مشهد اردهال، زیارتگاهی با یک آیین جهانی

زیارتگاه سلطان علی بن محمدباقر (ع) در دامنۀ کوه نسبتاً بلندی واقع شده و مجموعه‌ای با چند صحن و ایوان جانبی، رواق و حجره‌های طرفین صحن‌ها، حرم، مسجد، گنبد و گلدسته‌ها، بازارچه، آب‌انبار و زائرسرا است. البته آرامگاه سهراب سپهری نیز در این مکان قرار دارد.

محمد مشهدی نوش آبادی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه کاشان دربارۀ این بنا به ایسنا می‌گوید: بانی اولیه بقعه مشهد اردهال، یکی از نیکوکاران قرن ششم به نام مجدالدین کاشانی بوده است و این بقعه از منظر آیینی و فرهنگی، اهمیت بی‌مانندی برای اهالی کاشان و شهرهای هم‌جوار مانند قم، دلیجان و محلات دارد.

او ادامه می‌دهد: برگزاری مراسم سنتی و مذهبی قالی‌شویان در جمعه دوم مهرماه هر سال بر اهمیت بقعه سلطان‌علی افزوده است؛ چنان‌که این زیارتگاه به مشهد قالی هم معروف است.

این کاشان پژوه خاطر نشان می‌کند: مشهد اردهال تنها بنایی است که در دو کتاب مهم دوران سلجوقی، یکی دیوان راوندی و دیگری النقض قزوینی رازی توصیف شده است. ابوالرضا راوندی در دیوان اشعار خود به ‌تفصیل درباره این زیارتگاه صحبت می‌کند؛  از جمله در هجوم ملک سلجوق و ویرانی ۴۰ آبادی در کاشان و دیگری در ذکر «محامد مجدالدین کاشی»  که عمارت زیارتگاه را بنا نهاده بود.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه اصل بنای بقعه ممکن است از دوره سلجوقیان باشد، می‌افزاید: کتیبه‌های مینایی و آثار تاریخ‌دار از دوران ایلخانی یعنی سده هشتم هجری، در این زیارتگاه یافت شده که نشانه توسعه زیارتگاه در دوران ایلخانی و آل مظفر و تیموری است، اما بخش مهمی از آثار و تزئینات، از دوران صفوی و قاجار است که ده‌ها کتیبه تاریخ موجود در این زیارتگاه، گواهی بر این مدعاست.

مشهدی نوش‌آبادی تأکید می‌کند: گنبد این مجموعه از نوع گنبدهای گریودار، دو پوشه است که با کاشی‌های کتیبه دار لاجوردی در گریو و نقوش گل و بوته آبی فیروزه‌ای در زمینه زردرنگ گنبد، از دور همچون نگینی خودنمایی می‌کند.

رئیس سابق مرکز کاشان پژوهی دانشگاه کاشان، می‌گوید: مرقد امامزاده، در زیرگنبد قرار دارد و فضای حرم در چهار ضلع آن با درهای چوبی نسبتاً بزرگ از طرف شمال و غرب مسجد پشت سر و مسجد بالاسر و از طرف شرق به ایوان و صحن سرداری و از جنوب به ایوان و صحن صفا راه می‌یابد.

او تصریح می‌کند: ایوان صفا دارای دو صفه و غرفه در دو طرف است که به لحاظ تاریخی، هم‌دوره با حرم و از قدیمی‌ترین بخش‌های زیارتگاه است. عمده تزئینات ایوان مانند کتیبه‌ها و نقوش پیشانی سه طرف ایوان نیز از ابتدا تا انتهای دوره صفوی انجام شده است.

این کارشناس آثار تاریخی ادامه می‌دهد: درِ ایوان اصلی زیارتگاه ‌که تزئینات منبت‌کاری و کتیبه کاری دارد در دوره شاه‌ طهماسب ساخته شده است. در کتیبه سردر ورودی بقعه نیز به مرمت این ایوان اشاره شده و نشان می‌دهد که اصل بنای بقعه و ایوان از دوره صفوی قدیمی‌تر است.

مشهدی نوش‌آبادی اظهار می‌کند: در جنوب صحن صفا ایوان دیگری است که با ۱۸ پله سنگی به صحن جلوخان یا پاپک مرتبط می‌شود. بر بالای این ایوان که ورودی اصلی به بارگاه است، دو گلدسته کوتاه آجری با تزیین کاشی، مشرف‌ به صحن و در جانبین مأذنه چوبی ساخته ‌شده. بر سردر این ایوان کتیبه نیز سنگی از سال ۸۹۳ هجری قمری نصب شده که متضمن فرمانی از شاهرخ تیموری با موضوع معافیت مالیات چارپایان ساکنان و دکان‌داران مشهد اردهال است.

او می‌گوید: صحن سرداری که در جانب شمال شرقی حرم واقع  شده، به این منظور ساخته شده که ماشاالله خان سردار لشکر، در ساخت آن همت گماشته و به صحن فینی‌ها نیز مشهور است چون فینی‌ها در حجره‌های اطراف این صحن ساکن می‌شدند.

این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد: صحن سرداری، ایوانی بلند با گلدسته‌های بزرگ و کوچک دارد که کاشی‌کاری و تزئینات بسیار زیبای منبت‌کاری در سقف و نگاره‌های متعدد مذهبی به صورت نقاشی روی گچ در پیشانی ۴ طرف ایوان که رابط صحن آن با حرم است، دیده می‌شود.

مشهدی نوش‌آبادی خاطر نشان می‌کند: صحن قمی‌ها در غرب بقعه قرار دارد. در این صحن زائران و دست‌فروشان قمی سکنی می‌گزیدند. تا چند سال پیش این صحن به‌واسطه دالان هشتی کوچک به صحن صفا وصل می‌شده و آرامگاه سهراب سپهری شاعر و نقّاش معاصر ایران نیز در صحن سرداری قرار گرفته است.

او می‌افزاید: مرمت‌ها و ساخت‌وسازهای دوران پیشین به دلیل انتخاب مصالح مناسب و ترکیب متناسب به بنا عظمت بیشتری داده و در هر دوره‌ای کاری تکمیل شده است. صحن پیش از صفوی با تزئینات نقوش گچ‌بری نفیس در پیشانی و اضافه شدن در نفیس و کتیبه‌ها و نقوش هنری جلوه‌ای تازه و متناسب یافته است.  این بقعه در دوره قاجاری نیز توسعه قابل‌ ملاحظه‌ای داشته که نمونه بارز آن صحن سرداری در ضلع شمال شرقی است.

این کارشناس آثار تاریخی یادآور می‌شود: در چند دهه اخیر شیوه معماری و توسعه این مجموعه چندان تناسبی با فضای قدیمی اصلی نداشته و بسیاری از آثار قدیمی نیز به بهانه نوسازی تخریب شده و جای آن، سازه‌های غیر ضروری و آسیب‌زا بالا رفته است. در ساخت و سازهای دوره‌ معاصر،  مصالح و امکانات جدید با کج‌سلیقگی آمیخته شده، معیارهای مرمت بنای تاریخی نادیده گرفته شده و تا حدود زیادی به مجموعه آسیب وارد کرده به طوری که بسیاری از حجره‌ها و رواق‌های اطراف صحن‌ها به کلی نابود و جدیداً بازسازی شده است.

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از ایسنا، زیارتگاه مشهد اردهال در سال ۱۳۳۴ به شماره ۳۹۹ در فهرست میراث ملی ثبت شده است. در خردادماه سال ۱۳۸۹ نیز آیین قالی‌شویان مشهد اردهال با شماره ۱۵۰ به ثبت میراث معنوی کشور به ثبت رسید و آذر ماه ۱۳۹۱ هم،  مراسم قالی‌شویان مشهد اردهال، در هفتمین اجلاس کمیته بین الدُول میراث فرهنگی ناملموس، در فهرست جهانی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد.

انتهای پیام