واکاوی یک تخریب، پشت گنبد جهانی نظام‌الملک

سیدمهدی موسوی، مدیر پایگاه جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان تخریب این خانه صفوی را این‌گونه برای ایسنا روایت می‌کند: خانه‌ای که دربارۀ آن حرف می‌زنیم در ضلع جنوبی مسجد جامع عتیق اصفهان قرار گرفته و حدود ۳۵ نفر وارث دارد. سرمایه‌گذاری پیدا شده بود که قصد داشت خانه را از آن‌ها بخرد اما یکی دو نفرشان حاضر به فروش نشدند و خانه، تبدیل شد به پاتوق کارتن‌خواب‌ها و معتادان. اهل محل هم از این بابت خیلی شاکی بودند و همین روزها متوجه شدم که خانه، خراب‌شده است. پرس‌وجو کردم ببینم چه کسی این کار را انجام داده و شنیدم گفتند یک «خیّر» برای تخریب قدم پیش گذاشته تا دیگر اینجا محل امنی برای خلاف‌کارها نباشد.

او ادامه می‌دهد: معاون اداره کل میراث فرهنگی استان، بلافاصله پس‌ از این رخداد با شهرداری مکاتبه کرد و اطلاع داد که این خانه اگرچه در فهرست میراث ملی ثبت‌نشده و جزو خانه‌های ستاره‌دار هم نبوده اما به‌هرحال بخشی از یکپارچگی بافت پیرامون مسجد ثبت جهانی شده جامع عتیق به آن وابسته است و از این‌ جهت، هر اتفاقی قرار است برای آن بیفتد باید با در نظر گرفتن این مسئله باشد که تنها بازسازی عین به‌عین مورد قبول میراث فرهنگی است.

به‌زعم موسوی، تخریب این خانه و نیز، نصب بنر شهرداری روی دیوار یکی خانه‌های ضلع جنوب غربی مسجد جامع عتیق که از صدور مجوز برای تخریب آن خبر می‌دهد، هم‌چنین زمزمه‌هایی که دربارۀ احداث گذر در این محدوده، توسعه مقبره علامه مجلسی (ره)، احداث دانشکده علوم قران و حدیث و احداث پارکینگ طبقاتی مجلسی مطرح می‌شود، اگر چه در نگاه اول بی‌ارتباط به هم به نظر می‌رسند اما در نهایت همۀ آن‌ها نشان از ناآگاهی مردم و نهادهای ذی ربط نسبت به ضرورت حفظ بافت تاریخی به عنوان بخشی از هویت ملی دارند.

مدیر پایگاه جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان می‌گوید: اصفهان بناهای تاریخی بسیاری دارد که مالک خصوصی دارند و در توان میراث فرهنگی نیست که همه آن‌ها را ساماندهی کند. باوجود همه انتقادهایی که به دلیل تغییر در بنای تاریخی به‌منظور تغییر کاربری وجود داشت، خرید این خانه‌ها توسط سرمایه‌گذار و تبدیل آن به اقامتگاه سنتی و رستوران و کافه گالری و … کم‌کم داشت باب می‌شد و بناها لااقل از تخریب نجات پیدا می‌کردند اما یک‌باره ویروس کرونا شیوع پیدا کرد و صنعت گردشگری را در وضعیت کما برد. برخی از سرمایه‌گذاران هم به این فکر افتادند که ضرر خود را به‌گونه‌ای جبران کنند و به کارهایی نظیر احداث زیرزمین و … در بناهای تاریخی روی آوردند. یگان حفاظت میراث فرهنگی و گروه نظارتی معاونت میراث در تلاش‌اند تا کمترین آسیب به بناهای تاریخی وارد شود اما مگر می‌شود در این نبرد نابرابر، پیروز شد؟ از سرباز بی‌سلاح چه انتظاری می‌توان داشت؟

منظور او از نبرد نابرابر را به‌خوبی می‌توان با شنیدن این جملات دریافت: بعد از تخریب خانه صفوی پشت گنبد خواجه نظام الملک اهالی محل خیلی خوشحال شدند! ما هنوز نتوانسته‌ایم به عامه مردم بیاموزیم بافت تاریخی چیست، چه ارزشی دارد و خانه تاریخی، خرابه نیست. این شادی را هنگام تخریب خانه نفیس نائل که با همدستی اهالی محل رخ داد نیز شاهد بودیم و متأسفانه باید اعلام کنم که مردم با آنچه از نسل گذشته خود برجای‌مانده خیلی نمی‌توانند ارتباط دوستانه‌ای برقرار کنند. ترجیح می‌دهند هر چه سریع‌تر از شر آن خلاص شوند تا یک ساختمان با آجر نمای سه سانتی جایش را بگیرد.

موسوی، یادآور می‌شود: وقتی این بناها به محل امنی برای کارتن‌خواب‌ها و معتادها تبدیل می‌شوند سطحی‌ترین و فوری‌ترین نتیجه‌ای که از آن حاصل می‌شود این است که باید خانه را خراب کرد تا دیگر آن‌ها نتوانند از این محل استفاده کنند.

نمایی از داخل خانۀ تخریب شده که توسط نفیسه حاجاتی ثبت شده است.

مدیر پایگاه جهانی مسجد جامع عتیق به این سؤال که «در حال حاضر بافت تاریخی پیرامون مسجد جامع عتیق در چه وضعیتی قرار دارد؟» این‌گونه پاسخ می‌دهد: تک‌دانه‌های با ارزشی مثل خانه امام‌جمعه، خانه عباس بهشتیان، عصارخانه جماله، حمام شیخ بهایی و … که در این محدوده قرار دارند در فهرست میراث ملی ثبت‌شده‌اند و بازار نیز تحت عنوان محور تاریخی فرهنگی اصفهان به ثبت رسیده است.

او ادامه می‌دهد: بخش قابل‌توجهی از بافت واجد ارزش و خانه‌های ستاره‌دار این محدوده، تحت تملک حوزه علمیه صاحب‌الزمان (عج) است که قصد دارند دانشگاه علوم قران و حدیث را در آن بنا کنند. بخش دیگری از بافت هم که سال‌ها پیش تخریب‌شده، متعلق به اداره کل اوقاف و امور خیریه استان است که بحث‌هایی را در خصوص توسعه مقبره علامه مجلسی (ره) و احداث پارکینگ طبقاتی مطرح کرده‌اند اما هنوز طرحی در اداره کل میراث فرهنگی برای این موارد تصویب نشده و هرگونه اقدامی در این محدوده نیازمند مصوبه کمیسیون ماده پنج، مصوبه شورای فنی وزارت میراث فرهنگی و در صورت نیاز، مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی است.

موسوی خاطرنشان می‌کند: همان‌طور که مسجد جامع عتیق در طول دوره‌های مختلف ساخته‌شده، بافت پیرامونی آن نیز یادگارهایی از دوره‌های مختلف را در خود دارد و حتی بعضاً دیوارهایی در آن هست که احتمال می‌دهیم از دوره سلجوقی باشد.

مدیر پایگاه جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان با بیان این‌که در کل به حفظ بافت تاریخی پیرامون این مسجد امیدواریم، می‌افزاید: ما می‌توانیم از نمونه موفق بافت جلفا، برای بافت جوباره استفاده کنیم. در جلفا این تعریف شکل‌گرفته که ارزش یک خانه تاریخی از یک آپارتمان بیشتر است و همین باعث شده تا هویت تاریخی فرهنگی در آن محله نمود بیشتری داشته باشد و رونق بیشتری را هم برای اهالی به ارمغان بیاورد. وقتی در جوباره فرهنگ‌سازی درستی شکل نگرفته، مردم هم ارزش بافت را نمی‌دانند و در حفظ آن سهیم نمی‌شوند.

او یادآور می‌شود: اگرچه ساخت میدان امام علی (ع) روی میدان عتیق، با شعار احیای میدان، رونق بخشی به آن و جمع‌آوری دست‌فروش‌ها صورت گرفته بود، اما در نهایت نه آن رونق بخشی‌ای که انتظار می‌رفت را موجب شد و نه دست‌فروشان را دور کرد! احداث زیرگذر در این محدوده باعث شد که مسجد جامع عتیق گم شود و گردشگران به‌سختی این میراث جهانی را در دل بازار پیدا کنند.

موسوی ادامه می‌دهد: تلخ است اما باید بگویم یکی از دوستان اصفهانی من در خیابان مسجد سید دنبال مسجد جامع عتیق می‌گشت! و خیلی از افراد آن را با مسجد امام (ره) در میدان نقش‌جهان اشتباه می‌گیرند حال‌آنکه قدمت این مسجد حداقل دو برابر آن بناست. متأسفانه  مسجد جامع عتیق اصفهان به‌عنوان یک مقصد برای گردشگران داخلی تعریف‌نشده و وقتی از مدیران گله می‌کنیم که چرا در برنامه‌ریزی‌های خود به این مسئله توجه نمی‌کنند، از یک حقیقت تلخ دیگر با این مضمون پرده برمی‌دارند «همان بهتر که پای گردشگر داخلی به این مجموعه نفیس باز نشود وگرنه با آن همان کاری را می‌کنند که با دیوارهای عالی‌قاپو و سی‌وسه‌پل و خواجو کرده‌اند!» اینجا هم مشکل، فرهنگ است.

مدیر پایگاه میراث جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان ابراز امیدواری می‌کند که شورای شهر اصفهان محور گردشگری مناسبی برای این مسجد و بافت پیرامونی آن طراحی و تعریف و اجرا کنند و توضیح می‌دهد که سازمان نوسازی بهسازی اصفهان طرحی مبنی بر محوطه‌سازی و نشان‌گذاری خانه‌های تاریخی خراب‌شده در کف فرش در دستور کار دارد اما هنوز آن را اجرایی نکرده است.

او می‌گوید: نهادهای متعددی در بافت پیرامون مسجد جامع عتیق اصفهان دخیل هستند و یک برنامه‌ریزی مدون و گسترده و واحد نیاز است تا اهدافی که هر یک از این نهادها در سردارند، به یک‌جهت هدایت شود و با آنچه مدنظر میراث فرهنگی است در تضاد نباشد.

به عقیدۀ موسوی، تا وقتی مردم درگیر فکر نان شب‌شان هستند، خیلی به مسائلی مثل ارزش و اهمیت میراث فرهنگی و بافت تاریخی علاقه نشان نمی‌دهند. او ابراز امیدواری می‌کند که با حل مشکلات اقتصادی، سطح فرهنگ جامعه نیز ارتقا پیدا کند.

انتهای پیام