مسجدی که در مرکز تفریحی معروف تهران، پایگاه مبارزه شد

خبرگزاری مهر، گروه دین و آئین، نگار احدپور: مسجد هدایت به‌عنوان یکی از کانون‌های مبارزه سیاسی مکتبی، سابقه‌ای درخشان در نهضت اسلامی مردم ایران دارد. مسجد هدایت که قبل از آن، تکیه‌ای بیش نبود و تنها در ایام محرم گشوده و مراسم سوگواری در آن برگزار می‌شد، در سال ۱۳۲۷ به همت آیت‌الله سید محمود طالقانی و به امامت ایشان، تأسیس شد. واقع‌شدن مسجد هدایت در مجاورت سینما پارک در خیابان استانبول و نزدیکی به لاله‌زار که یکی از مراکز تجمع و تفریح مردم آن روز تهران بود، بر اهمیتش افزود و آن را در کانون توجه اقشار مختلف بازار، توده مردم و به‌ویژه دانشجویان و دانشگاهیان قرار داد و این مکان به‌عنوان پایگاهی برای مبارزه و آموزش و اشاعه فرهنگ انقلابی و اسلامی به شمار می‌رفت.

آیت‌الله طالقانی در سال ۱۳۴۳ دروس خود را در این مسجد پایه‌گذاری کرد. از همان سال‌ها این مسجد را به‌عنوان پایگاهی برای مبارزه با نظام ستم‌شاهی قرار داد. آیت‌الله طالقانی در دوران امام جماعت خود در مسجد هدایت جلسات تفسیر قرآن و سخنرانی علما و برخی روشنفکران مذهبی را ترتیب داده بود و هر بار که ایشان به زندان می‌رفت، سخنرانان دیگری در این مسجد سخنرانی داشتند.

این مسجد در حوادث مهم تاریخی چون قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ و قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، آغاز مبارزات مسلحانه و شکل‌گیری انقلاب اسلامی، مرکز آموزش مذهبی و سازمان‌دهی نیروهای مبارز علیه رژیم پهلوی بوده است.

به بهانه چهل و دومین فجر انقلاب اسلامی، بر آن شدیم تا نقش «مسجد هدایت» را در نهضت اسلامی ملت ایران، بررسی کنیم، به همین بهانه و با توجه به نقش انکارناپذیر و محوری مرحوم آیت الله سید محمود طالقانی در شکل‌گیری هسته مبارزات دوران انقلاب و به ثمر نشستن این مبارزات خصوصاً در مسجد هدایت، با سید مهدی طالقانی؛ فرزند آیت الله طالقانی به گفتگو نشستیم.

*چه شد که در نزدیکی لاله زار که مرکز تفریحی معروف تهران بود، مسجد هدایت تأسیس شد؟

واقع‌شدن مسجد هدایت در مجاورت سینما پارک در خیابان استانبول و نزدیکی به لاله‌زار که یکی از مراکز تجمع و تفریح مردم آن روز تهران بر اهمیتش افزود و آن را در کانون توجه اقشار مختلف بازار، توده مردم و به‌ویژه دانشجویان و دانشگاهیان قرار داد و این مکان که یکی از قدیمی‌ترین کانون‌های مذهبی و انقلابی تهران است، به یکی از بزرگترین و خاص‌ترین مراکز فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی مبارزان انقلابی تبدیل شد.

در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی، آیت الله طالقانی در مسجد هدایت مستقر و آموزش جوانان را آغاز و بدین ترتیب مسجد هدایت که قبل از آن، تکیه‌ای بیش نبود و تنها در ایام محرم گشوده و مراسم سوگواری در آن برگزار می‌شد، به پایگاهی برای مبارزه و آموزش و اشاعه فرهنگ انقلابی و اسلامی تبدیل شد.

اهمیت مسجد هدایت به خاطر امام جماعت آن‌، یعنی آیت‌الله سید محمود طالقانی بوده است‌. وی زمانی امامت جماعت این مسجد را عهده‌دار شد که این مکان «تکیه‌ای‌» بیش نبود و تنها در ایام محرم گشوده و مراسم سوگواری در آن برگزار می‌شد. واقع شدن مسجد هدایت در آن محله، از دلایل انتخاب این مکان به عنوان پایگاهی برای مبارزه و آموزش و اشاعه فرهنگ انقلابی اسلامی به‌شمار می‌رفت. آیت‌الله طالقانی‌، به دلیل آزاداندیشی و مخاطب‌شناسی و رویکرد نوگرایانه در اندیشه دینی‌، توانست به زودی این مکان کوچک را، کانون توجه اقشار مختلف جامعه به ویژه دانشجویان و دانشگاهیان قرار دهد. وی فعالیت فرهنگی خود را با تأسیس مسجد هدایت در سال ۱۳۲۷ به شکلی منسجم آغاز و در دهه ۳۰، انجمن اسلامی دانشجویان را بنیان نهاد و در دهه ۴۰ نقش فرهنگی‌، اجتماعی و سیاسی مسجد را برجسته کرد. در دهه ۵۰، با وجود رفتن به تبعید و زندانی شدن، مبارزه خود را تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داد.

*ورود مرحوم آیت الله طالقانی به عنوان امام جماعت مسجد هدایت به صحنه مبارزات سیاسی چطور و از چه زمانی اتفاق افتاد؟

آیت‌الله طالقانی در دهه‌ی ۱۳۲۰ شمسی برای احیای تفکر دینی و روشنگری جامعه و به کمک تجربیاتی که از بزرگان حوزه به دست آورده‌بود، جلسات قرآن را در خانه‌ها احیا نمود و زمینه را برای برپایی جلسات بزرگ‌تر و آشکارتر به وجود آورد. خلاء پایگاه‌های فکری و مذهبی از سوی عده‌ای از روحانیون از جمله آیت‌الله طالقانی احساس می‌شد، لذا ایشان برای رفع این کمبود پایگاهی پدید آورد که در ابتدا محل ترویج تفکر مذهبی و بعدها ریشه بسیاری از تشکل‌ها و گروه‌های مبارز در دوره‌ی پهلوی بود. این پایگاه مسجد هدایت نام داشت.

بر اساس اسناد ساواک نقش این پایگاه در تنویر اذهان مردم به خصوص جوانان، اقشار تحصیل‌کرده، نخبگان و روشنفکران از اهمیت والایی برخوردار بود. حضور عالمی برجسته و نستوه چون مرحوم آیت‌الله طالقانی در مقام «هدایت» فعالیت‌های این مجموعه با توجه به معنویت، اخلاص، شجاعت و مجاهدت او بر این اهمیت افزود.

تفسیر قرآن کریم از جمله‌ی اصلی‌ترین فعالیت‌های آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت بود. همچنین مهم‌ترین جلسات مسجد هدایت، جلسات بحث و تفسیر آیت‌الله طالقانی بود که معمولاً شب‌های جمعه برگزار می‌شد. شهید محمدعلی رجایی در اسناد و بازجویی‌هایی که ساواک از ایشان نموده‌است، می‌نویسد: «شب‌های جمعه به این مسجد می‌رفتیم و در جلسات سخنرانی و تفسیر آقای طالقانی شرکت می‌کردیم».

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آیت‌الله طالقانی شجاعت در بیان انتقادات از رژیم بود. در سندی از ساواک آمده است: «جلسه‌ی بحث و تفسیر هفتگی در مسجد هدایت … سید محمود طالقانی سخنان خود را پیرامون آیه ۸ و ۹ سوره نساء آغاز [کرد] و پس از قرائت آیه و ترجمه آن اظهار داشت که این آیه، آیه تهدید است و تهدید دو نوع است: یکی برای ظالم‌ها که مال یتیم و مال مردم را- که در اختیار دارند- می‌خورند و بعد تهدید برای کسانی که نسل ضعیف بار می‌آورند تا از هرگونه مقاومت پایداری و مبارزه جلوگیری شود».

سخنان آیت‌الله طالقانی به صورتی بود که حتی مأموران ساواک که بعضاً در برخی جلسات شرکت می‌کردند را نیز مستاصل می‌کرد. در یکی دیگر از اسناد آمده است: کلیه سخنان [آیت الله] طالقانی کنایه و حمله به دستگاه و بیان مطالب و گفتاری بود که مردم را به رفتار غیرقانونی دستگاه راهنمایی گردد منتها از لابه‌لای آن آیاتی را قرائت می‌نمود که در واقع سند محکومیت برای دستگاه می‌ساخت». از دیگر نکات جالب گزارش‌های ساواک ذکر نام افراد شناخته‌شده در جلسات مسجد هدایت است. بدین صورت می‌توان به تنوع فعالان مرتبط با مسجد هدایت پی برد.

*مسجد هدایت چه فعالیت‌های دیگری داشت و مرحوم آیت الله طالقانی، به چه دلیل و چطور دستگیر شدند؟

از مسجد هدایت می‌توان به عنوان مؤسسه‌ای با فعالیت‌های خیریه یاد کرد که علاوه بر خدمات فکری، فرهنگی و مذهبی، خدمت‌رسانی به مردم را یکی از وظایف خود به شمار آورده و به عنوان یکی از کانون‌های مهم کمک‌رسانی مادی به مردم تبدیل شده‌بود.

یکی از مباحثی که در جلسات بحث و تفسیر هفتگی مسجد هدایت بسیار به آن پرداخته می‌شد، موضوع فلسطین و حمایت از مسلمانان فلسطین بود. در این مسجد به انحای مختلف در این راستا اقدام می‌شد؛ از سخنرانی‌های روشنگرانه آیت‌الله طالقانی و مبارزان دیگری هم‌چون آقای هاشمی رفسنجانی گرفته تا جمع‌آوری وجوه نقدی برای کمک به مردم و مبارزان فلسطینی. به طوری که می‌توان مسجد هدایت را یکی از پایگاه‌های فلسطین دانست. محمدصادق طباطبایی از جمله کسانی بود که فطریه‌های نمازگزاران را در مسجد هدایت جمع‌آوری می‌کرد.

اقدامات شجاعانه‌ی آیت‌الله طالقانی برای جلب حمایت ملت ایران از مبارزان فلسطینی و کمک به آنان، مخالفت‌های بسیاری را در میان بعضی از اقشار جامعه برانگیخت. در این میان رژیم سعی کرد تا از طریق عوامل خود به اختلافات و تفرقه دامن بزند. آیت‌الله طالقانی به علت فعالیت‌های مبارزاتی‌اش به دفعات زندانی شد و حتی بخشی از دهه‌ی ۱۳۵۰ را در تبعید گذراند.

*سرنوشت مسجد هدایت پس از دستگیری و تبعید مرحوم آیت الله طالقانی چه بود؟

در دهه‌ی ۴۰ شمسی در نبود آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله سیدابوالفضل زنجانی امامت مسجد را به عهده‌گرفت و بخشی از اسناد ساواک پیرامون مسجد هدایت مربوط به ایشان است. علاوه بر این مبارزان دیگری نیز در این مسجد به سخنرانی می‌پرداختند که می‌توان از سلسله جلسات شهید محمدجواد باهنر اشاره کرد و هم‌چنین فعالیت‌ها و سخنرانی‌های افراد دیگری مانند مهندس مهدی بازرگان، استاد محمدتقی شریعتی، شهید مرتضی مطهری، آقای محمد مجتهد شبستری، آقای ناصر مکارم شیرازی و آقای هاشمی رفسنجانی اشاره کرد.

رژیم پهلوی به منظور کاستن از تأثیر فعالیت‌های سیاسی مساجد، به عناوین مختلف با ایجاد خلل در امور مساجد و بستن برخی از این پایگاه‌ها می‌کوشید به اهداف خود دست یابد؛ به طوری که حتی مانع از برگزاری جلسات ترحیم و بزرگداشت شهدا و یا افراد دیگر می‌شد. از جمله این اقدامات رژیم بستن مسجد هدایت و قرار دادن تعدادی پلیس مقابل مسجد و در خیابان استانبول و جمهوری بود و یا جلوگیری از برگزاری مراسم بزرگداشت شهادت آیت‌الله سیدمحمدرضا سعیدی که در سال ۱۳۴۹ اتفاق افتاد. حکومت شاه مسجد هدایت و مسجد جلیلی را به عنوان پایگاه‌های نیروهای فعال مذهبی شناخته‌بود و بر این مراکز فشار وارد می‌کرد؛ به طوری که حتی تعهد گرفته بودند در مسجد هدایت مجلس ختم هم برگزار نشود.

فعالیت‌های مسجد هدایت پس از تبعید ایشان به شهر زابل در آذر ماه ۵۰ کاهش یافت ولی اعضای فعال مسجد همچنان این پایگاه را حفظ نموده و سعی داشتند این سنگر را آنچنان که بود حفظ کنند. اما به دلیل فشار ساواک این مسجد در اسفند سال ۱۳۵۱ برای مدتی بسته شد. بعد از آن هرچند مسجد هدایت باز بود ولی روح مسجد، که همان کارکردهای وسیع فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن بود» را از آن گرفتند. سرانجام در ۲۸ دی ماه ۵۷، که مصادف با اربعین حسینی و با شدت گرفتن حرکت‌های انقلابی مردم بار دیگر ندای آیت الله طالقانی در این مسجد طنین‌انداز شد.