایرانیان باز می‌گردد.
استاد مرمت بناهای تاریخی دانشگاههای تربت‌حیدریه گفت: تاریخ معماری ایرانی چه در بخش بازار و چه در بخش مسکن نشان می‌دهد برای ما ایرانیان رعایت حریم، در ساخت و سازها خیلی مهم بوده و غالبا مهمان یا ارباب رجوع برای رسیدن به مکان یا مرکز مورد نظر خود باید سلسله مراتب دسترسی را رعایت می کرده است و این که کسی بخواهد برای خرید کالایی از یک مسیر اصلی و چند مسیر فرعی پیچ در پیچ عبور کند گویای همین ادعاست.
خضری با بیان این‌که در پیوند با همین روحیه درونگرایی، باید به موضوع حفظ امنیت در معماری ایرانی نیز اشاره کرد افزود: تاریخ ایران نشان از تاخت و تاز اقوام بیگانه در زمان‌های مختلف دارد و لذا مردم مجبور بودند هنگام ساخت بازارهای خود، اجرای سقف یا معماری پیچ در پیچ را رعایت کنند تا مهاجم به راحتی نتواند به آنها حمله کند.
وی ادامه داد: هر چند بر اساس اسناد تاریخی موجود عمر بازارهای تربت‌حیدریه به عهد قاجار باز می‌گردد و از آن زمان تاکنون نیز شاهد تاخت و تازی در این خطه نبوده ایم اما این بدان معنا نیست که تربت‌حیدریه قبل آن دوران فاقد بازار بوده ‌است لذا همان سبک معماری قدیم در بازارهای به جا مانده رعایت شده است.

لحاظ کردن فعالیتهای غیر اقتصادی در بازار سنتی تربت‌حیدریه
عضو شورای اسلامی شهر تربت‌حیدریه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: یکی از ویژگی‌های بازار سنتی تربت‌حیدریه آن است که همواره از پویاترین فضاهای شهری به شمار می‌آید و علاوه بر مرکزیت داشتن برای فعالیت‌های اقتصادی، حضور فعالیتهای اجتماعی، مذهبی و فرهنگی نیز در آن‌ نقش مهمی در شکل‌گیری شهر و سرنوشت آن داشته است.
مهسا رمضانپور افزود: اکنون نیز مانند سابق بازار مهمترین عنصر معماری و مرکز مهم شهری قلمداد می‌شود و الهام بخش غالب طراحان و معماران در طراحی مراکز خرید و پاساژهای جدید محسوب می‌شود.
وی ادامه داد: اما با این‌حال آنچه در این الگوپذیری از معماری بازارهای جدید کمتر به آن توجه شده، ایجاد فضاهای اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و حتی سیاحتی است که در نتیجه آنچه در معماری بازارهای جدید تربت‌حیدریه می‌بینیم و آنها را از فضای بازارهای سنتی متمایز می‌کند نبود فضاها و مکانهای غیرتجاری در این مراکز است.
او با بیان این‌که شکل کنونی بازار سنتی تربت‌حیدریه مربوط به دوران قاجار است افزود: البته با ورود فناوری‌های مدرن شاهد تغییراتی در شکل و فرم بازار سنتی نیز هستیم.
رییس کمیسیون عمران و شهرسازی شورای اسلامی شهر تربت‌حیدریه گفت: از آن زمان خصوصیات کالبدی و فضایی شهرها و در پی آن بازارها دگرگون شد و بافت آنها به واسطه ایجاد خیابان‌ها، از هم گسیخته و شکل جدیدی با تفکرات نوین به وجود آمده است.
رمضانپور افزود: اهمیت این موضوع زمانی بیشتر مشخص می‌شود که همگان بدانند با وجود پیشرفت‌های زیاد در معماری، اما متاسفانه نوعی حسرت نسبت به گذشته بر فضای معماری این خطه حاکم است زیرا به نظر می‌رسد تعادل میان پیشرفت‌های مادی و نیازهای معنوی انسان، در معماری تناسب مطلوبی ندارد.
وی ادامه داد: این بدان معناست که در معماری معاصر تربت‌حیدریه هجوم لجام گسیخته فناوری و استفاده نادرست از آن، وضعیت معماری را از نظر کمی و کیفی به مرز بحران رسانده‌است.
او اضافه کرد: پیشتر اغلب بازارهای سنتی، سرپوشیده با حجره‌های به هم پیوسته در دوسوی آن بود و به شکلی طراحی شده‌ بود که عبور انسان و چرخ دستی به راحتی در آن ممکن بود اما مانند سایر پدیده‌ها که در ابتدا فرم و عملکرد ساده‌ای داشتند به تدریج و بر اساس نیازهای مکانی و زمانی این بازارها نیز دچار تغییرات اساسی شدند.
مرکز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد قرار دارد.