کارگردانِ سلحشور

سعید رضایی
فرج‌الله سلحشور را همه با سریال‌هایی چون «مردان آنجلس»(اصحاب کهف) و «یوسف پیامبر» می‌شناسیم. سریال‌هایی که جزو پر بیننده‌ترین آثار تلویزیونی در داخل و خارج از کشور محسوب می‌شوند. برخلاف برخی از فیلمسازها که با رانت‌های دولتی و حمایت‌های سفارتخانه‌ها، اتحادیه‌ها و کمپانی‌های غربی شهرت جهانی یافته‌اند، سلحشور در میان «تحریم» و مخالفت‌های گسترده داخلی و خارجی توانست پرمخاطب‌ترین فیلمساز ایرانی در سطح جهان بشود. شاید باورش مشکل باشد، اما در برخی از کشورها مثل جمهوری آذربایجان، تاجیکستان، افغانستان و عراق و… سریال «یوسف پیامبر» در حین پخش، موجب خلوت شدن خیابان‌ها می‌شد. اما فرج‌الله سلحشور به جز ساخت سریال‌های دینی و همچنین مدیریت موسسه تبیان، زندگی جالب و پر فراز و نشیبی هم داشت.
سلحشور از حدود یک سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به نهضت امام خمینی(ره) پیوست. او نیز همچون بسیاری از هنرمندان انقلابی آن زمان، فعالیت‌های خود را از مسجد شروع کرد.
سال‌های پیش از انقلاب، مسجد جوادالائمه(ع) هم مثل خیلی دیگر از مساجد کشور به محلی برای جوشش جوانان علیه رژیم پهلوی تبدیل شده بود. اما آنچه این مسجد را متفاوت می‌نمود حضور و ظهور جوانان اهل قلم و هنرمند بود. جوانانی مثل امیرحسین فردی، رسول ملاقلی‌پور، مجید مجیدی، حبیب غنی‌پور، بهزاد بهزادپور و… که پس از انقلاب نیز در عرصه ادب و هنر ایران زمین درخشیدند.
هنوز مبارزه و قیام درنگرفته بود که اجرای یک نمایش در مسجد جوادالائمه(ع) توجه همه را به یک جوان جلب کرد. این جوان فرج‌الله سلحشور بود و نقش حر را اجرا می‌کرد. او از همان ابتدا به اجرای نمایش‌هایی درباره تاریخ اسلام و ادیان علاقه خاصی داشت. تا اینکه پس از انقلاب هم استعداد خودش را بروز داد.
وی در دهه ۶۰ و با بازیگری و چهره‌پردازی کار حرفه‌ای خودش را در سینما آغاز کرد. فیلم «پرواز در شب» به کارگردانی مرحوم رسول ملاقلی‌پور، یکی از ماندگارترین تجریبات بازیگری فرج‌الله سلحشور بود.
اوائل دهه ۷۰ سریال «مردان آنجلس» که بعدا به نام «اصحاب کهف» ماندگار شد، خبر از خودنمایی یک کارگردان جریان ساز در زمینه ساخت سریال‌های مذهبی- تاریخی می‌داد. در همه سال‌های بعد از انقلاب افراد زیادی در این زمینه ذوق‌آزمایی کردند و سریال‌های متعددی در این حوزه ساخته شد. اما بدون ‌تردید، نام فرج‌الله سلحشور را باید در صدر نشاند. چرا که وی نگاهی جهانی دارد. به تاریخ می‌پردازد اما راوی امروز و مفسر آینده است. به زبان فارسی و با برداشت از قرآن کریم فیلم‌سازی می‌کند، اما مخاطب او همه بشریت است. به‌طوری که سریال اخیر او یعنی «یوسف پیامبر» یکی از پربیننده‌ترین سریال‌ها در سرتاسر جهان محسوب می‌شود.
سریال «حضرت موسی»(ع) نیز آخرین کار فرج‌الله سلحشور بود. فیلمنامه این سریال طی چهار سال و زیر نظر ۲۴ اسلام شناس و کارشناس هنرهای دینی نگارش یافت؛ سریالی که قرار بود چهار هزار سال تاریخ بنی‌اسرائیل را از زمان ظهور حضرت کلیم تاکنون روایت کند. هدف اصلی این سریال، افشای صهیونیسم و حمله به جنایت‌های امروز رژیم غاصب اسرائیل در آئینه تاریخ است.
اما تولید آن با مشکل بودجه مواجه شد، چون به تصویر کشیدن چنین اثری آن هم در ساختاری فاخر و حیرت‌انگیز و در ۷۲ قسمت، نیازمند بودجه فراوانی بود. مرحوم سلحشور فرصت ساخت آخرین فیلمنامه‌اش را نیافت، چون اسفند سال ۹۴ از دنیا رفت. پس از درگذشت سلحشور، بنا بود جمال شورجه کار ناتمام وی را به نتیجه برساند، اما شورجه نیز درگیر بیماری شد. بالاخره قرعه به نام ابراهیم حاتمی‌کیا خورد تا وارث سلحشور شود.
رهبر انقلاب در پیام تسلیت درگذشت فرج‌الله سلحشور نوشتند: «آثار پرآوازه و ماندگار این هنرمند با ایمان که مرزهای کشور را درنوردیده و مایه‌ آبرو و اعتبار هنر سینمای ایران در چشم ملت‌های دیگر کشورها گشت، بی‌گمان در شمار حسنات بازمانده از وی و موجب اجر الهی و نام نیک مردمی ایشان خواهد بود ان‌شاءالله.»
از زبان سلحشور
فرج‌الله سلحشور پس از تجربه گران‌سنگ تولید سریال «یوسف پیامبر» در چند گفت‌وگوی جداگانه با کیهان به شرح برخی از اتفاقات مرتبط با این کار پرداخته بود. برخی از گفته‌های وی را مرور می‌کنیم:
«نظم از مهم‌ترین ویژگی‌های ساخت سریال یوسف پیامبر بود. برای ایجاد این نظم، فضای مذهبی ایجاد کردیم. به این ‌ترتیب که نمازخانه و پیش نماز تعیین شد. هر صبح قبل از شروع فیلمبرداری، قرآن و دعا قرائت می‌شد. البته اعضای پروژه مجبور به شرکت در این برنامه‌ها نبودند. اما در طول زمان گرایش‌شان افزایش می‌یافت. در حین ساخت سریال طی چند سال مسائلی نظیر اعطای وام به همکاران، محبت به آنها و حتی در کنار هم غذا خوردن رعایت می‌شد. همین اعمال بر کار و سلامت تأثیر می‌گذاشت و به نظم آن کمک می‌کرد.»
«در طول تولید این سریال اتفاقات بسیار عجیبی افتاد. به‌عنوان مثال یک نفر در حال بازی کردن از اسب می‌افتاد و پایش می‌شکست و دیگر نمی‌توانست به کار ادامه دهد. فرد دیگری را جایگزین او می‌کردیم که از قضا بهتر درمی‌آمد. یک‌بار در وسط فصل تابستان، نیاز به هوای ابری داشتیم. در حالی که هوا کاملاً صاف و آفتابی بود، درست در لحظه‌ای که ما فیلمبرداری را شروع کردیم، ابرهایی از افق آمدند و جلوی خورشید را گرفتند و شرایطی که ما می‌خواستیم مهیا می‌شد. یک‌بار هم برعکس؛ در فصل زمستان که هوا کاملاً ابری بود و ما به هوای آفتابی‌نیاز داشتیم، تنها همان مساحتی که در آن فیلمبرداری می‌کردیم به مدت ۱۰ روز، یعنی درست همان زمانی که به آن احتیاج داشتیم آفتابی بود. از این موارد در طول ساخت این سریال بسیار اتفاق افتاد. برای من اثبات شد که خدا سینمای دینی را دوست دارد، همان قدر که از سینمای غیردینی متنفر است.»
«سریال قبلی بنده، اصحاب کهف (مردان آنجلس) تاکنون حدود ۳ میلیارد مخاطب جهانی داشته است. اگر قرار بود که این داستان را از طریق منبر برای این جمعیت تعریف کنیم، نیاز به منبر رفتن ۴۰ هزار نفر است که در صورتی که مخاطب هر بار منبر رفتن آنها ۱۰۰ نفر باشد. ۲۵۰ سال طول می‌کشد. این مسئله کاربرد وسیع سینما را برای ‌ترویج مفاهیم و ارزش‌های دینی نشان می‌دهد که ما از آن غافل هستیم. قرآن و هنر هر دو معجزه هستند که اگر همراه یکدیگر شوند، اعتقاد قلبی و یقین دارم که اسلام در کوتاه‌ترین زمان دنیا را تسخیر می‌کند. چون آنهایی که با سینما جهان را استثمار کرده‌اند، در اصل حرفی برای گفتن ندارند. ما حرف حق داریم اما ابزار نداریم. باید به نقطه‌ای برسیم که از طریق زبان هنر، حرف خود را به گوش جهانیان برسانیم. مقایسه سینمای قرآنی با سینمای انسان محور، مثل مقایسه کلام خداوند با کلام انسان است که اصلا قابل قیاس نیستند. ما می‌توانیم با ساخت یک اثر قرآنی جواب صدها کار دشمنان را بدهیم. ضمن اینکه این نوع آثار مخاطب بسیاری جذب می‌کنند و عمر طولانی دارند. آثار سینمایی جهان که بویی از مذهب برده‌اند، پس از گذشت ده‌ها سال هنوز جزو بهترین فیلم‌ها هستند و همچنان مخاطبان زیادی دارند.»
کتاب مبانی سینمای اسلامی
همزمان با دومین سالگرد درگذشت مرحوم فرج‌الله سلحشور از کتابی با عنوان «درآمدی بر مبانی سینمای اسلامی» رونمایی شد. کتابی که حاصل نظریات و تجربیات عملی آن مرحوم در زمینه فیلمسازی است.
ایوب (عبدالله) سلحشور، فرزند ارشد و گردآورنده کتاب مبانی سینمای اسلامی قبلاً در مصاحبه با کیهان درباره این کتاب گفته بود: مرحوم پدرم معمولا مطالبی را که به ذهن‌شان می‌آمد در قالب دست نوشته در یکی دو صفحه و گاهی چند صفحه یادداشت می‌کردند. یک‌بار هم در جلسه‌ای به پیشنهاد استاد حسن رحیم‌پور ازغدی، مطالبی از پدر به‌صورت یک جزوه مستقل نوشته شد. بعد از درگذشت ایشان با همکاری برخی از دوستان، به‌ویژه آقای روح‌الله عباسی‌، دست‌نوشته‌ها و جزوه با هم ادغام و مطالب اضافه حذف شد و به‌صورت یک کتاب  امروز در اختیار مردم قرار گرفته است.
وی افزود: واقعیت این است که در پایان این کتاب مطالبی تحت عنوان «چند تجربه در ساخت فیلم و سریال» آورده شده که این مطالب تجربیات شخصی خود ایشان در پروژه یوسف پیامبر(ع) است. تجربیاتی دینی- اخلاقی که برای افراد مختلف در زمینه‌های مختلف سینما قابل انجام است. نکات ناب و خواندنی بود و ما هم حیفمان آمد که این مطالب را حذف کنیم. اگرچه با مبانی سیمای سینمای اسلامی شاید مرتبط نباشد اما بی‌ارتباط هم نیست. یعنی اگر کسی قصد استفاده از مبانی سینمای اسلامی را دارد از این مطالب هم به‌عنوان تجربه عملی می‌تواند استفاده کند… غالب مطالبی که در این بخش آمده، مطالبی بوده که در پروژه‌ای مثل «یوسف پیامبر(ع)» اجرا شده بود. خیلی از این تجربیات را از زبان همکاران این پروژه هم می‌شد شنید. مثلا اینکه مرحوم سلحشور گاهی به اعضای گروه وام می‌داده یا حتی برای آنها مراسم ازدواج برگزار می‌کرده، کار را با تلاوت قرآن شروع می‌کردند یا نماز جماعت در حین کار برگزار می‌شده، سیگار کشیدن یا این‌گونه مسائل در حین کار پرهیز می‌شده و موارد این چنین. سلحشور، خودش به این حرف‌ها عمل کرده و نتیجه گرفته و بعد به‌عنوان تجربه نوشته است. فرضیات و ذهنیات روی کاغذ نیست، بحمدلله به مرحله اجرا هم درآمده است.